– قازاقستانعا العاش قاشان، قالاي كەلدىءڭىز؟ بالالىق شاعىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
– جادىمدا كۇنى كەشەگىدەي سايراپ تۇر. 1944 جىل. گرۋزيا. قاراشانىڭ قاقاعان سۋىعى وكپەدەن ءبۇرiپ تۇرعان مەزگىل. سوعىستىڭ ءورتi ءالى باسىلماعان. ونىڭ زاردابى مەن زالالى تۋرالى اڭىز بەن اقيقات كۇندەلىكتى ءومiردiڭ بiر ءبولiگiنە اينالىپ كەتكەن. ورتا جاستاعىلارى مايدانعا كەتكەن، كىلەڭ بالا-شاعا مەن شال-شاۋقاندار قالعان ەدi اۋىلدا.
سونداي سۇرەڭسىز كۇندەردiڭ بiرiندە اۋىلعا كالىڭ اسكەر ورنالاستى. حالىق سوعىستان، قۋعىننان، قاشتى-پىستىدان ابدەن زارەزاپ بولعاندىقتان شىعار، اسكەردى ۇرەيلەنە قارسى الدى.
مەن جەتى جاسار بالامىن. ەشتەڭەدەن حابارسىز بiزدەر، الگi اسكەرلەرگە ىرجىڭداي كۇلiپ، كاسىنان ويقاستاپ وتەمiز. جۇرت تاعى نە بولار ەكەن دەگەن كۇدىكتەن ارىلا الماي ءجۇردى. مۇنى ۇلكەندەردiڭ پىش-پىش اڭگiمەسiنەن اڭعاردىق. وڭاشادا كۇبiر-سىبىر.
سودان ءبىر اپتا وتەر-وتپەستە كۇللى اۋىلدى الگi اسكەرلەر يiرiپ الدى دا، «جەر اۋدارىلاسىڭدار» دەدى. ەل ۇلار-شۋ. ەكi ساعاتتىڭ iشiندە كەرەكتىلەرىڭدى، كيىم- كەشەكتەرىڭدى شاعىنداپ، دايىندالىڭدار دەگەن ەكەن. ءبىر قابات كيiمi مەن ازىن-اۋلاق ىشىپ-جەمiن الىپ، ارنايى دايىندالعان جۇك پويىزىنا شۇباپ كىردىك. جىلاپ-سىقتاعان ەل. قوشتاسقان جۇرت.
كۇنى كەشە بەتتەرىنە ىرجاڭداپ قاراعان اسكەرلەرiمiز بالاسىڭ با، شاعاسىڭ با دەمەيدى، «بول-بولدىڭ» استىنا الادى كەلىپ. سودان 20 كۇن بويى جۇردىك جولدا. شىقىرلاعان ايازدان پويىزدىڭ iشi دالا سەكiلدi اڭىراپ تۇردى، ازىق-تۇلىك از، بارىنىڭ ءوزىن الدىرماعان. ءالى كۇنى سول جيىرما كۇننىڭ قاسiرەتتi زارى ويىمنان شىقپايدى. جولدا تۇماۋ تيiپ اۋىرعاندار سۋىقتان قاتتى ناۋقاسقا شالدىققاندار بولدى. اشتىقتان بۇراتىلىپ و دۇنيەگە اتتانعاندار دا كەزiكتi. نە كەرەك، قازاقستانعا سولاي كەلدىك. باقىتىمىزعا وراي، الماتىعا كەلىپ تۇستىك. قاسكەلەڭ اۋدانىنىڭ جامبىل اۋىلىنا ورنالاستىق. كوشپەن كەلگەندەردى اۋىلدىڭ ءاربىر تۇتىنىنە ءبولiپ ورنالاستىردى. بiزدi ەكiء-ۇش جانى بار ءبىر قازاق وتباسى كۇتىپ الدى. بىزدەگى التى جانمەن بiرلiكتە قىستى وتكىزدىك. سوعىس ۋاقىتى بولعاندىقتان، ولاردا دا ءجوندى جاعداي جوق قوي. وزدەرى نە جەيدى، بىزگە دە سونى بەردى.
– قازىرگى كۇننiڭ ءولشەمiمەن قاراساق، اۋىر جىل، قايعىلى كەز بولسا دا، حالىقتىڭ پەيiءلى دارقان، نيەتiنiڭ اقتىعىنان شىعار؟..
