تۇراقتىلىق، بiرلىك، جاڭارۋ. بۇل ءۇش ۇعىم – ءقازىر تاۋەلسىز قازاقستان ساياساتىنىڭ ساۋلەلى شىراعىنا اينالىپ وتىر. تۇراقتىلىعى – تۇعىرسىز، بiرلiگi – سەلكەۋ، جاڭارۋى – جاداعاي ەلدەردىڭ بولاشاعى – كۇڭگiرت، ەرتەڭi – بۇلىڭعىر. كۇننەن تۋعان ۇلتتىڭ كۇردەلى بولمىسى جاڭا عاسىرداي، تولعان ايداي تولىسىپ كەلەدى. بۇعان مادەني اعىسى، گەوگرافيالىق مۇمكiندiگi، iشكi ۇيلەسiمi سەپ بولۋدا. ءتۇرلi سەبەپپەن ۇلى دالاعا قونىس تەپكەن ۇلتتار شوعىرى كەڭقولتىق قازاقتىڭ پەيiلi مەن مەيiرiنiڭ شۇعىلاسىنا بولەندى. ەشكiمدi ەتەگiنەن تارتىپ، ەڭسەسىن باسۋدى كوزدەمەيتiن ۇلتىمىز كوسەگەمiزدi بiرگە كوگەرتۋدiڭ ۇلىق جولىن نۇسقادى. قازاق – باسشى، وزگەلەر – قوسشى. قازاق وركەندەسە، وزگەلەر كوركەيەدi، قازاق بايىسا، وزگەلەر داميدى. بۇل – بۇگiندە ەلiمiزدەگi ءاربiر ۇلتتىڭ iزگi تiلەگi دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.

ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋدە الدارىنا جان سالمايتىن شەشەندەردىڭ قانعا سىڭگەن قاسيەتتەرi جايىندا الماتى وبلىستىق شەشەن-ينگۋش ورتالىعىنىڭ مۇشەسى، ەڭبەكشى قازاق اۋدانىنا قاراستى اقشي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بەكسۇلتان دۋدۋيەۆ اڭگىمەلەپ بەردى.

– ءداستۇر مەن ەلدiكتiن تۇتقاسى ۇلكەندەر، ياعني، اقساقالدار ەكەنiن قازاقتار جاقسى بiلەدى. ويتكەنى قازاقتار ۇلكەننiڭ الدىن كيىپ ەتپەيتىن حالىق قوي. ءوز باسىم ۇلكەندى قۇرمەتتەۋدە قازاق پەن شەشەندەي حالىقتى كەرگەنiم جوق. و شەتى مەن بۇ شەتiنە دەيiن قۇس قاناتى تالىپ، تۇلپاردىڭ تۇياعى توزاتىن سايىن دالا ءتوسىن مەكەن ەتكەن قازاقتاردا زىندان، تۇرمە دەگەن اتىمەن بولماعانىن تاريحتان بiلەمiز.

كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە شەشەندەر ويلانباي وت باسقان جاستاردى ارالارىندا تارتىپكە سالىپ، وعان جازا كەسiپ، تۇرمەگە جiبەرمەۋگە كۇش سالعان. تۇرمەگە بiر وتىرىپ كەلگەن ادامنىڭ وي-ساناسى وزگەرىپ، تۇزەلۋi قيىن بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان شەشەن اقساقالدارى مۇنداي بۇزىقتارعا جۇمىس ىستەتىپ، اعاتتىققا بارعانىن ۇعىندارعان.

مۇنداي ءداستۇر قازاق حالقىندا دا بار ەكەنىن بىلەمىز. قازاقتار شەكتەن شىعىپ، وسپادارلىققا بارعان تەنتەگiن ءوز اراسىندا تيىپ، قاتارعا قوسقان عوي. ياعني، تۇتاس ءبىر اۋىل ءۇشىن اقساقالدىڭ ءسوزى زاڭ بولعان.

Yلكەننiڭ لەبiزiنە قۇلاق اسقان قازاق حالقى بۇگiندە قۇدايدىن مەيiرiم-شاپاعاتىنا بولەنىپ، وسىنداي كەڭ ساحارانى باۋىرىنا باسىپ وتىر ەمەس پە؟! ەگەر بەرەكە-بiرلiگi بولماسا، مۇنداي ۇلان-عايىر جەر قازىرگى ۇرپاققا ميراس بولىپ قالار ما ەدى؟ ءاي، قايدام. سوندىقتان اقساقال، ابىزدى سىيلاۋ قازاقتىڭ قانىنا سiڭگەن قاسيەت دەپ ويلايمىن.

