حات اۆتورلارى كوكجىرا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى "ەلەكە سازىنداعى" قابىرلەردىڭ قايتا كومىلۋىن جانە قازبا جۇمىستارىنىڭ دەرەۋ توقتاتىلۋىن تالاپ ەتكەن.
"ارۋاقتاردى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن قازىلعان قابىرلەر قايتا جابىلىپ، الىنعان سۇيەكتەر قۇران وقىلىپ ورنىنا جەرلەنۋ كەرەك. كوردى قايتا اشۋ ۇلكەن كۇنا.
بۇگىندە التىن ىزدەپ، سۇيەكتەردى قايتا ورىنىنا قويماۋ سەبەپتى، اۋىل كولەمىندە ءار ءتۇرلى وقىس وقيعا ورىن الۋدا. وسى اۋىلدىڭ وزىندە عانا وزىنە-وزى قول جۇمساۋ (سۋيسيد) 3 جاعداي ورىن السا، 2019 جىلى سەبەپسىز ۋيدەن شىگىپ 3 ادام جوعالدى، 1 ادام قايتىس بولىپ، 2ء-ۋى تابىلدى.
مولدا ايدىننىن بالاسى 2 رەت جوعالىپ، ازەر تابىلدى. ەشكايسىسى نە سەبەپ بولعانىن تۇسىندىرە المايدى، وسى تاقاۋ ارادا اۋىلدىڭ ءبىر جاس كەلىنى جوعالىپ، بۋكىل اۋىل، اۋدان ىزدەپ ازەر تابىلدى. سوڭعى كەزدە وسى اۋىل توڭىرەگىندە جول اپاتتارى كوپتەپ ورىن الۋدا. سول اپات سالدارىنان ءبىر ۇيدەن 3 ادامعا دەيىن قازا تاپتى. ادامدار اراسىندا پسيحيكالىق اۋرۋى بارلار كوبەيە باستادى. بۇگىندە وسى اۋرۋمەن اۋىلدا 22 ادام ەسەپتە تۇرسا، 3ء-ى بالا.نيەۆرولوگيالىك اۋىتقۋمەن 23 ادام ەسەپكە تۋرسا، 4ء-ى بالا"، – دەيدى كوكجىرالىقتار.
البەتتە اۋىل ازاماتتارىنىڭ ارىز-تالابى ورىندى. الايدا ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ءوزى زاڭدىلىعى بولارىن ەسكەرسەك، بۇل ارادا تۇرعىندار مەن عىلىمي-زەرتتەۋ توبىنىڭ اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىك ورىن العانداي. وتكەن تاريحىمىزدى اقيقاتىن اشۋدا قازبا جۇمىستارىنىڭ قاجەتتىلىگى داۋ تۋعىزبايدى.
تۇرعىندار جانايقايىنا عالىمداردىڭ الىپ-قوسارى بار ما؟
Dalanews.kz وسى ورايدا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ايدىن ءجۇنىسحانوۆقا حابارلاسقان بولاتىن.
عالىم «ءارۋاقتاردى كۇڭىرەنتپەيىك!» دەگەن پرەزيدەنت اتىنا جولدانعان حاتپەن تولىق تانىسىپتى.
ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرەر جايت:
ايدىن ءجۇنىسحانوۆتىڭ ايتۋىنشا 4-5 جىل بۇرىن "ەلەكە سازى" قورىمىنداعى تاريحي جادىگەرلەردىڭ قولدى بولعان بىرنەشە فاكتىسى تىركەلگەن. ول كەزدە قورىمدى زەرتتەۋ ءىسى قولعا الىنباعان بولاتىن. ارتىنشا بۇل ىسكە وبلىسى اكىمى دانيال احمەتوۆ ارالاسىپ، قورىم قورعاۋعا الىنىپ، قازبا جۇمىسى باستالىپ، ۇرى-قارىنىڭ سۋىت ءجۇرىسى ساپ تىيىلعان.
"حالقىمىز ەجەلدەن ارۋاقتى سىيلاعان حالىق. قايتىس بولعان اتا-بابالارىنىڭ رۋحتارىنا ۇنەمى قۇران وقىپ، ارتتارىنان ساداقا بەرىپ، جاتقان جەرلەرى جايلى، توپىراقتارى تورقا بولسىن دەپ دۇعاسىن جاساپ، جىلى سوزدەرمەن ەسكە الادى.
