فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءال-فارابي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى
– ءبارىمىز ءال-فارابي ەسىمى اتالعاندا، ەلەڭ ەتەمىز. فارابيتانۋ عىلىمىنىڭ ەلىمىزدە جاندانۋ ءۇردىسى قاي جىلدارى باستالدى؟
– قازاقستاندا ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مۇرالارىن اۋدارۋ، زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى مەن ارەكەتتەرى حح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىنان باستالىپ، قازاقستان فارابيتانۋدىڭ الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. قازاقستاندىق فارابيتانۋدىڭ باسىندا، نەگىزگى ۇيىتقىسى، مۇرالارىن تۇڭعىش ىزدەۋشى، اۋدارۋشى، ماسەلەنى كوتەرۋشى رەتىندە ا.ماشاني ەسىمى اتالسا، ال 1968 جىلى قازكسر عا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىندا «ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەيتىن شىعارماشىلىق توپ» قۇرىلدى، توپتى ق ر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا.ح. قاسىمجانوۆ ۇيلەستىردى.
[caption id="attachment_16303" align="alignleft" width="219"]
جاقىپبەك التايەۆ[/caption]
ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ءومىرى مەن ەنسيكلوپەديالىق عىلىمي مۇراسى، رۋحاني الەمى ونىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە-اق سول زامان عالىمدارىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا باستاعان. فارابي ومىردەن وتكەننەن كەيىن بۇل زەرتتەۋلەر بۇگىندە الەمنىڭ الۋان تىلدە جازاتىن عالىمدار شىعارمالارىمەن تولىعىپ، «فارابيتانۋ» اتتى تۇتاس ءبىر عىلىم سالاسىنا اينالدى. فارابيتانۋدى قۇرايتىن سول مۇرانى شارتتى تۇردە بەس توپقا جىكتەۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپقا ورتاعاسىرلىق اراب، پارسى عالىمدارىنىڭ جازبالارى كىرەدى. ەكىنشى توپقا فارابيتانۋدىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن سالاسىن ءحىح-حح عع. مىسىر، سيريا، ليۆان، يران جانە اۋعانستان عالىمدارى تولىقتىردى. فارابيتانۋداعى ءۇشىنشى توپتى باتىس اۆتورلارى قۇرايدى. بۇل سالاداعى فارابي مۇراسىنا قىزىعۋشىلىق حV عاسىردان باستالادى. فارابيتانۋداعى ءتورتىنشى توپقا پاتشالىق رەسەي جانە كەڭەس زامانىنداعى شىعىستانۋشىلار جاتسا، فارابيتانۋ عىلىمىنىڭ بەسىنشى توبىنا تۇركىتىلدەس حالىقتار عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جاتقىزۋعا بولادى.
قازاقستاندىق فارابيتانۋشىلاردىڭ وتاندىق فارابيتانۋعا قوسقان ۇلەسىنە توقتالاتىن بولساق، بەلگىلى فارابيتانۋشىلاردىڭ باستاۋىمەن ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كوردى. ا.ح.قاسىمجانوۆ ۇيلەستىرگەن «فيلوسوفيا تاريحى جانە قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي ويلار» ءبولىمى جانىنان قۇرىلعان شىعارماشىلىق توپتا ي.و.مۇحاممەد (يران)، ەۋروپا تىلدەرىنىڭ مامانى ب.يا. وشەروۆيچ، شىعىس ماتەماتيكاسىنىڭ مامانى ا.ق. كوبەسوۆ، ارابتانۋشىلار ا.س. يۆانوۆ، ك.ح.تادجيكوۆا، ن. كارايەۆ سىندى عالىمدار بولدى، سونىمەن قاتار ماسكەۋلىك ارابتانۋشىلار ب.گ. عافۋروۆ جانە ا.ۆ. ساگادەيەۆپەن بايلانىستار ورناتىلدى. وسى عىلىمي شىعارماشىلىق توپتىڭ ارقاسىندا ۇلى عۇلاما فيلوسوف ءال-فارابيدىڭ شىعارماشىلىعىمەن، قولجازبالارىمەن مۇقيات تانىسۋعا زەردەلى زەرتتەۋلەر باستالىپ كەتتى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ا.قاسىمجانوۆ، م.بۋرابايەۆ، ءا.دەربىسالييەۆ، ق.جارىقبايەۆ، گ.شايمۋحانبەتوۆ، س.ساتىبەكوۆالاردىڭ ەڭبەكتەرى قازاقستاندىق فارابيتانۋ كەڭىستىگىن ۇلعايتا ءتۇستى. العاش رەت ءال-فارابيدىڭ «فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى»، «الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتتارى»، «لوگيكالىق تراكتاتتارى»، «ماتەماتيكالىق تراكتاتتارى»، سونداي-اق «پتولومەيدىڭ «الماگەستىنە» تۇسىنىكتەمە» اتتى ميراستارى قازاق-ورىس تىلدەرىندە جارىق كوردى.
