الماتى اپورتى ءبىر كەزدە ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى، ۇلتتىق اسىل زاتىمىز، وڭتۇستىك استانامىزدىڭ سيمۆولى بولىپ ەدى. اسىرەسە، وسىدان 25-30 جىل بۇرىن بولعان اپورتتى ايتساڭىزشى، شىركىن! كولەمى توساتاعانداي بولىپ، كەيبىرەۋى 500-600 گرامم تارتاتىن. ال ونىڭ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قىزىلدى-جاسىلدى ءتۇرى شە، ءتىلدى ۇيىرەتىن ەرەكشە ءدامى مەن جان سارايىڭدى اشاتىن تاماشا ءيىسى شە؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اپورت المالاردىڭ پاتشاسى بولعان. وعان تەڭ كەلەتىن بۇرىن دا، قازىردە بىردە-بىر دۇنيەجۇزىلىك سورتيمەنتتە الما سورتى جوق دەۋگە بولادى.
الماتى اپورتىنىڭ داڭقى بۇكىل الەمگە جايىلعان دەسەك، ارتىق ايتپاعانىمىز بولار. حالىقارالىق كورمەلەردە ول ءاردايىم التىن مەدالدارمەن ماراپاتتالعان (فرانسيا، 1900 ج؛ گەرمانيا، 1907 ج؛ روسسيا، 1913 ج؛ انگليا، 1920 ج؛ گەرمانيا-گدر، 1961 ج؛ ۆەنگريا، 1968ج.). حالىقارالىق التىن مەدالدار بۇداندا كوبىرەك بولار ەدى، ءبىراق سوۆەتتەردىڭ حح عاسىردىڭ 20 جىلدارى جاساعان «تەمىر تورى» (جەلەزنىي زاناۆەس) اپورتتىڭ كورمەلەرگە قاتىسۋىنىڭ جولىن جاۋىپ تاستادى. ال گدر مەن ۆەنگريا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن سوسياليستىك لاگەرگە جاتاتىن. ءوزىمىزدىڭ سوۆەت وداعى كەزىندە بولاتىن جۇيەلى كورمەلەردە اپورت ءاردايىم التىن مەدالدارعا يە بولاتىن، تەك قانا 1987 جىلى كۇمىس مەدالمەن عانا ماراپاتتالدى. وسى كەزدەن باستاپ اپورتتىڭ دەگراداسيا (ازۋ) پروسەسىنە ۇشىراعانى بايقالدى.
وسىندايدا ەسكە تۇسەدى، ءبىزدىڭ اپورتقا شەت ەلدەردىڭ قوناقتارى تاڭ قالاتىن. مىسالى، 1973 جىلى الماتىعا اقش-تىڭ بەلگىلى سەناتورى ەدۆارد كەننەدي (اقش پرەزيدەنتىنىڭ ءىنىسى) كەلگەندە اپورتتى كورىپ ءدامىن تاتىپ: «جەر ءجۇزىن تۇگەل دەرلىك ارالاپ مىناداي ادەمى دە، ءدامدى، حوش ءيىستى المانى ەش جەردە كورمەدىم»، – دەپ، جانىنداعىلارعا ايتىپتى: «ءبىر جاشىك المانى مەنىڭ سامولەتىمە جەتكىزىڭدەر، ءوز ەلىمىزگە دە كورسەتەيىك، قانداي المانىڭ بولاتىنىن»، – دەگەن.
«كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى ءوزىنىڭ ءبىر ماقالاسىن بىلاي اتاعان (04.06.1999 ج): «كوگدا-تو الماتينسكيي اپورت بىل كرەمليەۆسكيم دەليكاتەسوم»، – دەپ. شىنىندا دا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ارنايى رازناريادكاسىمەن جىل سايىن كرەملگە 2 مىڭ توننا اپورت الماسى جىبەرىلىپ وتىرعان شەتەل قوناقتارىنا، ەلىمىزدىڭ جوعارعى مارتەبەلى ازاماتتارىنا ارنالعان (دليا پراۆيتەلستۆەننىح پريەموۆ). وتكەن عاسىردىڭ 50-70 جىلدارى، ءتىپتى 80 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن، سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتتارى الماتىعا كەلسە، ۇيلەرىنە قايتقاندا پرەزەنت رەتىندە تەك قانا اپورت الماسىن الاتىن. قانشاما اپورت پوسىلكامەن سوۆەت وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جىبەرىلەتىن.
