– ساياساتتىن شىرماۋىندا تۇتىلعان ەجەلگi نارتتاردىڭ ەلى – بالقار حالكىنىڭ جەرى. بالكارلار كاۆكازدىڭ ەن بيiك تاۋلارىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ بiرi. ورتالىق كاۆكازدىڭ تاۋ بوكتەرى مەن شاتقالدارىنا ورنالاسقان. مالكا، باكسان، چەگەم، چەرەك وزەندەرى مەن ونىڭ تارماقتارىنىڭ القابىن جايلاعان. ورنالاسقان جەرىنە قاراي مالكارلار، بىزىنگىلىلار، حولامدىلار، چەتەمدىلەر، ۋرۋسبيلىكتەر-باكسانچىلار بولىپ شاعىن توپتارعا بولىنەدى. ەل اۋماعىندا تاۋلى شىڭدارى مەن قالىڭ ورمانى، قۇنارلى جازىق القاپتارى مەن كوكمايسا، شالعىندى بەلدەرى بار.
بالقارلار 1827 جىلى، عاسىرلار بويى قالىپتاسكان وزىندىك تاۋلىق، ادەت-عۇرپى، الەۋمەتتىك قۇرىلىمى مەن شاريعات سوتىن جانە مۇسىلمان ءدىنىن ساقتاي وتىرىپ، رەسەيدiڭ كۇرامىنا ەنەدى.
قازىرگى كاباردا-بالقاريانىڭ تۇپكىلىكتى حالقى تۇراقتاعان، ونداعى سانى 85،1 مىڭ، الەمدە 180 000، قازاقستاندا سول حالىقتىڭ 3000-ى مەكەندەيدى. التايدان شىققان بالقارلاردىڭ قالىپتاسۋىندا ءۇش بiردەي ەتنيكالىق كومپونەنتتەر اسەر ەتكەن كاۆكاز تiلدi حالىقتار، IY-Y عاسىرلاردا ورتالىق كاۆكاز تاۋلى بەلدەۋiندە پايدا بولعان ءيرانتىلدى الاندار، كۋبان بولگارلارىنىڭ سiڭiسۋi جانە XIII عاسىردا كاۆكاز تاۋلارىنا قونىس تەپكەن، كەيىننەن الان – وسەتيندەرمەن سiڭiسiپ كەتكەن قىپشاقتاردىڭ ىقپالى بولعان دەسەدi. بالقارلار كورشىلەس جاتقان كابارديندەرمەن، ساندارمەن، گرۋزين-راچيندىكتەرمەن ارالاسا تiرشiلiك ەتكەن. ەجەلگى شارۋاشىلىعىنىڭ باستى ءتۇرى مال شارۋاشىلىعى، قويدىڭ ءجۇنiنەن كيiز باسىپ، بۋركا وڭدەپ، كۇمىس-التىن، تەرi مەن اعاش وڭدەگەن، تۇز شىعارۋ، قورعاسىن، كۇكىرت الۋمەن اينالىسقان، بال اراسىن ءوسiرۋ دە بالقارلارعا ءتان كاسىپ.
بالقارلار ءومiرiندەگi كۇردەلى وزگەرiس 1917 جىلعى قازان توڭكەرiسi ناتيجەسىندە باستالدى. 1922 جىلى 16 جەلتوقساندا كاباردا-بالقار اۆتونوميالىق وبلىسى قۇرىلىپ، 1936 جىلى 4 جەلتوقساندا اۆتونوميالىك رەسپۋبليكا بولىپ وزگەرەدى. بالقارلار رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن قۇرايتىن. كەڭەس ۇكiمەتi ورناپ، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءۇردىسى وزگەرىپ، جاڭا مادەنيەتتىڭ سالدارى سالت-سانانى دا وزگەرتە باستايدى. حالىقتىڭ اسىل قازىناسى دەپ اتالاتىن، اتا-بابادان بالاعا جەتىپ، ءوزiندiك ەرەكشەلiگi مەن سيپاتىن ساقتاپ، ۇرپاقتار اراسىن جالعاستىرىپ تۇراتىن التىن ارقاۋ – حالىقتىڭ دiني سەنiمi، سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى بولسا كەرەك. بىزدەر ءوز تىلىندە سويلەپ، ءوز ەلiنiڭ ءسالت-داستۇرiنiڭ سالتاناتىنىڭ ورتاسىندا ءوciپ، حالىق قازىناسىنىڭ كايماعىن قالقىپ الىپ، وزەگiن بويىنا ciڭiرگەن ۇرپاقتىڭ وكiلi ەمەسپىز. ايتسە دە، اجەنiڭ الديىمەن، انانىڭ مەيiرiمiمەن، اكەنىڭ تاربيەسiنەن شىققان تەگiمiزدi ۇشتادىق. بولمىسىمىز بiر قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنە بويلاپ، ءتۇبi بiر ۇقساستىعىمىزدى ايشىقتادىق. ەكi ەلدiڭ دانالىعىنان سۋسىنداپ، قوس