ول سەزدە سويلەگەن سوزىندە:
«سىزدەر بىردەن تولىققاندى مەملەكەت قۇرعىلارىڭىز كەلەدى. ال ول ءۇشىن بىزدە ادام جوق، تاجىريبە جوق، مۇمكىندىك جەتىمسىز، اسكەر قۇرىلماعان. روسسيا قانشالىقتى قۇلدىراۋ كەزەڭىندە دەسەك تە، بىزدەن الدەقايدا قۋاتتى... جاريالاي سالۋ وڭاي، الايدا ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ونى ساقتاپ قالۋ وتە قيىن»، – دەگەن ويدى ايتادى.
1917 جىلدىڭ الاساپىرانىندا مۇنداي وي جالعىز م.شوقايدى قيناعان جوق ەدى. تۋرا وسىنداي پىكىردى الاشوردا اۆتونومياسىن قۇرۋعا بايلانىستى ءاليحان بوكەيحان دا بىلدىرگەن بولاتىن.
ال وسى 1918 جىلدىڭ 11-اقپانىندا بولشيەۆيكتەر كۇشپەن قوقان ويرانىن جاساپ، تاراتىپ جىبەرگەن تۇركىستان (قوقان) اۆتونوميالىق ۇكىمەتى نەنى كوزدەدى؟
كەڭەستىك تاريحناما سانالى تۇردە ماعىناسىن بۇرمالاپ، كلەريكال-فەودالدىق مازمۇندا كورسەتۋگە تىرىسقان تۇركىستان اۆتونومياسى جاي ءبىر قالالىق قۇبىلىس ەمەس، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ءوزىن-وزى بيلەي الۋ قۇقىعىن مويىنداماي، ەسكى يمپەريالىق تۇسىنىك شەڭبەرىندە قالىپ قويعان تاشكەندەگى كەڭەستىك بيلىككە بالاما بيلىك ەسەبىندە ومىرگە كەلگەن جالپىتۇركىستاندىق قۇبىلىس بولاتىن.
بۇل ۇكىمەت الدىنا ەشقانداي دا سەپاراتيستىك ماقسات قويعان ەمەس. بولشيەۆيكتەر بيلىگى بولسا قوقان اۆتونوميستەرىن كۇشپەن تاراتا وتىرىپ، جەرگىلىكتى حالىق الدىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتار تەڭدىگىنە قالاي قارايتىندىعىن ءىس جۇزىندە كورسەتكەن ەدى.
ال قوقان ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ تۇركىستان كەڭەستەرى سەزىنە جولداعان حاتىندا جاڭا بيلىك پەن يدەولوگيانىڭ حالىققا زورلىقپەن تاڭىلىپ وتىرعاندىعىن ايتىپ:
«نيكاكايا ۆلاست، ۆوزگلاۆلياەمايا داجە ساموي گەنيالنوي ليچنوستيۋ نە موجەت، نە ۆ سيلاح دات نارودۋ يدەي، يدەالا، راز ۆ نەم ساموم نە سۋششەستۆۋەت يح زارودىشا» دەپ كورسەتەدى.
1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا م.شوقاي ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسىپ، سەزد سايلاعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ءسويتىپ، ول جاڭا قۇرىلعان ەكى ۇكىمەتتىڭ دە مۇشەسى بولادى. ونىڭ سەبەپتەرى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
بىرىنشىدەن، قوقاندا تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانىپ، ۇكىمەتى قۇرىلعاندا م.شوقاي ايعا جەتەر-جەتپەس مەزگىلدە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ومىرگە كەلەرىن بىلگەن جوق ەدى جانە ونى ويلاۋعا ۋاقىت اعىمى مۇرسات تا بەرگەن جوق-تىن.
ەكىنشىدەن، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنۋگە كەلىسىم بەرۋى ورىنسىز دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى الاشوردا ۇكىمەتىن سايلاعان جەلتوقسان سەزى «ءبىر ايدىڭ ىشىندە الاشوردا تۇركىستان قازاعىن بۇكىل الاشقا قوسىپ الادى، قوسىپ الا الماسا دا ءبىر ايدان كەيىن حالىققا بىلدىرەدى» دەگەن شەشىم قابىلدايدى.
وقىرمانعا ماسەلە تولىعىراق تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن قوسىمشا مىنا جاعدايدى ايتا كەتۋ قاجەت.
1917 جىلعى دۇربەلەڭ تۇسىندا قازاق زيالىلارى اراسىندا قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعى جونىندە ورتاق پىكىر بولعان جوق.