– ارينە. ءقازىر ويلاسام، بىرەۋدىڭ ءۇيiنە بiر قىس تۇگىل، التى ادامدى ءۇش كۇن تۇنەتۋ دە مۇڭ عوي. كوشiپ كەلگەنiمiزگە ءبىر اپتا وتكەن سوڭ، ەپتەپ كوزiمiز ۇيرەنiپ، كوڭiلiمiز ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. كوشەگە شىعىپ، بالالارمەن ويناي باستادىق. باسىندا ءۇدiرەيiسiپ، الىستان قارايتىن بiزدەر، ءتىل بىلمەسەك تە دوستاسىپ، قۇلىن-تايداي تەبiسiپ تەل ءوستiك. كەلەر جىلى كوكتەمدە مەكتەپكە باردىم. اۋىلداعى قازاق ورتا مەكتەبىندە ءتورتiنشi سىنىپقا دەيiن وقىپ، كەيىن ەسىكتەگى اپكەلەرiمنiڭ قولىندا وقىدىم. سەگiزiنشi سىنىپتى قاسكەلەڭدەگى اباي اتىنداعى ورتا مەكتەپتەن جالعاستىردىم. بۇل – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى وقىعان بiلiم ورداسى. ول كiسi بiزدەن ءۇش-تورت سىنىپ كەيiن وقىعان بولار. ال ونىنشى سىنىپتى ەسىكتەگى ورتا مەكتەپتە بiتiردiم. قازاقشاعا ۇيرەنiپ قالعانىم سونشا، ۇيدەگىلەر «ورىس مەكتەبىنە باراسىن با؟» دەسە، «جوق» دەپ ازار دا، بەزەر بولۋشى ەدiم. قازاق مەكتەبىنەن بiلiم العانىما وسى كۇنگە دەيiن قۋانام. تاعدىردىڭ جازۋى دەگەن وسى شىعار، ەگەر گرۋزيادا جۇرگەندە، ءومiر سوقپاعىمىز قالاي بولارىن كىم بiلسiن؟
– مەكتەپ دەمەكشى، سول كەزدەگى بىلىم-تاربيە قالاي ەدi؟ ۇستازدارىڭىزدى قالاي سىيلاۋشى ەدiڭىزدەر؟
– ءبىز ءۇشىن ۇستازدان ۇلاعاتتى ادام جوقتاي كورىنەتىن. سول كiciلەرگە قاراپ ەلىكتەيتىنبىز. كوشەدەن كورسەك، انادايدان امانداساتىنبىز. ادەپسىز قىلىعىمىزدى ولارعا كورسەتپەۋگە تىرىساتىنبىز. ماتەماتيكا پانىنەن راحىمجان توكاتايەۆ دەگەن سوعىس ارداگەرى ساباق بەردى. سول كىسىنىڭ بەرگەن ءبىلىمى، ايتقان ونەگەسى، ادامشىلىققا كوزقاراسى ءبىزدى ءوسىرىپ، بيىككە تالپىندىردى.
ۇستازىمىز وسىدان 7-8 جىل بۇرىن دۇنيە سالدى. سول كەزدە وقۋشىلارىنىڭ كوبi جينالدى. بiز اقساقالدىڭ تiرi كەزiندە ءوزiنiڭ تۇرعان اۋىلىنا ءمۇسiنiن ورناتتىق. ءبارiمiز جينالىپ، مەكتەپتەگى شاعىمىزدى ەسكە تۇسىردىك. مiنە، جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، مەكتەپتەگى ۇستازدارىمىزدى ۇمىتقان ەمەسپىز.
– ادام ەڭ جاقىن دوسىن بالا كەزىندە، مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە تابادى دەيدى. ولاردىڭ اراسى اجىرامايدى دەپ جاتادى. سول كەزدەگى سىنىپتاس دوستارىڭىزبەن ارالاسىپ تۇراسىز با؟
– بالا كەزدەگىدەي تازالىق، شىنايىلىق قايدان بولسىن. ادامنىڭ ادامشىلىق جولى باعىتى سول كەزدە قالىپتاسادى عوي. نۇرقادiر نۇرعالييەۆ، بولات توتى، دىلدابەك تويجانوۆ سەكىلدى دوستارىم بار. بiرi مەكتەپتە، ەكiنشiسi ۋنيۆەرسيتەتتە جولىققان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارالاسامىز. سىيلاستىعىمىز، سىرلاستىعىمىز ۇزىلگەن ەمەس. دىلدابەك توتى ۇزاق جىل زاڭ سالاسىندا قىزمەت ەتتى. سۋديا بولىپ تالاي لاۋازىمداردا تابىستى ەڭبەك ەتتى. وتباسىندا قانداي قۋانىش، جەتiستiك بولسا، الدىمەن ايتادى. وتباسىلىق تويلارىن، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ قۋانىشىنان قالدىرعان ەمەس. مەن دە ول كiسiنi الدىمەن شاقىرامىن. ەكەۋمىز قانداي ماسەلە بولسا دا، اقىلداسىپ، پىكىرلەسىپ وتىرامىز. ول كىسى شىمكەنتتە تۇرادى. توي بولسا مەن شىمكەنتكە بارامىن، ول ات سابىلتىپ الماتىعا كەلەدى. ءقازىر پاندەميا بولىپ بارىس-كەلىس ازايىپ تۇر. جاعداي تۇزەلسە، شۇرقىراسىپ قاۋىشاتىنىمىز انىق.
