كەيىنگى ۋاقىتتا قوعامدا جانە پارلامەنت قابىرعاسىندا ءجيى تالقىلانىپ جۇرگەن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ەلىمىزدەگى نەكەلەسۋ مەن اجىراسۋ كورسەتكىشتەرى. ءماجىلىس دەپۋتاتى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم بۇل تەندەنسياعا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، نەكە بۇزۋ فاكتىلەرىنىڭ كوبەيۋىنە تەك تۇرمىستىق قيىندىقتار ەمەس، مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ دا جاناما اسەرى بار ەكەنىن مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
رەسمي ستاتيستيكا نە دەيدى؟
دەپۋتاتتىڭ سوزىنشە، اجىراسۋ كورسەتكىشىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى بىرنەشە وڭىردە تىركەلگەن.
"رەسمي دەرەكتەرگە سەنسەك، وتكەن جىلى احات ورگاندارى 123 مىڭ نەكەنى تىركەگەن. بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 2 پايىزعا ارتىق. اجىراسۋعا كەلەتىن بولساق، بىلتىر 40 مىڭنان استام وتباسى نەكەسىن بۇزعان. ولاردىڭ 30 مىڭى نەمەسە 74 پايىزى - قالا تۇرعىندارى. ايماقتار اراسىندا شىعىس قازاقستان، قاراعاندى، پاۆلودار وبلىستارى كوش باستاپ تۇر. اجىراسۋدىڭ ەڭ تومەن كورسەتكىشى وڭتۇستىك ايماقتاردا تىركەلگەن. بۇل شىنايى دالەلدەنگەن ستاتيستيكا. الايدا جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ، "ءبارى ءبىتتى، ءبارى قۇرىدى" دەپ ويبىعا سالاتىنداردىڭ دا سانى جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ىشىندە، وكىنىشكە قاراي، دەپۋتاتتار مەن لاۋازىمدى تۇلعالار دا جوق ەمەس. ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن جالعان سەبەپ تاۋىپ، ونى تۋعىزىپ جاتقاندار دا جەتەرلىك"، – دەيدى ول "Qazaqstan TV" ارناسىنىڭ "مۇددە" باعدارلاماسىندا.
اجىراسۋدى تەك ەكونوميكالىق سەبەپپەن ءتۇسىندىرۋ جەتكىلىكسىز
ايدوس سارىم قازىرگى قوعامدا اجىراسۋعا دەگەن كوزقاراستىڭ وزگەرىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
"ەگەر مەنىڭ كەزىمدە اجىراسقان ادام "قۇبىجىق، جالعىزباستى انا" دەپ قابىلداناتىن بولسا، بۇگىندە بۇل ۇيرەنشىكتى جاعداي. بۇرىن وتباسى ءۇشىن دە اجىراسۋ وتباسىلىق كاتەگورياسىنا كىرسە، بۇگىن قوعامدىق سانا بۇعان كەشىرىممەن، تۇسىنىستىكپەن قارايدى. "ولسەڭ دە اجىراسپا" دەگەن قاعيدا ءقازىر جوق. توقسانىنشى جىلدارى ودان كەيىن دە اجىراسۋ سەبەپتەرى كوپ زەرتتەلدى. سول كەزدە ەكونوميكالىق فاكتورلار ءبىرىنشى ورىنعا شىققان ەدى. "بالا-شاعىسىن اسىراي المادى، تۇراتىن ءۇيى جوق" دەيتىن تۇسىنىكتەر ۇيرەنشىكتى جاعداي ەدى"، - دەيدى دەپۋتات.
ونىڭ پىكىرىنشە، كەيىنگى جىلدارى وتباسىلاردىڭ بۇزىلۋىنا نەگىزىنەن پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك فاكتورلار سەبەپ بولىپ وتىر.
"باسپانا، جالاقى ماسەلەلەرى دە باستى سەبەپ ەمەس. نەگىزگى سسەبەپتەر وتباسى ىشىندەگى زورلىق-زومبىلىق، لۋدومانيا، ىشىمدىك پەن ناشاقورلىق ەكەن. بۇل كەسەلدەرمەن كۇرەس بۇگىنگى مەملەكەتتىك وتباسىلىق ساياساتتىڭ نەگىزگى وزەگى بولىپ جاتقانى وسىدان. تاعى ءبىر توسىن فاكتور بار – اجىراسۋ سانىنىڭ ارتۋىنا 5-10 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ جاتقان الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ ءوز ۇلەسى بار. الەۋمەتتىك سالاعا عىلىمي نەگىزسىز، ەسەپ-قيساپسىز، تەكسەرۋسىز قۇيىلعان قاراجات جالعان نەكە مەن جالعان اجىراسۋ فاكتورىن تۋدىرىپ وتىر"، - دەپ قوستى ول.