1970 جىلدارى كەڭەستىك قوعامنىڭ اكادەميالىق ورتاسىندا ءال-فارابيدىڭ (870-950) فيلوسوفيالىق مۇراسىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق پايدا بولدى. ءبىر قاراعاندا، وسى ءبىر اسىل مۇرا ورتالىق ازياداعى ويشىلدىڭ وتانىندا، سونداي-اق، رەسەي مەن بۇكىل كەڭەس وداعىندا زيالىلار قاۋىمىنا ەندى عانا بەلگىلى بولا باستاعان نەمەسە ەجەلدەن بەيمالىم سياقتى كورىندى. بۇل قىزىعۋشىلىق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە رەسەيدە ءبىلىم العان جانە اكادەميالىق شىڭدالۋدان وتكەن ورتاازيالىق فيلوسوفتاردىڭ ءوز وڭىرلەرىنىڭ زياتكەرلىك كەلبەتىن جاساۋعا دەگەن ۇمتىلىسىنان تۋىندادى. 1970 جىلى الماتىدا ءال-فارابيدىڭ تاڭدامالى فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى ۇزىندىلەرىنىڭ اۋدارماسى جاسالدى، ودان كەيىن ماتەماتيكا، الەۋمەتتىك-ەتيكالىق ماسەلەلەر، لوگيكا بويىنشا تراكتاتتارىنىڭ ۇزىندىلەرى جارىققا شىقتى. بۇدان ءارى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قاعيدالارىنا سايكەس جاسالعان فيلوسوفيا تاريحىنا ءال- ءفارابيدىڭ قوسقان ۇلەسىن قورىتۋعا ارنالعان ەڭبەكتەر پايدا بولا باستادى.
قازاقستاندا ءال-فارابي ەسىمى حح عاسىردىڭ 70-جىلدارى ايرىقشا تانىمال بولدى. بۇل، ەڭ الدىمەن، ءال-فارابي عۇمىرناماشىلارىنىڭ IX-X عاسىرلاردا بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان فارابتى ونىڭ وتانى دەپ ساناۋىنا بايلانىستى ەدى. ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن قازاق-ورىس تىلىنە اۋدارۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ونىڭ مۇراسىنا ارنالعان كوپتەگەن ماقالالار مەن ءبىرقاتار كوركەم شىعارمالار جازىلدى، ونىڭ ەسىمىمەن كوشەلەر مەن عىلىمي ورتالىقتار اتالدى. الايدا جەتپىسىنشى جىلداردان كەيىن وسى ويشىلدىڭ مۇراسىن زەرتتەۋ قانداي دا ءبىر جاڭا ماڭىزدى جاڭاشىلدىققا اكەلگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە جەتپىسىنشى جىلدارى جاسالعان ەڭبەكتەر ات توبەلىندەي فيلوسوفتار مەن شىعىستانۋشىلارعا عانا تۇسىنىكتى بولدى جانە تاريح، فيلوسوفيا بويىنشا جالپى ءبىلىم بەرەتىن كۋرستارعا قاجەتتى كولەمدە ەنگىزىلگەن جوق. ءال-فارابي مۇراسىنا كەڭەستىك گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ ساياسي-تاربيەلىك اياسىندا العاشقى قاتارعا ونىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراستارى شىعارىلدى. ولار نەگىزىنەن جالپى «الەم بەينەسىنەن» الشاقتىقپەن ءتۇسىندىرىلدى.
70-جىلدارداعى كەڭەستىك عىلىمداعى ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنە قىزىعۋشىلىق ءبىراز جىل وتكەننەن كەيىن عانا قايتا جانداندى.