ءبىراق، وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى اپورتتىڭ ازۋ پروسەسى ورىن الدى؛ الماسى ۋاقتالىپ، ءتۇرى سولعىن تارتىپ، ەڭ باستىسى بۇرىنعى كەرەمەت دامىمەن، عاجاپ يىسىنەن تۇگەلدەي دەرلىك ايىرىلعان.
ءتاجدى سورتىمىزدىڭ تاعدىرى جونىندە ماسەلە ەرتەدەن كوتەرىلىپ كەلەدى. وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى ونى سول كەزدەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ باسشىسى ۇمىتىلماس مارقۇم د.ا. قونايەۆ اعامىز كوتەرىپ ەدى. «الماتى اپورتىنىڭ داڭقىن جاڭعىرتايىق» دەگەن ونىڭ قاناتتى ءسوزى بۇگىنگى كۇندە دە ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان جوق. پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ اپورت تاعدىرىنا ءاردايىم نازار اۋدارادى. ءوزىنىڭ كەيبىر كىتاپتارىندا («بەز پراۆىح ي ليەۆىح»، 1991 ج.، 19 بەت «كازاحستانسكيي پۋت»، 2006 ج.، 343 بەت) اپورت تۋرالى ەلجىرەپ تۇرىپ جازبادى ما؟
2011 جىلدىڭ 12 مامىرىندا الماتىدا ەلباسى قالانىڭ جانە وبلىستىڭ اكتيۆىمەن القالى جيىن وتكىزدى. وندا شاhاردىڭ كەلەشەگى مەن بولاشاعى تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. وڭتۇستىك استانامىزدىڭ دامۋىنىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرىمەن قاتار، ول الماتى اپورتىن جاڭعىرتۋ پروبلەماسىندا قايتادان العا قويدى. وبلىس پەن قالا اكىمدەرىنە اپورت جونىنەن تاپسىرما بەرىلدى.
ەلباسىنىڭ تاپسىرىسىنان كەيىن الماتى وبلىسىندا جىل سايىن 150-200 گەكتارداي اپورت باعى سالىندى. ءبىراق پرەزيدەنتىمىز «الماتى اپورتىنىڭ بۇرىنعى داڭقىن جاڭعىرتايىق» دەپ ۇران تاستاعاندا، ول تەك قانا سورتتىڭ باعىنىڭ كولەمىن عانا كوبەيتۋ ەمەس، ەڭ باستىسى، اپورت الماسىنىڭ كولەمىن، كوز تارتاتىن ءتۇرىن، اسىرەسە ونىڭ كەرەمەت ءدامى مەن عاجاپ ءيىسىن ورنىنا كەلتىرۋ كەرەك دەدى. بۇل ماسەلەنى عىلىمسىز شەشۋگە بولمايدى.
وسى جولدىڭ اۆتورى الماتى اپورتىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسىمەن 20 جىلداي ءومىرىن سارپ ەتتى. ءار ماسەلەنىڭ شەشىمىندە ءوز ناسيحاتى بولۋى كەرەك. ەگەر دە سول تاقىرىپ ناسيحاتتاۋ ارقىلى قالىڭ بۇقارانىڭ كوڭىلىنەن شىقسا، كوتەرگەن ماسەلە تۇبىندە ءوز شەشىمىن تابادى.