مەن قازاق توپىراعىنا اياق باسقاندا وڭى مەن سولىن تانىماعان 4 جاستاعى بالا ەدىم. اكە-شەشەمiز ستاليننiڭ جاندايشاپتارى شەشەندەردi جۇك پويىزىنا تيەپ، قازاقستاننىڭ پويىز جول باراتىن اۋماقتارىنا اكەلىپ، زات سياقتى توگiپ تاستاعانىن ايتىپ وتىراتىن. اۋىر جولدى كوتەرە الماي قانشاما ادام مەرت بولدى دەسەڭىزشى... سونداي قيىن كەزەڭدە شەشەننiڭ كوپتi كورگەن شالدارى جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، شەشەن حالكىنىڭ باسىنا تۇسكەن قاسiرەتكە تاستى جارىپ شىققان قاراعايداي قايسارلىق تانىتقانىن ايتۋعا ءتيىسپىن.

شەشەندەردى قازاقستانعا كۇشتەپ قونىستاندىرعاندا ستاليننiڭ قولشوقپارلارى «بۇلار ادامنىڭ ەتىن جەيتىن حالىق» دەپ جەرگiلiكتi قازاقتارعا سىرتىمىزدان جامانداپتى. و زاماندا، بۇ زامان تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ادام ەتىن جەپتى دەگەنىن ەستىمەگەن قازاقتار ولاردىڭ ءسوزiنە قۇلاق اسپاعان. قايتا شەشەننiڭ شالدارىنىڭ نامازعا جىعىلىپ، ساجدەگە باس قويىپ جاتقانىن كورىپ، مۇنىڭ ارانداتۋ ءۇشىن ادەيى ايتىلعان ءسوز ەكەنىن تۇسىنەدى.

وسىدان كەيىن قازاقتار ءبىزدى قۇشاق جايا قارسى العانىن اكە-شەشەمىز جىر قىلىپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. سول كەزدە جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەدى. ءبىراق سوعان قاراماستان قولىنداعى بارىن بىزبەن بولىسكەنiن قالاي ۇمىتۋعا بولادى.

بiزدەر 1943 جىلى اقپاننىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا قازاق توپىراعىنا تابان تىرەدىك. سول كەزدە كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعانداردىڭ دەنi شال-كەمپىر، بالا-شاعا مەن ايەلدەر بولاتىن. ال ەر ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى سوعىسقا كەتكەن ەدi. قىستىڭ كوزi قىراۋدا سوناۋ كاۆكازدان قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ، ادامدى اجالعا يتەرمەلەگەنمەن بiردەي عوي.

كۇشتەپ كوشiرiلگەن شەشەندەردiڭ سول كەزدە الدى كۇز، ارتى جار، بولاشاعى بۇلىڭعىر بولعان ەدى. جانى جارالى كوشتi باستاپ كەلگەن شەشەن شالدارىنىڭ سول كەزەڭدەگى قايسارلىعىنا ءالى كۇنگە دەيىن ءتانتى بولامىن. كiندiكتەن تاراعان بالالارى مايدان دالاسىندا وت كەشىپ جۇرسە، ءومiرiنiڭ جالعاسى ۇرپاقتارى تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، بوتەن ەلگە بوسىپ بارادى. شەشەن اقساقالدارى الاساپىران زاماندا شەشەن حالقىنىڭ وتىن ءوشiرمەۋدى باستى مiندەت سانادى. ولار بۇل مiندەتتi ابىرويمەن اتقارعانى انىق.

سىرت جەردە جۇرسەك تە انا تiلiمiز بەن ءسالت-داستۇرiمiزدi ۇمىتقان جوقپىز. قۇيما قۇلاق شەشەن شالدارى ءبارiن سانامىزعا قۇيىپ بەردi. بiزدiڭ باقىتىمىزعا قاراي قازاق حالقى مەيiرiمدىلىك تانىتىپ، باۋىرمالدىق كورسەتۋi بiزدiڭ ءوسiءپ-ونىپ ەل قاتارىنا قوسىلۋىمىزعا ۇلكەن دەمەۋ بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىن.

ءقازىر تاياققا سۇيەنگەن شالداردىڭ iزiن باسىپ، سول اقساقالدىق جاسقا ءبىز دە كەلدىك. كەيدە سوناۋ ناۋبەت كەزىڭدەگى اقساقالداردىڭ جاعدايى قازiرگi بiزدiڭ حال-كۇيiمiزدەن جاقسى بولدى-اۋ دەپ ويعا شوماتىن كەزدەرىم بولادى. ويتكەنى سول كەزدە تاعدىر-تالكەگىنە ۇشىراعان تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ارمان-تىلەگى بولدى. ال ءقازىر بەيبىت زامان، بiزدi ەشكىم تۇرتپەكتەپ جاتقان جوق. اركىم قالاۋىنشا ءومىر سۇرەدى. بىرەۋگە بىردەڭە دەپ اقىل ايتۋدىڭ ءوزi قيىن. ەل، جەر بولعان سوڭ قىزۋقاندى جاستار بىر-بىرىمەن كەلىسپەي جاتاتىن كەزدەرى بولادى. سول كەزدە بىلايعى جۇرت «بۇل اۋىلدىڭ تەنتەگىنە تىيىم سالاتىن اقساقالى جوق پا؟» دەپ ايتادى ەمەس پە؟ سوندىقتان قازىرگى اقساقالداردىڭ دا قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگi بiر مىسقالدا كەمىگەن جوك دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.