– وتاندىق عالىمداردىڭ فارابي مۇرالارىن زەرتتەۋدەگى ەڭبەكتەرى وتە اۋقىمدى بولعانىن بىلدىك. ال ءال-فارابيدى زەرتتەۋ شەت ەلدەردە دە وسىعان دەيىن بولعان با ەدى؟ بولسا ول قاي دەڭگەيدە ورىندالدى؟
– ارينە ءال-فارابي سياقتى عالامدىق تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرى كوپ ۋاقىتتان بەرى الەمنىڭ كوپتەگەن عالىمدارى تاراپىنان زەرتتەلىنىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى زەرتتەۋلەر وسى ۇلكەن ۇدەرىستىڭ جالعاسى دەسەم دە بولادى. ءال-فارابي ەسىمى كوپتەگەن ەۋروپا ەلدەرىنە ەرتەدەن تانىمال بولىپ، حII-حIII عع. وزىندە-اق ونىڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى ەجەلگى ەۆرەي جانە لاتىن تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ءبىراق ءال-فارابي مۇراسىن جۇيەلى ءارى ناقتى زەرتتەۋ ونىڭ تراكتاتتارىنىڭ ءماتىنى مەن اۋدارمالارىن باسىپ شىعارۋمەن قاتار، زەرتتەۋ جۇمىستارى حVIII-XIX عع. ورتاسىندا شىعا باستادى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا كلاسسيكالىق ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسىمەن كوپ جاعدايدا ءال-فارابي ەڭبەكتەرى ارقىلى تانىستى. ماسەلەن، XII ع. كەزىندە ونىڭ «عىلىمدار كلاسسيفيكاسى» دەگەن ەڭبەگى لاتىن تىلىنە ەكى رەت اۋدارىلدى. «الفارابيۋسا» – «سانانىڭ ءمانى تۋرالى»، «سۇراقتار نەگىزى» جانە اريستوتەلدىڭ «فيزيكا»، «پوەتيكا» ەڭبەكتەرىنە تۇسىنىكتەمەلەرى، «باقىت جولى تۋرالى» جانە لوگيكاعا بايلانىستى تراكتاتتارى مەن باسقا دا ەڭبەكتەرى XII ع. باستاپ XVII ع. دەيىن لاتىن تىلىنە بىرنەشە رەت اۋدارىلدى. فيلوسوفتىڭ كەيبىر تراكتاتتارى وسى كۇنگە تەك لاتىن تىلىندەگى اۋدارمالار ارقىلى جەتتى، ال اراب تىلىندەگى كەيبىر قولجازبالارى، وكىنىشكە وراي، ساقتالماعان.
رەسەيدە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا وقىرمان قاۋىم ءال-فارابي مەن ونىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسى تۋرالى ءبىرشاما جاقسى ءبىلدى: 1908-1913 جىلدارى رەسەيدە جارىق كورگەن «ف.ا. بروكگاۋز بەن ي.ا. ەفروننىڭ ەۆرەي ەنسيكلوپەدياسىندا» ءال-فارابيدىڭ كەيىنگى ءداۋىر فيلوسوفياسىنىڭ دامۋىنا ىقپالى تۋرالى تولىعىراق قامتىلعان ماقالا بەرىلدى.
ءال-فارابي بويىنشا ەنسيكلوپەديالىق ماقالانى جازۋ ءۇشىن نەگىزگى كوز رەتىندە ءارابتىلدى فيلوسوفيا بويىنشا XIX عاسىردا شىققان جاريالانىمدار قىزمەت ەتتى: دە ءروسسيدىڭ 1807 جىلعى اراب تاريحي سوزدىگى، بوندا باسىلعان شمولدەرستىڭ «Documenta philosophorum arabيm ەڭبەگى» (1836)، ءفارابيدىڭ ءومىربايانىن سىني تۇرعىدا قاراستىرعان م. شتايشنەيدەردىڭ سانك-پەتەربۋرگتە 1869 جىلى شىققان «اl-عاrاbءى (اlphاrاbءىيs) Philosophen Leben dەs اrاbءىsسھەn يnd Sسhrءىgtەn» ەڭبەگى، 1890 جىلى ف. ءديتريسييدىڭ رەداكسياسىمەن نەمىس تىلىندەگى اۋدارماسىمەن شىققان ءال-فارابي شىعارمالارى ۇزىندىلەرىنىڭ جيناعى، سونداي-اق، 1898 جىلعى
ك. بروككەلماننىڭ «يستوريي ارابسكوي ليتەراتۋرى» ەڭبەگىندەگى ال-فارابيگە قاتىستى سىلتەمەلەر قولدانىلعان.
– سوزىڭىزگە قاراعاندا، فيلوسوفتى باتىس تا، ورىس عالىمدارى دا دەندەي زەرتتەۋگە كۇش سالعان ەكەن. ال كەڭەستىك كەزەڭدە ءال-فارابي مۇرالارىنا دەگەن كوزقاراس قالاي بولدى؟ ونى زەرتتەۋدە كەدەرگىلەر مەن قيىنشىلىقتار بولدى ما؟
– ءال-فارابيدىڭ كەڭەستىك عىلىمعا قايتىپ ورالۋى جونىندە ايتاتىن بولساق، ورىس تىلىندەگى «ەۋروپالىق ەنسيكلوپەديادا» كەلتىرىلگەن ماتەريالدارعا حح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن ايتارلىقتاي نازار اۋدارىلعان جوق. بۇل كەڭەس وداعىنداعى گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ دامۋىنىڭ ءبىرقاتار ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى بولدى. ولاردىڭ ىشىنەن جاڭادان جاسالعان ماركسيستىك-لەنيندىك ءىلىمنىڭ باسىمدىقتارىنا اكادەميالىق ءپان رەتىندە فيلوسوفيانىڭ باعىندىرىلۋىن اتاۋعا بولادى. وندا يسلام فيلوسوفياسىنداعى اراب-مۇسىلمان ويشىلدارىنىڭ ىلىمىنە ورىن تابىلعان جوق.
