– وتكەن جىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى «ۇزدىك جاس عالىم» نوميناسياسى بويىنشا توپ جارىپ، ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتىڭىز. بايقاۋ قالاي بولدى؟
– بۇل بايقاۋدا ءۇش اتالىم بويىنشا جاس عالىمداردىڭ ۇزدىك عىلىمي جۇمىستارى انىقتالدى. اتالىمدار – «ادام ەكولوگياسى»، «قوعام ەكولوگياسى» جانە «تابيعات ەكولوگياسى» دەپ اتالدى. مەنىڭ توپىراقتى مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنەن تازارتۋدى كوزدەيتىن جوبام «تابيعات ەكولوگياسى» بويىنشا ۇزدىك جۇمىس دەپ تانىلدى. ال «ادام ەكولوگياسى» اتالىمى بويىنشا قيىر شىعىستان كەلگەن عالىمنىڭ جۇمىسى ۇزدىك دەپ تانىلسا، «قوعام ەكولوگياسىندا» ساراتوۆتان بايقاۋعا قاتىسقان جاس بويجەتكەن توپ جاردى. ۇزدىكتەردى انىقتاۋدا عالىمدار جۇمىسپەن تانىسىپ شىعىپ، ءوز باعالارىن بەرە سالمادى. ۇيىمداستىرۋشىلار عىلىمي جۇمىستارعا ارنايى تالاپتار قويدى. ولاردىڭ باستى تالابى عىلىمي جوبا نەگىزىندە جازىلعان ماقالالاردىڭ جوعارى يمپاكت-فاكتورلىق كورسەتكىشكە يە بولۋى ءتيىس ەدى.
– بۇل تالاپتان سۇرىنبەي وتكەن شىعارسىز؟
– سولاي دەسە دە بولادى. جەرگە توگىلگەن مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن تازارتۋعا قاتىستى جوبامەن اينالىسقاندا «Thomson Reuters»، «Scopus» عىلىمي مالىمەتتەر بازاسىنا بىرنەشە ماقالالارىم جاريالانىپ، الەم بويىنشا عالىمدار ءوز جۇمىستارىن جازاردا مەنىڭ ماقالاما سىلتەمە جاساعان بولاتىن. سونىڭ پايداسى وسى بايقاۋدا ءتيدى. ءقازىر قازاقستاندا الەمدىك عىلىمي مالىمەتتەر قورىنا ەنگەن جالعىز عىلىمي جۋرنال بار. ول مايتالمان عالىم ز.مانسۇروۆ باسقاراتىن جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتى جانىنان جىلىنا ءتورت رەت اعىلىشىن تىلىندە جارىق كورەتىن «ەۋرازيا حيميا تەحنولوگيالارى» عىلىمي جۋرنالى. اتالعان جۋرنالعا شىققان ماتەريالدى دۇنيەجۇزى عالىمدارى ۇنەمى باقىلاپ، باسىلىمدا جارىق كورگەن ماقالالارعا ۇدايى سىلتەمە جاساپ وتىرادى. بۇل جۋرنال – عالامدىق عىلىمي مالىمەتتەر قورىنا ەنگەن قازاقستانداعى جالعىز جۋرنال. وسى جۋرنالدىڭ ارقاسىندا مەنىڭ عىلىمي ماقالاما الەم عالىمدارىنىڭ نازارى ءتۇستى. بۇدان باسقا ءقازىر قازۇۋ جانىنان اعىلشىن تىلىندە «حيميا جانە بيولوگيا»، «ماتەماتيكا جانە فيزيكا» عىلىمي جۋرنالدارى جارىق كورۋدە. بۇل جۋرنالداردىڭ دا بولاشاعى زور. كەلەشەكتە وسى جۋرنالداردىڭ «Scopus» عىلىمي مالىمەتتەر قورىنا ەنەتىن تولىق مۇمكىندىگى بار.
– وسى عىلىمي جۇمىسىڭىز جايىندا وقىرماندارىمىزعا تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز؟
– مۇنايدى ءوندىرىپ، تاسىمالداعاندا، قورشاعان ورتا ءبىراز لاستاناتىنى بەلگىلى. كەي جاعدايدا مۇناي قۇبىرلارى جارىلىپ، قورشاعان ورتاعا وراسان زور كولەمدە زاردابى ءتيىپ جاتادى. مەنىڭ عىلىمي جوبام وسى زارداپتاردى جويۋعا باعىتتالعان. قامبا مۇنايلارىن تازالاۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلى بار. بۇگىندە مۇنايمەن لاستانعان جەرلەردى تەرميالىق، مەحانيكالىق ادىسپەن تازارتىپ كەلەدى. تەرميالىق ءادىس بارىسىندا ماماندار لاستانعان جەردەگى اۋىر مۇنايدى ورتەپ جىبەرەدى. مەحانيكالىق ءادىس بارىسىندا لاستانعان جەردىڭ بەتىن جاڭا توپىراق جامىلعىسىمەن جاۋىپ تاستايدى. ءۇشىنشى، فيزيكالىق، حيميالىق ءادىس بويىنشا ءتۇرلى سوربەنتتەر مەن حيميالىق ۇنتاقتاردى سەۋىپ، جەردى مۇنايدان تازارتادى. ءتورتىنشى، بيولوگيالىق ءادىس. بۇل ءتاسىلدىڭ ءوزى – بيورەمەدياسيا جانە فيتورەمەدياسيا دەپ ەكىگە بولىنگەن. لاستانعان جەرلەردى ءتۇرلى باكتەريالارمەن تازارتۋ بيورەمەدياسيا تاسىلىنە جاتادى. ال فيتورەمەدياسيا ءادىسى بارىسىندا لاستانعان جەرلەرگە وسىمدىكتەر وتىرعىزىپ، ايماقتى قالپىنا كەلتىرۋىگە بولادى. مەنىڭ مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىمەن لاستانعان اۋماقتاردى تازارتۋ جوبام بيورەمەدياسيا تاسىلىنە جاتادى.
