[caption id="attachment_15525" align="alignleft" width="176"]
ارمان ءجۇمادىل[/caption]
ءجۇمادىل ارمان قابدەش ۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت:
– وزىڭىزگە ءمالىم، ءبىلىم سالاسى سان الۋان رەفورماعا تولى. تاعى ءبىر تولقىنى ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋگە باعىتتالۋدا. ونىڭ ىشىندە دۇنيەجۇزى تاريحىن بارلىق مەكتەپتە تەك قانا ورىسشا وقىتۋ دەگەن جوسپار دا بار. بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى؟ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر؟ ناتيجەلى قادام با؟
– بۇگىنگى كۇنى وقۋ، ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورمالار وتە ۇلكەن قارقىنمەن العا كەتىپ بارا جاتىر. ءبىراق، كوپ جاعدايدا بالالاردىڭ جاس، فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەيدى. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدگىمىزگە 25 جىل بولعانىنا قاراماستان ءتىلىمىزدىڭ ءالى ويسىراپ تۇرعانى وكىندىرەدى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، الماتى قالاسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىندا 48 مەكتەپ بار. سونىڭ تەك 10-ى قازاق مەكتەبى. قالعان اۋداندار دا سونداي. قازاق مەكتەپتەرى اشىلىپ جاتىر دەپ قۋانامىز، ءبىراق ولار ءالى دە كوپ ەمەس، ماردىمسىز. وسىنداي جاعدايدا قازاق مەكتەبىندە تاعى ءبىر ءپاندى ورىسشا وقىتۋدىڭ نەگە كەرەك بولعانىن ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. مەنىڭ ويىمشا، دۇنيەجۇزى تاريحىن تەك قانا ورىسشا وقىتۋدىڭ ءبىر-اق ماقساتى بار: ول حالىقارالىق قاتىناستاردا، حالىقارالىق قۇقىقتا، حالىقارالىق ديپلوماتيادا مامانداردىڭ ءبارى وسى سالاداعى بىلىمدەردى ورىسشا يگەرەدى دەگەن ءسوز. نەگە ونى قازاقشا يگەرمەسكە؟ نەگە تاريحىمىزعا جانە ساياسي پروسەستەرگە قازاقتىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراماسقا؟ ءبىز قاشانعى ءوز تاريحىمىزعا ورىستىڭ، ەۋروپالىقتاردىڭ كوزىمەن قاراپ باعا بەرەمىز؟ قۇلدىق نوقتادان ، پسيحولوگيادان ارىلاتىن كەز باياعىدا-اق كەلدى. مۇنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك العانىمىزبەن بويىمىزدى ءالى كۇنگە ەركىن، تىك ۇستاي الماي جاتقانىمىزدا. ەكىنشى جاعىنان، ءبىز ءالى وتارسىزداندىرۋ پروسەسىنەن وتكەن جوقپىز. بۇل ۇلكەن پروسەس. ول ءۇشىن 2-3 ۇرپاق اۋىسۋ قاجەت. قازاقي يدەولوگيا سودان كەيىن عانا پايدا بولاتىن شىعار.
– قازىرگى عىلىمنىڭ جاعدايى، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە باعىتتالعان ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسى مەن بەرەرى قانداي؟
– اۋىلدا اعىلشىن ءتىلىن بىلە قوياتىن فيزيكا، حيميا ماماندارى قانەكي؟ دۇنيەجۇزى تاريحىن ورىسشا بىلەتىن ماماندار بار ما؟ وسىنىڭ ءبىر جاعى كوپە-كورنەۋ قيانات ادەيى ىستەلىپ جاتقان سەكىلدى. عىلىم تۋرالى زاڭ بار. سول زاڭ بويىنشا ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى عىلىمىمىزدى تۇگەلدەي باتىس ەلدەرىنىڭ مۇددەسىنە بايلاپ بەردىك. ءبىر عانا ديسسەرتاسيا قورعاۋ ءۇشىن ينپاكت فاكتورى جوعارى باسىلىمداردا 2-3 ماقالا شىعارۋ كەرەك. ول ءۇشىن تاعى دا شەتەلدىك باسىلىمدارعا تاۋەلدى. ولاردىڭ قۇنى 500-3000 دوللار ونى بىلاي قويعاندا ساراپتامادان ءوتۋىنىڭ ءوزى 2-3 جىلعا سوزىلادى. ۋاقىتىندا شەتەلدىڭ بەلگىلى ءبىر جۋرنالدارىنان ماقالاڭ شىقپاسا، قورعاۋدان قالىپ قالاتىن جاعدايلار كوپ. عىلىمي دارەجە، اتاق الۋ ءۇشىن دە شەتەلدىك باسىلىمدارعا بايلاپ قويدى. بۇنى بىرەۋلەر عىلىمدى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعۋدىڭ ءبىر جولى دەپ ويلايدى... ال قازاق ءتىلى، قازاق فيلولوگياسى، قازاق تاريحى ماماندارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعۋى ەكىتالاي. شەتەلىڭ تاريحىڭا دا، تىلىڭە دە قىزىعىپ جاتقان جوق. بۇرىن عىلىمي جاڭالىقتى ءبىر ەلدەن الىپ شىعۋ ءۇشىن ەڭ بولماعاندا جانسىزدارىن جىبەرەتىن نەمەسە اقشاعا ساتىپ الاتىن. ال بۇگىنگى كۇنى «جاڭالىعىمدى جۋرنالىڭا باسشى، اقشاڭدى قوسىپ بەرەيىنشى» دەپ كورىنگەنگە ءوزىمىز جالىنامىز.