«كلاسسيكالىق» شىعىستانۋ سالاسىندا كەڭەستىك مەرزىمدە تاريح، لينگۆيستيكا جانە ادەبيەتتانۋ بويىنشا زەرتتەۋلەرگە باسا ءمان بەرىلدى. شىعىس فيلوسوفياسى بويىنشا ەڭبەكتەردى زەرتتەۋ ءۇشىن شىعىستانۋشىلارعا، ءتىپتى جاقسى تىلدىك دايىندىق كەزىندە دە ءال-فارابيدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وتە قاجەت كونە گرەك فيلوسوفياسى بويىنشا ءبىلىم جەتىسپەدى.
ەۋروپادا فيلوسوفيا تاريحى بويىنشا زەرتتەۋلەر جالعاسىپ جاتقان كەزدە، كەڭەس وداعىندا ءورىستىلدى وقىرمانعا اسا تانىس ەمەس جانە قۇدايدى جوعارعى اقىل-ويدىڭ ساتىسى جانە ءماننىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى رەتىندە تۇسىندىرەتىن، وتكەن كەزەڭدەگى شىعىس ويشىلىنىڭ مۇراسىنا بەت بۇرۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن.
مۇسىلماندىق فيلوسوفياداعى ءال-فارابيدىڭ ورنى جانە اراب الەمىنە اريستوتەلدىڭ ىقپالى تۋرالى مادكۋريدىڭ 1934 جىلى پاريجدە شىعارعان ەڭبەكتەرىن، سونداي-اق ءال-فارابيدىڭ لاتىن تىلىندەگى ورتاعاسىرلىق اۋدارمالارى تۋرالى بەدورەنىڭ 1938 جانە سالموننىڭ 1939 ماقالالارىن دا كەڭەستىك عالىمدار بىردەن بايقاي قويعان جوق.
ءال-فارابي مۇراسىنا بەت بۇرۋ ۇلتشىلدىقپەن، كوسموپوليتيزممەن جانە «باسقاشا ويلاۋدىڭ» وسىنداي كورىنىستەرىمەن كۇرەس جونىندەگى يدەولوگيالىق ناۋقان باسەڭسىگەننەن كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. بۇرىنعىسىنشا، «قۇداي ىزدەۋشىلىكپەن» تىعىز بايلانىستى تاقىرىپتار جەتىستىككە ۇمىتتەنە المادى جانە تەولوگيا تۇرعىسىندا مۇسىلمان فيلوسوفتارى ەڭبەكتەرى زەرتتەۋلەرىنىڭ كەڭەستىك اكادەميالىق ينستيتۋتتاردا ماقۇلدانۋى دا ەكىتالاي ەدى. الايدا، «پاراساتتى ويدى» ىزدەۋدە تاجىريبە جيناقتاعان كەڭەستىك عالىمدار جاڭاشا «تۇجىرىمداۋدىڭ» – ءپاندى وڭتايلاندىرۋ ارقىلى ءوز زەرتتەۋلەرىنە جول تابا ءبىلدى.
ءال-فارابيدىڭ باي فيلوسوفيالىق مۇراسىنا فيلوسوفيالىق كوزقاراس تۇرعىسىندا «پاراساتتى وي» رەتىندە، ءبىرىنشى كەزەكتە، الەۋمەتتىك فيلوسوفيا ماسەلەلەرىنە، الەۋمەتتىك ادىلدىك پەن جالپى يگىلىك پروبلەمالارىنا ارنالعان شىعارمالار ىرىكتەلدى. 1978 جىلى «ۇلكەن كەڭەستىك ەنسيكلوپەديا» باسىلىمىندا ءال-فارابيدىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراستارى باياندالعان ماقالا ەنگىزىلدى: «الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتتارىندا ءال-فارابي بيلەۋشى-فيلوسوف باسقاراتىن، وعان قوسا يمامنىڭ، ءدىني قاۋىمنىڭ جەتەكشىسى مىندەتىن اتقاراتىن، وزدەرى اقيقاتتىڭ «بەلسەندى زياتىنان» الاتىن اقيقاتتى وبرازدىق-سيمۆولدىق فورمادا جۇرتشىلىققا بەرەتىن «ىزگىلىكتى قالا» تۋرالى ءىلىمدى دامىتتى. ءال-فارابي «نادان قالالاردى» جاعىمسىز ادامي قاسيەتتەردى مانسۇقتايتىن قالالارعا قارسى قويدى».