– ءسىز تاڭداعان ءتاسىل كۇردەلى جانە ءتيىمدى سياقتى؟
– دۇرىس ايتاسىز، بيورەمەدياسيا ءتاسىلى ۇلكەن ىزدەنىس پەن ىجداھاتتىلىقتى قاجەتسىنەدى. جوباداعى نەگىزگى جۇمىسىمىز بيورەمەدياسيا ءتاسىلى بارىسىندا مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنىڭ قالاي ىدىرايتىنىن باقىلايمىز. مۇنايدىڭ قالاي توتىعىپ، قانداي توپتار بولەتىنىن زەرتتەيمىز. ءقازىر قازاقستاننىڭ باتىسىندا مۇنايمەن لاستانعان جەرلەر وتە كوپ. ءوز باسىم زەرتتەۋ جۇمىسىمدى زەرتحانالىق جاعدايدا جۇرگىزدىم. اقتوبە وبلىسىندا اجار جۇبانوۆا اپايىمىز باستاعان عالىمدار دالادا مۇناي قامبالارىنا سىناق جۇرگىزدى. ولار پسيەۆدوموناس تۋىسىنا جاتاتىن باكتەريالاردى دايىنداپ، مۇنايمەن لاستانعان جەرلەرگە سەۋىپ، التى اي سايىن باقىلاعان. ناتيجەسى كىسى قىزىعارلىق دەڭگەيدە بولدى. مۇنايمەن لاستانعان جەرلەر قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە 87-90 پايىزعا دەيىن تازارعانىنا كوز جەتكىزدىك. مەن توتىعۋ بارىسىن حيميالىق جانە ميكروبيولوگيالىق جولدارمەن جەرگە توگىلگەن مۇناي باكتەريالارمەن ارەكەتتەسكەندە، ولاردان قانشالىقتى الدەگيد، كەتون، سپيرت بولەتىنىن انىقتاۋعا كۇش سالدىم. زەرتتەۋ قورىتىندىسىنىڭ سوڭىندا جەرگە توگىلگەن مۇناي كومىرقىشقىل گازى مەن سۋعا اينالىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز وسى پروسەسستى جەدەلدەتۋ بولدى.
– لاستانعان جەرلەرگە سەبەتىن باكتەريالار – ءتىرى ورگانيزم. جالپى وسى سۋسپەنزيالاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا سەبە بەرۋگە بولا ما؟
– سۋسپەنزيالاردى كەزەڭدەرگە ءبولىپ سەبۋ كەرەك. نەگىزىنەن لاستانعان جەرلەرگە باكتەريالار كوكتەم مەن كۇزدە سەبىلەدى. قىس كەزىندە سۋىقتىڭ اسەرىنەن باكتەريالار ءومىر ءسۇرۋىن باياۋلاتادى. سوندىقتان لاستانعان ايماقتاردى بيورەمەدياسيا تاسىلىمەن تازارتۋعا كوكتەم قولايلى. باكتەريالارعا سۋىق قالاي اسەر ەتسە، جوعارى تەمپەراتۋرا دا سولاي اسەر ەتەدى.
– سىزدەر دايىنداعان باكتەريالاردى وندىرىستىك دەڭگەيدە بيوپرەپارات رەتىندە شىعارۋعا بولا ما؟
– ارينە، بولادى. قازىرگى تاڭدا قازاق عالىمدارى دايىنداپ شىعارعان «مۇنايباگ» دەگەن بيوپرەپارات بار. ونى وتاندىق مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيالار قانشالىقتى پايدالانىپ جاتقانىن بىلمەيمىن. وكىنىشتىسى، ەلىمىزدەگى مۇناي كومپانيالارى قازاقستان عالىمدارى دايىنداعان بيوپرەپاراتتارعا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. سوندىقتان ولار شەتەلدىڭ بيوپرەپاراتتارىن ساتىپ الۋعا اۋەس. بيوپرەپارات شىعارۋدا اقش كوش باستاپ كەلەدى. ەگەر اقش پەن ءبىزدىڭ بيوپرەپاراتتاردى سالىستىرساق، بىزدىكى ولاردان كەم تۇسپەيتىنىن بايقاۋعا بولادى. كەرەك دەسەڭىز، بىزدەر دايىنداعان بيوپرەپارات اقش-تا دايىندالعان ونىمدەرگە قاراعاندا ءبىرشاما ارزان. ءبىزدىڭ عالىمدار ۇلكەن بيورەاكتور بولماعاندىقتان، بيوپرەپاراتتارىن وندىرىستىك دەڭگەيدە شىعارا الماي وتىر. بيورەاكتور ساتىپ الۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى كەرەك. قارجىنىڭ جەتىمسىزدىگى، ءتيىستى مەنەدجمەنتتىڭ قالىپتاسپاۋى سالدارىنان قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ويلاپ تاپقان عىلىمي جەتىستىكتەرى زەرتحانالىق دەڭگەيدەن اسا الماي وتىرعانى جانعا باتادى. قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىن وندىرىستىك دەڭگەيگە دەيىن جەتكىزۋ ءۇشىن قارجى مەن ويلاستىرىلعان مەنەدجمەنت قاجەت.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحانوۆ.