ۇلتتىڭ قۇنارىنان ءنار العان باقىتتى ۇرپاقپىز دەپ ايتۋعا بولادى. سىيلاستىعى جاراسقان جانۇيامىزدا اجەمiز پاتيماتتىن تاربيەسi باسىم بولدى. قولى بەرەكەلى اجەمiزدiڭ iرiمشiك سالىنعان ىدىسى ەشقاشان قۇرعامايتىن، بالقارلاردىڭ تالعاپ جەيتىن اسى – تۇزدالعان iرi مالدىن شەكەسi سالىنعان اعاش بوشكە اس ءۇيدiڭ بiر بۇرىشىندا ساقتاۋلى تۇراتىن. وعان قوسا ءتۇرلi تۇزدىعى بار، ءتاتتى تاعامى بار، پىسكەن نانى بار، اجەمىز اس-سۋعا مىعىم جان ەدى. تاعامعا تولى داستارقانى ەشكاشان جينالمايتىن. كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن قوناقتاردى قارسى الىپ، استان ءدام تيگىزبەي جiبەرمەيتiن. ەندi بارلاپ قاراسام، قوناقجايلىك وزىندىك ءتارتiبiمەن قالىپتاسقان رەتi بار، بiر ونەر ەكەن. اجەم ەشقاشان «بىلاي ەتۋ كەرەك» دەپ، نەمەسە مۇنىڭ رەتi سولاي دەپ ءتۇسiندiرگەن ەمەس. كۇندەلiكتi تiرشiلiكتە ايتقان ءسوزi، iس-قيمىلىمەن اعايىن-تۋىس اراسىنداعى بەدەلىمەن بارلىعىمىزعا ونەگەسىن كورسەتە ءبىلدى. ايەلدىڭ ەر-ازاماتتاردىڭ الدىنا كوپ شىعا بەرمەيتىن حالقىمىزدىڭ كانعا سiڭگەن ادەتىنە قاراماستان، اجەمiزدiڭ ورنى وتە بولەك ەدى.
اۋىلىمىزدىڭ جاسى ۇلكەن اقساقالدارى دا اسىل انانى قادىرلەپ ءوتتi، ەشكiم اجەمىزگە قارسى كەلمەستەن ۇلكەن سىيلاستىقتىڭ ۇلگىسىن كوردىك. اتتىڭ توبەلiندەي از عانا بالقارلاردىڭ ورتاسىندا بەدەلدi بولا ءجۇرىپ، قىزۋ تiرلiگiنەن قالماي، بارلىعىمىزدىڭ ءومiرiمiزدiڭ مانىنە اينالىپتى. اتامىزدى نەمiس باسقىنشىلارى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا وزگە دە بالقارلارمەن بىرگە تىرىدەي كومىپ تاستاپ، ولتىرگەن ەكەن. اجەمنiڭ «اتاڭ مەن باسقا دا بالقارلار تىرىدەي كومىلگەن شۇڭقىردىڭ توپىراعى ءۇش كۇن بويىنا تەربەلiپ تۇردى» دەگەن ءسوزىن ەسكە السام، ءالى كۇنگە دەيiن دەنەم تۇرشىگىپ كەتەدى. نالچيك قالاسىن نەمiستەردەن ازات ەتكەنگە دەيiن، تiرiدەي كومiلگەن بوزداقتارىنىڭ سۇيەگىن الا الماي، ازالاپ جىلاي الماي قان جۇتقان انالار كوز الدىما ەلەستەيدi.
سول زوبالاڭدى كوزiمەن كورگەن اجەم، ادام بالاسىنا جامان ءسوز ايتپاي، قاراپايىم قالپىنان اينىماي ءومىر كەشتى. بەرتىن كەلە اق جاۋلىعىن تارتىپ الىپ، بويىن تىك ۇستاپ، ماشينەدەن ءتۇسىپ جاتقان قالپى ەلەستەيدi. ورتاسىنىڭ ءسانiنە اينالىپ ۇزاق تا باياندى عۇمىرى ونەگە بولعانى دانالىعىنىڭ بiر بەلگiسi بولار. كiءناز تۇقىمىنان شىققان اجەم كوپ سويلەمەيتىن، باسىنان وتكەن اۋىرتپالىقتاردى ايتىپ تا اينالاسىنداعىلاردى مەزى ەتپەيتىن. سول اسىل اجەمدi ءالى كۇنگە ءبىر ءسات ەستەن شىعارمايمىن.
قازاقستانداعى تىنىش تا بەيبىت ءومiرiمiزگە تاۋبە ايتامىن. ۇلتىمىزدىڭ جاستارىنا: «ءوز تاريحتارىڭدى بiلiڭدەر. تiلدەرiڭ مەن دiندەرiڭدi ۇمىتپاڭدار. بiراق سەندەردiڭ وتاندارىڭ قازاقستان. مۇنى ەستەن شىعارماڭدار قازاقتىن كەڭ پەيىلدىلىگى، مەيىرلىلىگى، ءسالت-داستۇرi، تiلi بiزبەن ۇقساس. بiز تۋىسقان حالىقتارمىز. قازاق ەلى دامىسا، ءبىز دە داميمىز، قازاق ەلiنiڭ كوسەگەسى كوگەرسە، ءبىز دە وركەندەيمىز» دەپ ونەگە ەتەمiن وتكەن كۇندەردi.