– قازاقستان تاريحىن بارلىق مەكتەپتە قازاق تىلىندە عانا وقىتۋعا دايىنبىز با؟ بۇل ءوزى قازاقشانى دۇرىس بىلمەيتىندەردى تاريحىمىزدان مۇلدەم حابارسىز ەتۋگە يتەرمەلەمەي مە؟
– قازاقستان تاريحىن قازاقشا وقىتۋ يدەياسى دۇرىس. ءبىراق، بۇعان دا ورىس مەكتەپتەرى دايىن ەمەس. 25 جىلدا 25 ءسوز ۇيرەنە الماعان وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى وعان قانداي نيەتپەن كىرىسەدى ەكەن. ولار دا وزدەرىنشە قارسىلىق ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بۇدان ۇلت ارالىق جاعداي شيەلەنىسىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ سوندىقتان دا، قازاقستان تاريحى قازاق مەكتەپتەرىندە قازاق تىلىندە وقىتىلسا، باسقا تىلدەردە وقيمىن دەگەندەرگە اعىلشىن نەمەسە ورىس تىلىندە قاتار وقىتىلا بەرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. اركىمنىڭ قاي تىلدە وقۋ تۋرالى ءوز ەركى، ءوز قۇقىعى بولۋى كەرەك. بالانىڭ ءوزىنىڭ تۋعان تىلىندە ءبىلىم الۋعا دەگەن كونستيتۋسيالىق قۇىعى نەگە شەكتەلۋ كەرەك؟
ءبىز الاش زيالىلارىن دارىپتەيمىز. ءبىراق، الاش زيالىلارىنىڭ ءار ماسەلەگە بايلانىستى ۇستانىمدارىن ومىردە قولدانباي كەلەمىز. مىسالى، الاش پارتياسىنىڭ ساياسي باعدارلاماسى بار. سونىڭ ءبىر بابىندا مەكتەپ سالاسىنا ارنالعىن. وندا مەكتەپ ءمۇعالىمى سايلانۋى كەرەك دەلىنگەن. بىلايشا ايتقاندا، بالا ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن مۇعالىمىنە بارىپ ساباعىنا قاتىسۋى كەرەك. بۇل ۇستانىم، مىسالى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ بارلىق فاكۋلتەتتەرىندە قولدانىلادى. ءار-بىر ستۋدەنتتىڭ ءوزى قالاپ وقيتىن پاندەردى جانە وقىتۋشىلاردى تاڭداۋعا قۇقىلى. ءپان مەن ۇستازدا تاڭداۋ قۇقىعى ازىرشە تەك جوعارى وقۋ ورىندارىندا ىسكە اسىپ وتىر. وسى ۇستانىمدى ورتا مەكتەپكە نەگە مەكتەپكە اكەلمەسكە؟ اكەلۋ كەرەك. ءبىز ءسوز ەتكەن الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا «باستاۋىش سىنىپتا وقۋشىلار مىندەتتى تۇردە تەك ءوز انا تىلىندە وقۋ ءتيىس» دەگەن بار. ال ەندى ءبىز مەكتەپتەن قانداي ءدۇبارالاردى شىعارماقشىمىز؟ بۇگىن ءماتىندى مانەرلەپ وقىپ بەرەتىن ستۋدەنت كەمدە كەم. مينوتىنە 150 ءسوز وقىپ بەرە الاتىن شىعار. ءبىراق نە وقىعانىن ۇقپايدى. زىرىلداتىپ بەرەدى. وقىعانىن قايتالىپ ايتىپ بەرە المايدى. باياعى ءبىز كورگەندەي ساپا جوق. ارينە بالا ءوزى وقىسىن، ينتەرنەتتەن ءوزى تاۋىپ السىن دەيمىز. ءبىراق، وعان باعىت-باعدار بەرىپ وتىراتىن ادام كەرەك. ينتەرنەتتە نەشە ءتۇرلى مالىمەت جازىلۋى مۇمكىن. قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس، وقۋشىنىڭ كوزىن اشىپ بەرەتىن ادام كەرەك پە، جوق پا؟! قۇر سۋدىراتىپ ءماتىن وقىعاننان بالانىڭ ءوي-ورىسى دامىمايدى. ويلاناتىن ۇرپاق كەتىپ بارا جاتىر. ءحىح-عاسىردا جىراۋلاردىڭ ءبىرى ايتقان ەكەن: «اشپاسا كورمەيتىن، ايتپاسا بىلمەيتىن ۇرپاق كەلە جاتىر» دەپ. سول ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ساي كەلدى. «اۋمالى توكپەلى زاماندا ءومىر ءسۇر» دەگەن جامان قارعىس بار. ءحىح-عاسىردان بەرى رەفورمادان ءبىر كوز اشپادىق قوي. حالىق قانشا عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلەرىنىڭ اۋىسقانىن ساناۋدان جالىقتى. بىلەتىنىم ەگەر ءبىز ءبىلىم سالاسىن ءبىر ويسىراتىپ الساق وندا ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر...
سۇحباتتاسقان جارقىن سالەنۇى