سونىمەن قاتار دەپۋتات كەيىنگى جىلدارى جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ دا جاناما تۇردە اجىراسۋ سانىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتكەنىن العا تارتادى. ايتۋىنشا، كەيبىر وتباسىلار مەملەكەتتەن جاردەماقى الۋ ءۇشىن، پاتەر كەزەگىنە تۇرۋ ماقساتىندا نەمەسە باسقا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرگە ىلىگۋ ءۇشىن رەسمي تۇردە اجىراسقان.
"جاقىندا ارىپتەسىم جارقىنبەك امانتاي ۇلى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. وندا مىناداي فاكتور بار ەدى. مىسالى، "الەۋمەتتىك كومەككە ىلىگەمىن، پاتەر كەزەگىنە تۇرامىن، سۋبسيديا الامىن" دەپ 2015جىلى اجىراسقان جۇپتاردىڭ ءبىرازى كەيىننەن دۇنيەگە ورتاق بالا اكەلىپ، اكەسىنىڭ اتىن الىپ جاتىر ەكەن. ياعني، اجىراسۋ مەملەكەت ءۇشىن تەك فورمالدى تۇردە بولعان. دەپۋتات رەسمي تۇردە اجىراسقانىمەن بىرگە تۇرىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك قىزمەتتە جانە بيزنەستە جۇرگەن وتباسىلاردىڭ دا جەتىپ جاتقانىن ايتادى. ءتىپتى ءزاۋلام ۇيلەردە تۇرىپ، اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتى الۋدان باس تارتپاي وتىرعاندار دا جەتەرلىك. زاڭ تۇرعىسىنان جالعان نەكە دە جالعان اجىراسۋ دا تازا الاياقتىق. وسىنداي ورتادا وسكەن بالانىڭ قۇقىقتىق ساناسى مەن قۇندىلىقتارى تۋرالى ەشتەڭە ايتپاي-اق قويالىق. ەرتە مە كەش پە شىندىق اشىلىپ، ءبىراز ادام ۇياتتى بولىپ، قارجىلاي سانكسياعا ىلىگۋى مۇمكىن"، - دەيدى ول.
زاڭمەن قالاي رەتتەلەدى؟
ايدوس سارىم ەلدە "نەكە جانە وتباسى" تۋرالى زاڭدى قايتا قاراپ، زاماناۋي تالاپتارعا بەيىمدەۋ قاجەتتىگىن ايتادى. سونىمەن قاتار ءار وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن زەردەلەيتىن جانە مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن قارجىلاي كومەكتەردى قاداعالايتىن سيفرلىق باقىلاۋ قۇرالدارىن ەنگىزۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
"مۇنداي قۇرالدار جاسالىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ دا جۇمىسى تۋرالى اڭگىمە قىلامىز"، - دەپ تۇيىندەدى ول.
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن ءماجىلىس دەپۋتاتى ارداق نازاروۆتىڭ اجىراسۋ كورسەتكىشتەرىنە قاتتى الاڭدايتىنىن ايتىپ، اجىراسقان ازاماتتارعا تابىس سالىعىن كوتەرۋ ۇسىنىسىن ايتۋى قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىرعان ەدى. بۇل ۇسىنىستى ساياساتتانۋشى عازيز ابىشيەۆ ءوزىنىڭ ساراپتامالىق جازباسىندا سىنعا الىپ، ونى ءبىزدىڭ قوعامداعى "ماحابباتقا ماجبۇرلەۋ مادەنيەتىنىڭ" تاعى ءبىر كورىنىسى رەتىندە سيپاتتادى.
ابىشيەۆ نازاروۆتىڭ ۇسىنىسىنا قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى.
"بۇل — تابيعي الەۋمەتتىك قۇبىلىستى زورلىق-زومبىلىق تاسىلدەرى ارقىلى باقىلاۋعا تىرىسۋدىڭ كەزەكتى مىسالى. ياعني، ادامداردىڭ جەكە تاڭداۋىمەن بايلانىستى جاعدايدى الامىز دا، ونىڭ ىشىنەن قوعام ءۇشىن “ءقاۋىپتى” ەلەمەنتتى ءبولىپ الىپ، ونى ۇلعايتىپ، ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەڭ وڭاي جولىن ۇسىنامىز: “ءسۇي دەپ ماجبۇرلەيىك”.