2015-2016 جىلدارى "ەلەكە سازى" جازىعىنداعى ديامەترى 120 م، بيىكتىگى 5 م بولاتىن، قورىمداعى ەڭ ۇلكەن پاتشالى وبانى ارنايى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن توناپ، ساق مادەنيەتىنىڭ جارقىن ونەر تۋىندىلارىن قارا نارىققا شىعارۋ فاكتىسى تىركەلدى. ارتىنشا ارحەولوگتار دابىل قاعىپ، وبلىس اكىمى دانيال كەنجەتاي ۇلىنىڭ قولداۋىمەن 2018 جىلى "ەلەكە سازى" قورعانىنداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ ءىسى قولعا الىندى"، – دەيدى ايدىن ءجۇنىسحانوۆ.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەگەر بۇلاي بولماعاندا "ەلەكە سازىنداعى" تاريحي-مادەني مۇرا ءارى قاراي دا تونالىپ، «التىن ادام» دەپ تانىلعان جادىگەرىمىز ونەر جاۋھارىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، مۋزەيلەر تورىنەن ورىن الماس ەدى.
"تەك، وبالاردى توناۋدى كاسىپ ەتىپ، جىلتىراعان التىنعا قىزىققان شاعىن توپتىڭ ولجاسىنا عانا اينالۋىمەن شەكتەلەر ەدى"، – دەيدى مامان.
ايتا كەتەلىك "ەلەكە سازىدا" بۇگىندە ساق، تۇركى زامانىندا تۇرعىزىلعان 300-دەن اسا ەسكەرتكىش تىركەلگەن.
ال توناۋشىلىق ارەكەتتەر تەك 2015-2016 جىلدارمەن قانا شەكتەلمەي، 2018-2019 جىلدارى دا قايتالانعان.
"وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان «شىعىستاعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردى دامىتۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستانداعى كونە تۇركىلەردىڭ جالعىز قاعاندىق كەشەنىندە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى قازاق ەلىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ساق، عۇن، تۇركى ءداۋىرىنىڭ تاريحىنا قاتىستى مالىمەت الۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
"ەلەكە سازىنداعى" ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ ارقىلى ۇزاق جىل بويى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان 3 مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە داۋىردەگى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋى ايماعىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى تۋدى.
قازاق جەرىندەگى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى - تارباعاتاي باۋرايى بولعاندىعى، بۇل ارانىڭ 7 عاسىردا الىپ اۋماقتا يمپەريا قۇرعان باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ ورتالىعى بولعاندىعى وسى - "ەلەكە سازىنىڭ" تورىنەن ورىن العان قاعاندىق ايشىقتاپ وتىر"، – دەيدى عالىم.
ونىڭ اتاپ وتكەنىندەي ەل كولەمىندە جۇرگىزىلەتىن بارلىق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىسى ق ر تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى زاڭىنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسىرىلادى. وسى زاڭنىڭ «ارحەولوگيالىق جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ» 36- بابىندا كورسەتىلگەن تالاپتار نەگىزىندە زەرتتەۋ جۇمىستارى اتقارىلادى.
"قازبا جۇمىستارى اياقتالعاننان كەيىن بارلىق زەرتتەلگەن نىساندار قايتا كومىلىپ، توپىراقتارى شىعارىلادى. قازبا بارىسىندا تابىلعان بارلىق ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر ونىڭ ىشىندە وستەولوگيالىق ماتەريالدارعا ارنايى رەتتىك ءنومىرى بەرىلەدى.
اشىق حاتتا شاشىلىپ قالعان سۇيەككە قاتىستى مالىمەت، زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن بىلمەگەننەن تۋىنداپ وتىرعان قاتە پىكىر.
"ەلەكە سازى" تارباعاتاي تاۋىنىڭ جوعارعى بەلدەۋىندە ورنالاسقاندىقتان، ول جەردەگى جاۋىن-شاشىن تاۋدىڭ ەتەگىنە قاراعاندا كوپ بولادى. جاڭبىرلى كەزدەردە ارحەولوگ ماماندار زەرتتەلۋ ۇستىندەگى وبالاردىڭ ءقابىر شۇڭقىرلارىنىڭ بەتتەرىن سۋدان، كۇن كوزىنەن قورعاۋ ءۇشىن جاۋىپ قويادى"، – دەيدى مامان.
ءۇشىنشى ەسكەرەر جايت:
عالىمنىڭ پىكىرىنشە "ەلەكە سازىنداعى" ارشىلىپ الىنعان قۇندى دەرەكتەردىڭ ناتيجەسىندە ساقتاردى قازاققا جاقىنداتپاي، ولاردىڭ تەگىن ءۇندى-يراندىقتارعا تەڭەپ، وزدەرىن تاريح ساحناسىنان جوعالىپ كەتتى دەپ قالىپتاسقان ەۋروسەنتريستىك كوزقاراسقا تويتارىس بەرىلگەن.