– ءال-فارابيدىڭ ەۋروپا عىلىمىنا ىقپالى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
– ورتا عاسىر كەزەڭىندە اسىرەسە ءال-فارابي ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق جۇيەلى ويلارىمەن، عىلىم تاريحىندا، لوگيكا، مۋزىكا تەورياسى، استرولوگيا، تەورەتيكالىق مەديسينا، ماتەماتيكا، مەملەكەت ىلىمىنە قاتىستى ءوزىنىڭ جارقىن ويلارىن تانىتا وتىرىپ، الەمدىك عىلىمعا وزىندىك ءىزىن قالدىردى. ونىڭ ويلارى يبن سينا جانە يبن رۋشد سياقتى كەيىنگى فيلوسوفتارمەن جالعاستىرىلىپ، سپينوزا فيلوسوفياسىنا جانە ول ارقىلى فرانسۋز فيلوسوفياسىنا ايتارلىقتاي ءوز ىقپالىن تيگىزدى. دەمەك، ءال-فارابي فيلوسوفياسى تەك ورتا جانە تاياۋ شىعىستاعى الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق يدەيالاردىڭ دامۋىنا اسەر ەتىپ قويماي، باتىس ەۋروپاعا دا ءوز ىقپالىن تيگىزدى دەپ ايتا الامىز. اكادەميك م.م.حايرۋللايەۆ ايتقانداي، «ءال-فارابي فيلوسوفياسى يبن بادجا، يبن تۋفەيل جانە يبن رۋشد سەكىلدى اسا كورنەكتى عالىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن XI-XIII ع.ع. «ارابتىق» يسپانيا جانە سولتۇستىك افريكاداعى الدىڭعى قوعامدىق-فيلوسوفيالىق ويلاردىڭ دامۋىنا شەشۋشى ىقپالىن تيگىزدى».
بەلگىلى فيلوسوف يبن بادجا (XI ع. اياعى – 1138 ج.) ءال-فارابيدىڭ ءبىرسىپىرا يدەيالارىن دامىتتى. ونىڭ ءينديۆيدتىڭ مىنەزىن كەمەلدەندىرۋى مەن باقىتقا جەتۋ جولدارى باياندالعان «جالعىز ءومىر ءسۇرۋ سالتى تۋرالى» اتتى باستى ەڭبەگى ءال-فارابيدىڭ اسەرىمەن جازىلعان.
ءال-فارابي فيلوسوفياسى مەن لوگيكاسى يبن تۋفەيلگە دە (1110-1185) اسەر ەتتى، «حاي جانە ياكزان ۇلى تۋرالى رومان» دەگەن ەڭبەگىندە عىلىمي ويدىڭ دامۋىنا اسەرىن كورسەتەدى.
ءال-فارابيدىڭ ەۋروپا عىلىمىنا اسەرى ونىڭ ءىزباسارلارى يبن سينا، اسىرەسە يبن رۋشد ارقىلى كورىنىس تاپتى دەپ ايتا الامىز. اۆەررويزم، نەگىزىنەن XIII-XIV ع.ع. پروگرەسسيۆتى فرانسۋز جانە يتاليان فيلوسوفياسىنا قاتتى اسەر ەتىپ، ونىڭ نەگىزى بولدى. باتىس ەۋروپا ورتاعاسىرىنىڭ ءىرى ويشىلدارى ر.بەكون، د.سكوت وزدەرىنىڭ تەوريالىق شىعارمالارىندا ءال-فارابي، يبن سينا، يبن رۋشد ەڭبەكتەرىن قولداندى. سپينوزانىڭ كەيبىر تراكتاتتارىندا قۇرىلىمى مەن باعىتىنا قاراي ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنە جاقىندىق سەزىلەدى. وسمان ءامين ءال-فارابي مەن سپينوزانىڭ ۇقساس كونسەپسيالارىن ايتادى. ي.مادكۋر ەكى ويشىلدىڭ زەردە مەن پايعامبارلىق جايلى يدەيالىق ۇقساستىقتارىن كورسەتەدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇقساسى ءال-فارابي مەن سپينوزانىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كونسەپسيالارى جونىندەگى ويلارى. مىسالى، باقىتقا جەتۋدىڭ جولدارى، ماقساتى، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ فورماسى مەن فۋنكسياسى ت.ب. سپينوزا ءال-فارابي سەكىلدى ءوزىنىڭ قوعام تۋرالى ءىلىمىن ادامنىڭ «شىنايى» تابيعاتىنان شىعارادى، مەملەكەتتىڭ ماقساتى ءاربىر ادامدى اقىلمەن باسقارىپ، باقىت پەن بوستاندىق سىيلاۋ دەيدى. ءال-فارابيدىڭ ادامداردىڭ ينديۆيدۋالدى ارماندارىنىڭ بىرلىگى رەتىندەگى سوسيۋم ۇعىمى ج.ج. رۋسسونىڭ «الەۋمەتتىك كەلىسىم» يدەياسىنا سايكەس. سونداي-اق ءال-فارابيدىڭ «ءبىلىم – ينتۋيسياعا نەگىزدەلگەن» دەگەن ويى نيكولاۋستىڭ، شەللينگتىڭ، بەرگسوننىڭ جانە شتەينەردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءوز كورىنىسىن تاپتى. ءال-فارابيدىڭ ادام تۋرالى نەگىزگى يدەياسى ميكروكوسموس جانە ماكروادامدار الەمى رەتىندەگى ويلارى نيكولاۋس، لەيبنيس، سپەنسەردەن بۇرىن بولدى. ءال-فارابيدىڭ زەردەگە نەگىزدەلگەن ەتيكالىق جۇيەسى ەۋروپادا تەك حIح عاسىردا ي. كانت فيلوسوفياسىندا ءوز كورىنىسىن تاپتى. اتاقتى نەمىس شىعىستانۋشى عالىمى ف.دەتريسيي سىندى زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا: «شىعىستا اريستوتەل ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا عانا اريستوتەل اتاندى»، – دەيدى. كوپتەگەن ورتاعاسىرلىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ءال-فارابي – ورتاعاسىرلىق ەۋروپالىق ويدىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن پەرەپاتەتيزمنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. شىعىس پەرەپاتەتيكتەرى ال-كيندي، ءال-فارابي، يبن-سينا، يبن رۋشد سىندىلار اريستوتەل ەڭبەكتەرىن تالداپ، ەۋروپاعا كەڭىنەن تانىتتى.