ساراپشى مۇنداي ءتاسىلدىڭ تەك سالىق ساياساتى ارقىلى ەمەس، قالىڭدىق ۇرلاۋ، بۇرىنعى ايەلدى اڭدۋ، تىلگە قىسىم جاساۋ، راديكالدى ءدىني ۇگىت، ءتىپتى ۋلتراليبەرالدىق يدەولوگياداعى شەكتەن شىعۋ فورماسىندا دا كورىنىس تاباتىنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىندا دا ادامداردان ءوز ەركىمەن جاقسى كورۋى تالاپ ەتىلەدى. ناتيجەسىندە ماحابباتتى كۇشتەپ نىعايتامىز-مىس. “ۇناسا دا، ۇناماسا دا، توزە بەر، سۇلۋىم” دەگەن ۇستانىم سول — عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن مادەني شتامپ.
"بۇل — ادامنىڭ تابيعاتىن قارابايىر ءتۇسىنۋ. ال الەۋمەتتىك قاتىناستارعا توتاليتارلىق كوزقاراس تانىتۋ"، — دەيدى ابىشيەۆ.
ونىڭ پىكىرىنشە، ەگەر ەكى ادام بىرگە ءومىر سۇرگىسى كەلمەسە، بۇل — ولاردىڭ تاڭداۋى. ەگەر ولار اجىراسسا، بۇل ارەكەت باسقا ادامداردىڭ، باسقا وتباسىلاردىڭ نەمەسە تۇتاس مەملەكەتتىڭ قۇقىعىن ەش بۇزبايدى.
"وندا ولار نە ءۇشىن كوبىرەك سالىق تولەۋى كەرەك؟ بۇل — اجىراسقانداردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان كەمسىتۋ ارەكەتى ەمەس پە؟" – دەيدى ول.
عازيز ابىشيەۆ اجىراسقان ەرلەر مەن ايەلدەر ۇيلەنبەگەن، تۇرمىسقا شىقپاعان نە وتباسىلى ادامداردان ەش كەم ەمەس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
"ولارعا قوسىمشا سالىق سالۋ — ولاردىڭ كونستيتۋسيالىق جانە جالپىادامزاتتىق قۇقىقتارىن شەكتەۋ" دەپ كەسىپ ايتتى ساياساتتانۋشى.
ول، ءتىپتى، بۇل ۇسىنىستىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ادامداردى اجىراسۋدان ۇستاپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن دە جوققا شىعارمايدى. الايدا مۇنداي جاعدايدىڭ ءوزىن تەرىس دەپ باعالايدى: "مەيلى، بىرەن-ساران جاعدايدا بۇل قىسىم جۇمىس ىستەسىن دەلىك. ءبىراق مۇنداي جاعدايدا نەكەنى قالاي “نورمالدى وتباسى” دەپ ايتا الامىز؟ ەگەر ءبىر ادام وتباسىندا زورلىق كورسەتسە، نە وپاسىزدىق جاساسا، نە جالقاۋ، جاۋاپسىز بولسا، ال ەكىنشى ادام بۇعان توزگىسى كەلمەسە — تەك توزبەگەنى ءۇشىن سالىق تولەۋى كەرەك پە؟"
ول مۇنداي ءتاسىلدى «ۋلتراكونسەرۆاتورلار ءۇشىن ۇيرەنشىكتى دۇنيە» دەپ سيپاتتايدى.
"قىسىم جاساۋ، ماجبۇرلەۋ، سىندىرىپ، باعىندىرۋ — ولار ءۇشىن تابيعي دۇنيە. بۇل — كادىمگى ورتاعاسىرلىق ءتاسىل. ءبىراق بۇل قازىرگى زاماننىڭ نورماسى بولماۋى كەرەك"، — دەيدى ساياساتتانۋشى.
ونىڭ ويىنشا، ۇسىنىستىڭ تاعى ءبىر ءقاۋىپتى جاعى — جاستاردىڭ نەكە قيۋدان باس تارتۋىنا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن.
"ەگەر اجىراسۋدىڭ سالدارى — قارجىلاي جازا بولسا، جاستار: “نە ءۇشىن ۇيلەنەمىن، كەيىن سالىق تولەيتىن بولسام؟” دەپ ويلايدى. ءسويتىپ، نەكە قوعامداعى سەنىمدى ينستيتۋت رەتىندە السىرەي باستايدى"، — دەپ اتاپ ءوتتى ول.
ساراپشى ارداق نازاروۆ اجىراسقان ادامداردى جازالاۋ ارقىلى وتباسىن ساقتاپ قالۋدى ەمەس، قازاق قوعامىنداعى وتباسى ينستيتۋتىنىڭ دامۋىن تەجەيتىن قادام ۇسىنىپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى. مۇنداي ماجبۇرلەۋ – وتباسىنى ساقتاۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ونىڭ تابيعي دامۋىن تەجەۋ.