1956 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇستىك. ونداعى قىزىقتى جىلداردى ايتساق، اڭگiمە ۇزاققا سوزىلار. دىلدابەكپەن سول جىلدارى تانىسقانبىز. كۋرستاس بولدىق. ايتپاقشى، بiرiنشi كۋرستا اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆپەن جاتاقحانادا ءبىر بولمەدە جاتتىق. قويۋ قارا شاشتى، ەڭسەگەي بويلى جiگiت ەدi. مiنەزi جiبەكتەي، اڭگىمەشىل، باۋىرمال بولاتىن. ءوزى اسكەردەن كەيiن بiزگە تاپسىرعان ەكەن. قازاق راديوسىندا ديكتور بولىپ قىزمەت ەتەتىن. جۇمىستان كەلگەن سوڭ قالىڭ قويىن داپتەرiن الىپ شىعىپ، ولەڭ وقيتىن. زاڭنىڭ ستۋدەنتتەرى اقىننىڭ ولەڭدەرىنە قۇمار ەدى. ول كiسiنi كورگەندە، ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن. ءبىر جىلدان سوڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە اۋىسىپ كەتتى.
– ەڭبەك جولىڭىز تۋرالى قىسقاشا اقپارات بەرە كەتسەڭىز؟
– تالعار اۋدانىنان تەرگەۋشi بولىپ باستادىم. كەيىن شەلەككە جiبەردi. وندا قازاق تiلدi تەرگەۋشi جەتiسپەيدى دەدى. مۇندا ۇيسىز-كۇيسىزبىز، جينالىپ، ءجۇرىپ كەتتىك. سول جەردە ءبىراز ۋاقىت جۇمىس iستەدiم. كەيiن الماتى وبلىستىق تەرگەۋشiلەر باسشىسى، وبلىستىق پروكۋروردىڭ بiرiنشi ورىنباسارى بولدىم. سانالى عۇمىرىم وسى زاڭ سالاسىندا ءوتتى. ءقازىر زەينەتتە بولساق تا، زاڭ اياسىنان الىس ەمەسپىن. جاستار ءجيى اقىلداسىپ، كەڭەسىپ تۇرادى. كەيبiر iستەر جونىندە ءوزىم دە ارالاسامىن.
– سiزدi قازاقشا بiلەتiن تەرگەۋشi رەتiندە شاقىرعانىنا قاراعاندا، ول كەزدە ءىس جۇرگىزۋشiلەردiڭ دەنi، تەرگەۋشىلەر ورىس ءتىلدى بولعانى عوي. وسى ءقازىر مەملەكەتتىك ءتىلدى زاڭ سالاسى قانشالىقتى يگەرگەن؟
– شىنى كەرەك، ول كەزدەرى قازاقشا iس جۇرگiزەتiن، تەرگەۋ ىسىمەن اينالىساتىندار وتە از بولاتىن. ال كەرiسiنشە، حالىقتىڭ ءبارi ورىسشا بىلە بەرمەيتىن. اسىرەسە، اۋىل جۇرتى ورىس تiلiنە سونشالىقتى جەتىك ەمەس ەدى. مەنى سول ءۇشىن اتتاي قالاپ شاقىرتتى. ال قازiر جىل ساناپ مەملەكەتتىك تiلدi بiلەتiن زاڭ ماماندارى كوپ. جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق توپتارى كوپ. بۇگىن مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋ سونشالىقتى قيىن ەمەس. ءار پروكۋراتۋرادا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتەتىن تەگiن كۋرستار جۇمىس ىستەيدى. اۋدارماشىسى تاعى بار. ءىسقاعازدارىنىڭ دەنi قازاق تiلiنە كوشiپ ۇلگەردى. ەندi جىلدان-جىلعا قازاق تiلiن يگەرگەن زاڭگەرلەر كوبەيمەسە، ازايا قويماس. مەملەكەتتiك تiلدi يگەرۋ قيىن ەمەس. Erep ناقتى پەيىلى بولسا، ءبىر جىلدا-اق قازاقشا سايراپ كەتۋگە بولادى. بۇعان وسى 20 جىلداعى تاجىريبەمىز مىسال بولا الادى. قازiر اعىلشىن، جۇڭگو، اراب تiلدەرiن سۋشا اعىزاتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى. ءبىراق، سولاردىڭ كەيبiرi مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەيدى. شىنايى تالپىنساق، تالاپ قويساق، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ سونشالىقتى iرi ماسەلە بولماسى انىق.