مۇندايدا داناگوي قازاق حالقى «قادiرiن بiلiپ ۇكپاسا، ناقىل ايتقان ءسوز ءعارىپ» دەمەي مە؟ قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ نازارىن ءوزiنە اۋدارىپ، تەرىس جولعا جەتەلەيتىن جايتتار وتە كوپ. سوندىقتان كوپتەگەن جاستار ۇلكەننىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، وزىنشە ارەكەت iستەپ، وپىق جەپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس.

ۇلكەندi تىڭداۋ بiرتiندەپ قالىپ بارا جاتقانداي... وسى رەتتە Yكiمەتتiڭ جەرگiلiكتi جەرلەردە اقساقالدار القاسىن قۇرىپ، جاستارعا تالىم-تاربيە بەرۋ ماسەلەسىنە كوڭiل ءبولiپ وتىرعانىن وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن.

قازىرگى تاڭدا اۋىلىمىزداعى اقساقالدار جاستاردى قازاق-شەشەن دەپ بولمەي، اقىل-كەڭەسiمiزدi ايتىپ تۇرامىز. ال شەشەن اقساقالدارى جاستارىن قالاي تاربيەلەيدi دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرسەم. بiزدەر بiرiنشi كەزەكتە جاستاردى ادالدىققا تاربيەلەيمىز. جاستارعا «ەشكiمنiڭ الا ءجىبىن اتتاماڭدار» دەپ ۇنەمi ايتىپ وتىرامىز.

كوپشiلiك شەشەندەر جايىندا ءسوز ەتكەندە «تاۋ زاڭى» ءتوڭiرەگiندە ءتۇرلi الىپقاشپا اڭگiمە ايتاتىنى جاسىرىن ەمەس. مەنiڭشە، «تاۋ زاڭى» شەشەن حالقىنىڭ ەرجۇرەكتiگi مەن ادالدىعىن تانىتاتىن ءداستۇر. «تاۋ زاڭى» جەكپە-جەككە شىققان ەكi جiگiتتiڭ تەڭ جاعدايدا كۇش سىناسۋىن كوزدەيدى. قازاقتار «ءداستۇردىڭ وزىعى مەن توزىعى بار» دەيدى عوي. سوندىقتان ءوز باسىم «تاۋ زاڭى» قازىرگى زامان اعىمىنان قالىپ بارا جاتقان ءداستۇر دەپ ەسەپتەيمىن.

بۇدان باسقا بiزدە اكە بالاسىن قولىنا الىپ كوتەرiپ، ەمىرەنىپ ماندايىنان يىسكەمەيتىن ءداستۇر بار. جاۋگەرشىلىك زاماندا مۇنداي ءداستۇر قاجەت بولعان شىعار. ال ءقازىر اكە مەن بالا اراسىن بۇلايشا الشاقتاتۋعا بولمايدى. ءقازىر بiلiم مەن بiلiكتiڭ زامانى عوي. سوندىقتان بىزدەر جاستارىمىزدىڭ ءبىلىم الىپ، ورتاق وتانىمىز قازاقستاننىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە ءوز ۇلەستەرiندi قوسىڭدار دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىرامىز.

زاڭعار تاۋلاردى مەكەن ەتكەن شەشەن حالقى ءالميساقتان مال ءوسiرۋدi باستى كاسiبi دەپ بiلگەنi بەلگiلi. «مال باقپاساڭ ماندىماسسىڭ» دەپ سوڭىنا وسيەت قالدىرعان قازاق پەن شەشەننىڭ تۇرمىستىق ءومiرiندە وسىنداي ۇقساستىقتار وتە كوپ. ءقازىر ۇكىمەت حالىققا مال ءوسىرىپ، ەگىن سالىڭدار دەپ قولدان كەلگەن كومەگىن كورسەتۋدە. بiزدەر وسى مۇمكىندىكتى پايدالانۋىمىز كەرەك. ءقازىر اۋىلدا جۇرگەن جاستار نەسىبەسىن جەردەن تەرىپ جەۋدى ۇيرەندi. الداعى ۋاقىتتا ءبارiمiز قازاقستاندى اۋىلشارۋاشىلىعى وركەندەگەن مەملەكەتكە اينالدىرۋىمىز كەرەك.

اينۇر جۇماحان