سوندىقتان دا ءارابتىلدى ورتاعاسىرلىق فيلوسوفيا كونە گرەكتىك فيلوسوفيانىڭ العاشقى مۇراسى رەتىندە شىعارماشىلىق جاعىنان دامىتىپ، جاڭا دەڭگەيلەرگە كوتەردى. ءال-فرابي شىعىس پەن ەۋروپا مادەنيەتتەرىن بايلانىستىرۋشى «كوپىرگە» اينالدى.
– ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەۋدەگى ەۋروپا عالىمدارىنىڭ ۇلەستەرى قانداي بولدى؟
– ءوز كەزەگىندە ءال-فارابي مۇرالارىن تانۋدا ءحىح-حح عع. ەۋروپالىق عالىمداردى دا ايتا كەتكەن ءجون. ولار: ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتاعاسىرلىق ءارابتىلدى شىعىس رۋحاني مادەنيەتى جايلى ەڭبەكتەر جازعان نەمىس عالىمى م.شتەينشنەيدەر، 1890 جىلى ءال-فارابيدىڭ سەگىز فيلوسوفيالىق تراكتاتىن لوندوندىق، لەيدەندىك جانە بەرليندىك جازبالاردان جاريالاعان فريدريح دەتريسيي، نەمىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورگەن «يسلام فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى، گوللاندىق عالىم دە بۋر بولدى. ورتاعاسىرلىق اراب فيلوسوفياسىن زەرتتەگەن فرانسۋز عالىمدارى، سونىڭ ىشىندەگى فارابيتانۋشىلار: ي.فورگەت، س.دۋگات، ل.لۋتحەر، س.مۋنك، ە.رەنان، ي.فيننەگەن ت.ب. ايتۋعا بولادى. ە.رەناننىڭ «اۆەرروەس ي اۆەرويزم» (پاريج،1952) ەڭبەگىنىڭ ماڭىزى زور. تانىمال فرانسۋز شىعىستانۋشىسى ر.ەرلانجە 1930-1935 جج. ءال-فارابيدىڭ مۋزىكاعا قاتىستى «كيتاب ال-مۋسيكا ال-كابير» («مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى») كىتابىن پاريجدە ءتۇپنۇسقادان اۋدارىپ، جارىققا شىعاردى. بىزگە بەلگىلىسى، حح عاسىردىڭ باسىندا شىعىستىڭ رۋحاني مادەنيەتىن زەرتتەۋدە ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەۋ ءوز جالعاسىن تاپتى. كوپتەگەن شىعىستانۋشى عالىمداردىڭ، ا.مەس، ل.ماسسينون، ر.بلاشەر، ا.ماسسە، ف.گابريەلي، ە.فون گريۋنباۋم، ف.كوپلستون ت.ب. ەڭبەكتەرى جارىققا شىقتى. سونداي-اق، رەسەيلىك: ي.كراچكوۆسكيي، ە.بەرتەلس، ۆ.بارتولد سىندى شىعىستانۋشى-فيلوسوفتاردىڭ دا قوسقان ۇلەستەرىن اتاپ وتكەن ءجون.
ءال-فارابي جايلى ەڭبەكتەر انگليا، يسپانيا، اقش سىندى مەملەكەتتەردە دە جارىققا شىقتى.
دۇنيەجۇزىنىڭ وقىمىستىلارى فارابي مۇرالارىن 1000 جىل بويى تىنباستان زەرتتەپ كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە اراب-پارسى تىلدەرىندە جازعان يبن ءال-ناديم (995ج)، ال-بايحاكي (1169)، يبن ال-كيفتي (1248)، حادجي حاليفا (1657)، لاتىن تىلىندە جازعان ۆەنيكە (1484ج)، كامەراريۋس (1638)، فرانسۋز تىلىندە جازعان گەنريح زۋتەر (1902) جانە ت.ب. بار.