اپورت ماسەلەسىنە ارناپ، ونى ناسيحاتتاۋ جولىندا 120-دان استام ماقالامەن وچەركتەر، سۇحباتتار قازاق جانە ورىس تىلىندە جاريالاندى. سونىڭ ىشىندە بەتكە تۇتار جۋرنالدارىمىزدا: «جۇلدىز»، «پروستور»، «پاراسات»، «نيۆا»، «بايتەرەك»، «مادەنيەت»، «Adam Readers»، «تاڭشولپان»، تاعى دا 6-7 قوعام جۋرنالدارى، ءتىپتى ونىڭ ىشىندە، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالى بار. بىرنەشە عىلىمي جۋرنالدار دا، ونىڭ ىشىندە ەكى رەسەي، ءبىر بەلارۋس جۋرنالىندا، حالىقارالىق «بيوتەحنولوگيا» جۋرنالىندا ەكى ماقالامىز شىقتى. وننان استام ماقالالار رەسەي گازەتتەرىندە: «يزۆەستيا»، «كومسومولسكايا پراۆدا»، «ارگۋمەنتى ي فاكتى»، «موسكوۆسكيي كومسومولەس»، «نوۆايا گازەتا»، ۇكىمەت گازەتتەرىندە «ەگەمەن قازاقستان»، «كازپراۆدا»، «ليدەر»، كوپتەگەن ساياسي-قوعام گازەتتەرىندە، ءتىپتى كارىس، نەمىس، ۋكراين، ۇيعىر ۇلتتىق گازەتتەرىندە جاريالاندى.
سونىمەن قاتار، ونعا جاقىن راديو حابارلار، ونىڭ ىشىندە، «ازاتتىق»، «بي- بي-سي». بارلىق دەرلىك تەلەديدار ارنالارىندا 50-دەن استام سۇحبات بەرىلدى، تەك «حابار» ارناسىندا ونىڭ سانى 10-نان اسادى.
قورىتا ايتقاندا، اپورت تۋرالى ماقالامىزبەن سۇحباتتارىمىز 60-تان استام گازەت باسپالارىندا، 30-عا تامان جۋرنال باسپالارىندا جارىق كوردى. اپورتقا بايلانىستى ماتەريالدارمەن 10-نان استام ايماقتىق جانە حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيالاردا بايانداما جاسالدى. ونىڭ ماتەريالدارى جارىق كوردى. ەڭ سوڭعى كونفەرەنسيا 2016 جىلى سانك-پەتەربۋرگتا بولدى. ءتىپتى، اپورت ماسەلەسى 3 ەستەلىك كىتاپتارعا كىردى.
وسىنىڭ بارلىعىن ايتىپ وتىرعاندا ماقتانشىلىق رەتىندە ەمەس، اپورت ماسەلەسىنىڭ سوندايلىق وزەكتى ەكەنىن كورسەتكىمىز كەلگەنى. شىنىندا دا، اپورتتىڭ تاعدىرى كوپتەگەن ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن قوبالجىتادى ەكەن. جۇرتتىڭ كوپشىلىگى اپورت الماسىن جەر جانناتى جەتىسۋ تابيعاتىنىڭ بىزگە بەرگەن قايتالانباس بايلىعى، اللانىڭ سىيى، ەلىمىزدىڭ، بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ ماقتانىشى، ءبىزدىڭ التىن زاتىمىز، مادەني مۇرامىز، الماتىنىڭ سيمۆولى دەپ سانايدى. سوندىقتان دا بولار، كوپتەگەن گازەتتەر، جۋرنالدار، تەلەديدار ارنالارى بىزگە وزدەرى شىعىپ ءجۇردى، ءتىپتى «ازاتتىق»، «بي-بي-سي» راديولارىنىڭ كوررەسپوندەنتتەرى وزدەرى بىزگە جول تاپتى. اعىلشىن عالىمدارى ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق سەمينارعا «قىزىل كىتاپقا كىرگەن وسىمدىكتەر» تاقىرىبىنا ارنالعان ءبىزدىڭ اپورتتى جاڭعىرتۋ ماسەلەسىنەن عىلىمي بايانداما جاساڭىز دەپ ارنايى شاقىرۋ جىبەردى. اپورتقا بايلانىستى وسىنداي جاعدايلار بولىپ جاتتى.