م.دۋلات ۇلى بۇل ماسەلەگە بايلانىستى مىناداي تۇسىنىك بەرگەن-دى:
«ول كەزدە تۇركىستان مەن قازاق بىرىگۋى كەرەك دەۋشىلەردىڭ دالەلى ورىستىڭ وتارشىلدىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، كۇشتى بولىپ ۇلت تىلەگىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورتا ازيا ەلدەرى بىرىگۋىمىز كەرەك» دەيتىن.
بوكەيحان ۇلى ءاليحان پىكىرى: «ورتا ازيا بولىپ (وزبەك جانە باسقالارمەن) بىرىگۋگە بولمايدى، ولاردا ەسكىشىلدىك (كونسەرۆاتيزم)، دىنشىلدىك، ءدىن جولىندا ۇستاعانىنان ايىرىلماۋشىلىق (رەليگيوزنىي فاناتيزم) كۇشتى.
ولاردى يشان، قوجا-مولدا بيلەپ كەلە جاتقان حالىق، شاريعات جولىنان تەز ارادا ارىلمايتىن حالىق.
شارۋا ءتۇرى بىزدەن باسقا، مادەنيەت جولىندا بىزدەن دە تومەن، سوندىقتان ەكى سوقىر قول ۇستاسىپ ءجۇرىپ كۇن كورە المايمىز» دەيتىن پىكىردە بولاتىن.
بوكەيحان ۇلىنىڭ بۇل پىكىرىنە ءبىز دە قوسىلاتىنبىز».
تۋرا وسى اۆتور م.شوقايدىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىرى جونىندە:
«سەزدىڭ سوڭىنا قاراي قوقاننان شوقاي ۇلى مۇستافا كەلدى. شوقاي ۇلى قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءوز الدىنا جەكە قۇرىلۋىنا قارسى بولدى. تۇركىستانمەن قوسىلۋدى جاقتادى» دەپ كورسەتتى.
وقيعالار اعىمى بۇل ەكى اۆتونوميانىڭ دا عۇمىرىن ۇزاق ەتكەن جوق. قۇرامىنداعى حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋ قۇقىعىن مانسۇق ەتكەن ءتۇرلى ساياسي توپتاردىڭ ءوزارا ارپالىستى كۇرەسى جاعدايىندا ماسەلەنىڭ باسقاشا شەشىلۋىن كۇتۋ قيسىنسىز ەدى.
ءبىراق بىزگە ءمالىم باسى اشىق جاعداي م.شوقاي ۇلى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ولاردىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنا بايلانىستى دەگەن ويدا بولعان. وسى ويدىڭ جالىندى ناسيحاتشىسى بولىپ ومىردەن وتەدى.
ءوز ۋاعىندا ايتىلعان بۇل پىكىردىڭ XX عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ىسكە اسۋ مۇمكىندىگىنىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەندىگىن تۇسىنە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە ونىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىدان قانشالىقتى تەرەڭ جانە ءدال ايتىلعاندىعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى ءالى تالاي ر،ەت كورسەتىپ بەرەتىندىگىنە ءبىزدىڭ ەشقانداي دا ءشۇبامىز جوق.
سونىمەن، رەسەي يمپەرياسى كولەمىندەگى ازاماتتىق قارسىلىقتىڭ شيەلەنىسۋى بارىسىندا م.شوقاي ۇلى الدىمەن 1920 جىلى ماڭعىستاۋ ارقىلى گرۋزياعا بارادى دا، سوڭىنان، ياعني 1921 جىلدىڭ اقپانىندا ستانبۇلعا اتتانادى. وسى ارادا مىناداي ءبىر كىشكەنە دەتالدى ايتا كەتۋ ارتىق ەمەس.
ول گرۋزيادا جۋرنال شىعارىپ تۇرعان شاعىندا تاشكەندەگى سۇلتانبەك قوجانۇلىنان تەلەفونوگرامما الادى.
وندا الدىمەن ىستەپ الىپ، ارتىنان كەشىرىم سۇرايتىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قوقان اۆتونوميستەرىنە امنيستيا جاريالاعاندىعى، سوعان بايلانىستى مۇستافانىڭ كەيىن، تاشكەنتكە قايتا ورالا بەرۋىنە بولاتىندىعى جونىندە ايتىلعان ەدى.
ءبىر عاجابى مۇستافا بۇل ارادا دا وتە ءتيىمدى شەشىمگە كەلە ءبىلدى. ول كەيىن ورالعان جوق. ءسويتىپ، ونىڭ عۇمىرىنىڭ سوڭىنا شەيىن ۇلاسقان ەميگراسيالىق قىزمەتى باستالادى.
مامبەت قويگەلدى،
(جالعاسى بار)
«قازاق تاريحى» جۋرنالى، 1997 جىل.
ماقالانى كوشىرىپ باساردا Dalanews.kz-كە سىلتەمە جاسالۋ مىندەتتى.