ءفارابيدىڭ الەمدىك مادەنيەت پەن عىلىمعا قوسقان ۇلەسىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزىن العاش رەت شەتەل عالىمدارى گ. سارتون، د. بەركال جانە ا. كويرە نەگىزدەپ بەردى. مۋزىكا سالاسىندا فارابي ءار الۋان شىعارمالار مەن قاتار «مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتاپ» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىن فرانسۋز تىلىندە ي. مادكۋري مەن گ. فارمەر جاريالاپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمە جاسادى.
فارابي مۇرالارىن زەرتتەۋدە تەك قانا شىعىس، ورىس عالىمدارى عانا ەمەس، باتىس عالىمدارى دا زەرتتەپ، ەڭبەكتەرىن جاريالاۋدا. بۇل تۇرعىدا امەريكالىق عالىم نيكولاس رەشەردىكى ايتۋعا تۇرارلىق ەڭبەك. نيكولوس رەشەر – اقش-تىڭ پيتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. ول – فارابي جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ عىلىمي مۇرالارىن كوپ زەرتتەگەن عالىم. نيكولاس رەشەر ۇزاق ىزدەنۋدىڭ ناتيجەسىندە 1962 جىلى اعىلشىن تىلىندە «ءفارابيدىڭ اننوتاسيالانعان بيبليوگرافياسى» دەپ اتالاتىن، ءفارابيدى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قۇندى ەڭبەگىن جاريالادى. مۇندا 1000 جىل بويىندا فارابي جونىندە كىم نە جازدى، فارابي شىعارمالارى قاي تىلدەرگە اۋدارىلدى، ونىڭ مۇراسىنىڭ اسا قۇندى ەكەنىن دالەلدەيدى.
– وتاندىق فارابيتانۋداعى سۇبەلى ەڭبەكتەر تۋرالى ويىڭىز قالاي؟
– وتاندىق فارابيتانۋداعى سۇبەلى ەڭبەك تۋرالى ايتاتىن بولساق، 1975 جىلى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1100 جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيا «ماسكەۋ-الماتى-باعداد» قالالارىندا بولىپ ءوتتى. ءسويتىپ الماتى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەيتىن عىلىمي ورتالىققا اينالىپ، ول جۇمىستار شەتەل عالىمدارى اراسىندا دا كەڭىنەن تانىمال بولدى. سونداي-اق، 1975 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ب.گ. عافۋروۆ پەن ا.ح. قاسىمجانوۆتىڭ ورىس تىلىندە شىققان «ءال-فارابي مادەنيەت تاريحىندا» («ال-فارابي ۆ يستوريي كۋلتۋرى») اتتى كىتابى اراب-مۇسىلمان فيلوسوفياسى مەن مادەنيەتىن، فارابيتانۋمەن شۇعىلدانۋشى عالىمدار اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولسا، ال 1982 جىلى ماسكەۋ قالاسىنداعى «مىسل» باسپاسىنان عالىمنىڭ «ال-فارابي» اتتى كىتابى كوپشىلىككە كەڭىنەن تانىمال بولدى. سونداي-اق، بەلگىلى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى انۋار اليمجانوۆتىڭ «ۇستازدىڭ ورالۋى» اتتى رومانى قازاق وقىرماندارى اراسىندا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى.
قازىرگى تاڭدا جارتى عاسىردان استام ەل عالىمدارىنىڭ ىزدەنىستەرى تەرەڭ تاريحقا اينالىپ تا ۇلگەردى. الايدا، ءال-فارابي مۇرالارىنىڭ ەلىمىزدە تامىر جايۋىندا جانە اۋدارۋ مەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ وڭايعا تيگەن جوق. سول كەزدەگى فارابيتانۋدىڭ باسىندا تۇرعان وتاندىق عالىمداردىڭ جانكەشتى ەڭبەكتەرى مەن عىلىم الدىنداعى ادالدىقتارى – ولاردىڭ بۇكىل ءومىرى مەن شىعارماشىلىقتارىن عۇلاما مۇرالارىن زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ، الەم كىتاپحانالارىنان ىزدەۋ جۇمىستارىنا ارناعانى ايعاق. وسى ورايدا ايتاتىن نارسە الەم مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىندا ساقتالعان فارابي مۇراسىن جيناپ، جۇيەلەپ، زەرتتەپ، عىلىم يگىلىگىنە، ۇلت مۇددەسىنە جاراتۋدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ باسشىلىعىمەن جاسالعان «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ءال-فارابيدىڭ ون تومدىق ەڭبەكتەرىنىڭ جارىققا شىعۋى ۇلكەن ماڭىزعا يە. قازاقستاندا فارابي مۇراسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق فارابي ءىلىمىن زەرتتەپ، زەردەلەۋگە ۇمتىلعان عالىمداردىڭ ەكىنشى جاڭا تولقىنى ومىرگە كەلدى.
– ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ءبىلىم ورداسى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە ونىڭ جانىندا قۇرىلعان «ءال-فارابي» عىلىمي ورتالىعى عۇلامانىڭ قۇندى مۇرالارىن ناسيحاتتاۋدا قانداي جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەدى؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ تاڭىمەن قازاقتىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى اتانعان قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە 1991 جىلى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەسىمى بەرىلدى. ال 1993 جىلى ءال-فارابي عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلدى. ورتالىقتى وتاندىق فارابيتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى پروفەسسور ا.ح. قاسىمجانوۆ باسقاردى.
[caption id="attachment_16304" align="alignright" width="249"]
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ع. مۇتانوۆ[/caption]
ءال-فارابي زەرتتەۋ ورتالىعىندا ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەپ، ناسيحاتتاۋعا قاتىستى مونوگرافيالار مەن كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جارىق كورۋدە. سونداي-اق ءال-فارابي بابامىزدى الەمدىك دەڭگەيدە تانىتۋدا دا ىرگەلى جۇمىستار جاسالىنۋدا. 2010 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا پاريج قالاسىنداعى يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءال-فارابي جانە ەۋروپالىق وركەندەۋ ءداۋىرى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. بۇل جيىنعا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ عالىمدارى مەن قازاقستاندىق فارابيتانۋشى عالىمدار ءوز ۇلەستەرىن قوستى.
قازىرگى تاڭدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنايى اشىلعان ءال-فارابي مۇراجايى جۇمىس جاسايدى.
ايتا كەتەرلىك جايت، ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى اكادەميك ع.م. مۇتانوۆ مىرزانىڭ باستاماسىمەن ءال-فارابي عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى حالىقارالىق اباي كلۋبى مەن ونىڭ پرەزيدەنتى، بەلگىلى جازۋشى روللان سەيسەنبايەۆپەن بىرلەسە وتىرىپ ءال-فارابي تراكتاتتارىن قايتا باسىپ شىعارۋ جۇمىسى جولعا قويىلدى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ قايتا ورالىپ، جاڭارىپ باستىرىلۋى جاس ۇرپاقتار ءۇشىن فارابي مۇرالارىن تانىپ-بىلۋدە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەرى انىق.
ق ر بعم قولدانبالى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇمىستارى اياسىنداعى ورتالىقتاعى شىعارماشىلىق توپ ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەۋ بويىنشا گرانتتىق جوبالاردى ءساتتى جۇزەگە اسىرۋدا.
2014 جىلدىڭ 2-12 ءساۋىر ارالىعىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تۇڭعىش «ءى حالىقارالىق فارابي وقۋلارى» ءوتتى. بۇل ءداستۇر جىل سايىن جالعاسىن تابۋدا. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «AL-FARABI UNIVERSITY SMART CITY» اتتى قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى تۇڭعىش عىلىمي-يننوۆاسيالىق جوبا قولعا الىنىپ، ىسكە قوسىلۋدا. ءال-فارابيدىڭ امبەباپ رۋحاني قۇندىلىقتار نەگىزىندە قۇرىلعان «قايىرىمدى قالا» الەۋمەتتىك يدەال يدەياسى وسى جوبانىڭ ماڭىزدى رۋحاني-ادامگەرشىلىك باستاۋ-بۇلاعى بولىپ تابىلادى.
– ءال-فارابي ءىلىمىنىڭ قازىرگى قوعام دامۋىنا ىقپالى قانداي دەپ ايتا الامىز؟
– ۇلى جەرلەسىمىز، عۇلاما عالىم ءال-فارابي ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتقان جوق، مۇرالارىنىڭ قازاق دالاسىنا قايتا ورالۋى جانە ونىڭ مەملەكەت باسقارۋ جونىندەگى تۇجىرىمدارى، الەۋمەتتىك-ەتيكالىق، ساياسي، فيلوسوفيالىق، ءدىني كوزقاراستارى قازىرگى جاھاندانۋ اياسىنداعى قوعامىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە كەلەسى ويدى ايتقىمىز كەلەدى: ۇلى ادامداردىڭ شىعارماشىلىعىنا زەيىن سالىپ قاراساق، ولار ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى رەتىندە وزدەرى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ ايقىنداۋشى بەينەسى بولىپ تابىلادى. قازاق دالاسى وتىراردا دۇنيەگە كەلىپ، تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ مۇمكىندىگىن الەمگە پاش ەتكەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ادامزاتتىڭ كەمەلدىككە دەگەن ۇزدىكسىز ۇمتىلىسىن بەينەلەيدى! باتىس پەن شىعىستىڭ وركەنيەتتەر ارالىق سۇحباتتاستىق يدەالىنا جاقىنداي تۇسۋىنە جاعداي جاسايدى. الەمدىك وركەنيەتتە ءوز ورنىن ويىپ العان ۇلى جەرلەسىمىز ءال-فارابي ىلىمىنە قايتا ورالۋ، تانىپ ءبىلۋ، ۇلت مۇددەسىنە جاراتۋ – تاۋسىلماس رۋحاني ازىق، باعا جەتپەس رۋحاني قۇندىلىق.
سۇحباتتاسقان ت. تاڭجارىق