"ەلەكە سازى" قورىمىنان تابىلعان سۇيەكتەردى گەنەتيكالىق سارالاۋ ناتيجەسى حالقىمىزدا قالىپتاسقان «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ» قاعيداسىنىڭ قالىپتاسۋى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءى مىڭجىلدىقتا كوشپەلى حالىقتاردىڭ سالت-داستۇرلەرىندە پايدا بولعاندىعىن نەگىزدەپ بەردى.
بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىن تولىققاندى زەرتتەپ، جاڭعىرتۋ ارقىلى ۇلى دالانىڭ ناق مۇراگەرى ەكەندىگىمىزدى دالەلدەيمىز. ول ماقساتتارعا ارحەولوگيا عىلىمىنسىز جەتە المايمىز"، – دەيدى مامان.
عالىم بۇل ورايدا حاتتا جازىلعان كوكجىراداعى تۇسىنىكسىز، تىلسىم وقيعالارعا قاتىستى ويىن ورتاعا سالدى. حاتتا اتى ايتىلعان ايدىن مولدانىڭ ويدان شىعارىلعانى انىقتالدى.
"التىن ادام" تابىلعاننان كەيىن كوكجىرا اۋىلىندا ورىن العان «تىلسىم» فاكتىلەردىڭ شىنايىلىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى.
مىسالى، كوكجىرا اۋىلىندا ەشقانداي دا ايدىن دەگەن مولدا جوق ەكەندىگى، "جوعالدى" دەگەن بالانىڭ اكەسى وسىدان بىرنەشە جىل الدىن اقسۋاتقا كوشىپ كەتكەندىگى، ول بالانىڭ بۇرىننان ءسال ناۋقاستاۋ بالا ەكەندىگى انىقتالدى.
سوندىقتان دا، كورسەتىلگەن فاكتىلەر ارنايى مەكەمەلەر تاراپىنان تەكسەرىلىپ، شىنايى باعاسى بەرىلسە دەگەن تالاپ-پىكىرىمىز بار"، – دەيدى مامان.
ايدىن ءجۇنىسحانوۆتىڭ ايتۋىنشا "ەلەكە سازىنداعى" زەرتتەۋلەرگە ەلىمىزدىڭ بەلدى ارحەولوگتارى عانا ەمەس، الەمگە تانىمال گەنەتيك لەيلا بۋلاتوۆا ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. ولاردان وزگە تۇركيادان الەمدىك تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ كوشباسىندا تۇرعان احمەت تاشاعۇل، 150 جىلدىق تاريحى بار رەسەيدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ ن. بوكوۆەنكو باستاعان ماماندارى كەلىپ قورىمداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىستى اقىل-كەڭەسىن ايتقان.
"ارحەولوگ ماماندار وبانىڭ سىرتقى جانە ىشكى قۇرىلىستارىن تۇتاس ءبىر ارحەولوگيالىق كەشەن رەتىندە قاراستىرادى.
سوندىقتان دا، قازبا جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا ماماندار كونتەكستەن اجىراپ قالماۋى ءۇشىن ءار تاستىڭ ورىنىندا جاتۋىنا ۇلكەن ءمان بەرەدى.
ەجەلگى زاماندا وبانى تۇرعىزعاندا ءار تاستى ءوز ورنىمەن قويعاندىعى بەلگىلى. بۇگىندە "ەلەكە سازىندا" اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي اشۋدىڭ تۇجىرىمداماسى دايىندالىپ جاتقان شاقتا وبانىڭ ءاربىر كونسترۋكسيالىق بولشەكتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسۋدە.
"ەلەكە سازى" قازاق تاريحىندا ۇلكەن ورىن الاتىن ەسكەرتكىش. قازاقستاندى الەمگە تانىتاتىن ەسىك، بوتاي، بەرەل سياقتى تاريحي-مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قاتارىندا نىق ورىن العان كەشەن. ونى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋ- ابىرويلى بورىشىمىز.
وبلىس اكىمىنىڭ "ەلەكە سازىنا" بىرنەشە رەت بارىپ، قاتال كۇزەت قويۋۋى سول جاڭاشىرلىقتان تۋىنداعان ارەكەت.
قارا كۇزدە قۇرال-سايماندارىن دايىنداپ "ەلەكە سازىنداعى" كونە ەسكەرتكىشتەردى توناۋعا قۇلشىنا كىرىسەتىن توناۋشىلاردىڭ ارەكەتتەرىن الدىن-الۋ ماقساتىندا جاسالعان توسقاۋىل امال دەپ قابىلداۋ كەرەك، – دەيدى عالىم.