سوندا وسىنشاما ماقالالاردا، سۇحباتتاردا، باياندامالاردا، «ءبىر ماسەلەگە قاتىستى سونشا نە ايتۋعا، نە جازۋعا بولادى ەكەن؟» دەگەن ساۋال تۋۋى مۇمكىن. ارينە، ءار ماسەلەنىڭ بىرنەشە سالاسى، قىرى بولادى، ءار سالاسىنىڭ ءوزىن ءارتۇرلى راكۋرسپەن بەينەلەسە، قايتالانباي-اق جازۋعا مۇمكىنشىلىك بار. ءتىپتى، ءسال-پال قايتالاعاننىڭ وزىندە ءار گازەتتىڭ، جۋرنالدىڭ، اۋديتوريانىڭ، تەلەكانالداردىڭ ءوزىنىڭ وقىرماندارى، كورەرمەندەرى، تىڭداۋشىلارى بار ەمەس پە؟
اپورت – حالىق تاريحى، ونىڭ كاسىبى مەن تاعدىرى، جەتىسۋ ەلى، ونىڭ كورنەكتى ازاماتتارى مەن عاجايىپ تابيعاتى جايىنداعى كەڭ اڭگىمەنىڭ تيەگى مەن وزەگى بولىپ ەدى. اپورت حالىقتار دوستىعى مەن بىرلىگىنىڭ سيمۆولى رەتىندە دە كورسەتىلگەن. ارينە، ول ەڭبەكتەردە اپورتتىڭ شىعۋ تەگى جونىندە دە اڭگىمە ايتىلعان. وندا اۆتور عىلىمي تالداۋ جاساپ جانە تابىلعان دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، اپورتتىڭ تۇپكى شىققان جەرى جەتىسۋ دەگەن پىكىرگە توقتالادى جانە جەتىسۋ جەرى ەجەلدەن كونە باۋ-باق ەلى دەگەن ويدى تياناقتايدى.
«مادەني المالاردىڭ شىققان ورتالىعى جەتىسۋ جەرى بولۋى مۇمكىن» دەگەن گيپوتەزانى اعىلشىن عالىمدارى مولەكۋليارلى-گەنەتيكالىق دەڭگەيدە دالەلدەدى. ولاردىڭ عىلىمي جاڭالىعى ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەردى. سوندىقتان دا ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ رەسمي ساپارمەن بەلگيا جانە فرانسيا ەلدەرىنە بارعاندا ءوزىنىڭ سويلەگەن ءبىر سوزىندە ۇلكەن قاناعاتپەن، عانيبەتپەن، ءتىپتى ماقتانىشپەن ايتتى ەمەس پە: «مادەني المانىڭ شىققان ورتالىعى ءبىزدىڭ جەر – قازاقستان، ال ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى جابايى المامىز بۇكىل پلانەتاداعى مادەني الما سورتتارىنىڭ اتا-باباسى» دەپ. ءوزىنىڭ قامقورلىق جاساپ جۇرگەن اپورت الماسى دا سول كەزدە كوكەيىندە بولعان شىعار. ال ەندى مادەني الما شىققان جەردە بولاشاق اپورتتىڭ ءتۇزىلۋى عاجاپ ەمەس قوي.
وسىنداي، جوعارعى ايتىلعىن پۋبليكاسيالار مەن ناسيحاتتىڭ ناتيجەسىندە 2009-2011 جىلى اپورت ماسەلەسىن زەرتتەۋگە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وسىمدىك قورعاۋ ينستيتۋتىنا گرانت بەردى. زەرتتەۋدى ساپالى جانە تەرەڭدەتىپ جۇرگىزۋ ءۇشىن ءبىز سۋپودريادچيك رەتىندە بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا ينستيتۋتىن الدىق. 2012-2014 جىلدارى اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى اپورتقا ارنايى قارجى ءبولدى. جوعارعى ايتىلعان ماقساتپەن ءبىز زەرتتەۋ جۇمىسىنا جەمىسشىلىك جانە جۇزىمشىلىك ينستيتۋتىن تارتتىق.
ءسويتىپ، وسىنداي زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ءبىز 2015 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبىرىنشى رەت 5 گەكتار اپورتتىڭ تاجىريبە باعىن سالدىق. قازىرگى زەرتتەۋلەر باقتىڭ جاعدايىندا جۇرگىزىلىپ جاتىر. اللا جازسا، 2017 جىلى تاعى دا 10 گەكتارعا اپورت باعىنا كوشەتىمىز بولادى. سونىمەن، 15 گەكتار قالەمشە الاتىن انالىق باعىمىز بولسا، ول بۇكىل الماتى وبلىسىن قامتاماسىز ەتەدى. الماتى اپورتىن جاڭعىرتۋ جولىندا بىزگە كەرەگى وسى، باسقالارى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا تىرەلەدى.
ماعجان يسا، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
