قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنە 85 جىل
بيىل وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ كوشباسشىسى – قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى 85 جىلدىعىن اتاپ وتۋدە. مەرەيتويدى اتاپ وتۋگە ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر ەكەن. مەرەيتوي قارساڭىندا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى تىلەكتەس ەسپولوۆ مىرزاعا جولىعىپ، سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. وقۋ ورىن باسشىسى الدا كەلە جاتقان مەرەيلى كۇن سالتاناتتى شەرۋ عانا ەمەس، تەرەڭ مازمۇندى، كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولاتىن شارا ەكەنىن جىلىكتەپ ءتۇسىندىرىپ بەردى. «مەرەكەگە بىزدەر ماقتان تۇتاتىن الەمگە اتى ءمالىم عىلىم مەن ءوندىرىس مايتالماندارى، كورنەكتى عالىمدار، مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ەل يگىلىگى جولىندا ىزدەنىسكە تولى، جەمىستى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن تۇلەكتەرىمىز قاتىسادى» دەيدى رەكتور.
– تىلەكتەس يساباي ۇلى، ەلىمىزدەگى ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويى قۇتتى بولسىن! «قالا مەن دالا» گازەتى قۋانىشتارىڭىزعا قاشان دا ورتاق. ايتۋلى شاراعا دايىندىق جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويى مەرەيلى كۇن، سالتاناتتى شەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تەرەڭ مازمۇندى، جاستارعا ۇلگى بولاتىن شارا دەپ ەسەپتەيمىن. مەرەيتويعا وراي ۋنيۆەرسيتەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى باعىتىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالامدىق كونسورسيۋمىنا مۇشە الەمنىڭ 40 بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلارىنىڭ، شەت ەلدىڭ جانە قازاقستاننىڭ ءعىلىم-بىلىم سالاسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن «اگرووندىرىستىك كەشەندى دامىتۋداعى ءعىلىم-بىلىم باسىمدىقتارىنىڭ جاڭا ستراتەگياسى» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا وتكىزبەكشىمىز. كونفەرەنسيا اياسىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى يننوۆاسيالىق جەتىستىكتەر كورمەسى ۇيىمداستىرىلىپ، قازاق-كورەي ورتالىعى، سۋ ورتالىعى، يننوۆاسيالىق جىلىجاي، مەملەكەتتىك يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ماماندار دايىنداۋعا ارنالعان وقۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ زەرتحانالارىن قامتيتىن «يننوۆاسيالىق ورتالىق» اشىلماق.
وسىنداي تاريحي كەزەڭدە ءبىز وتكەننەن ساباق الىپ، ەرتەڭگى بولاشاعىمىزعا ناقتى جوسپارلار جاساپ وتىرۋىمىز كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا وقۋ ورنىمىز الەمدىك تالاپتار بويىنشا ۇلتتىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە ترانسفورماسيالانۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.
– قازاقستان «بولون ۇردىسىنە» قوسىلىپ، جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسى ىرگەلى وزگەرىستەن ورىن العانىن بىلەمىز. وسى رەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا بىلىكتى ماماندار دايارلايتىن كوشباسشى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى قانداي ماڭىزدى وزگەرىستەردى باستان كەشكەنىن اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
– قازىرگى ۋاقىتتا ۋنيۆەرسيتەت ماتەريالدىق، ، وقۋ-ادىستەمەلىك بازاسى جانە پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامى جاعىنان جوعارى دەڭگەيدەگى زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى تالاپتارىن نەگىزگە الىپ جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. ۋنيۆەرسيتەت حالىقارالىق ءبىلىم، عىلىم كەڭىستىگىنە تولىق ەندى، كوپتەگەن بەدەلدى حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر قاۋىمداستىعىنا مۇشە. شەتەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى جوعارى وقۋ ورىندارىمەن ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىندا تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتىپ، جان-جاقتى جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى ەل ەكونوميكاسىن وركەندەتۋدە تابىستى ەڭبەك ەتۋدە، ولاردىڭ قاتارىندا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ەڭبەك ارداگەرلەرى، اتاقتى عالىمدار، بەلدى قىزمەتكەرلەر بارشىلىق.
– ۇلان اسىر جەرى ۇلى دالا ەلىمەن بىرگە وسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقان وقۋ ورنى دەسە بولادى عوي.
– البەتتە. وتاندىق اگرارلىق ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قارا شاڭىراعى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ باستى عىلىمي دامۋ تاريحىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلتىمىزدىڭ اگرارلىق سالا ماماندارىنىڭ ۇستاحاناسى، ونەگەلى عۇمىرناماسى عيبراتتى شەجىرەگە تولى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ وتىر. بۇل جوعارى ءبىلىم ورداسى – رەسپۋبليكامىزدىڭ بولاشاق اگروكەشەن ماماندارىن دايارلايتىن ىرگەلى وقۋ ورنى. ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى پوتەنسيالى وسى وقۋ ورنىن بىتىرگەن مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. بۇل سالانىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىنە قاراپ، ەل ەكونوميكاسىن باعامداۋعا بولادى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ تاريحى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى. اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ جانە قازاقستاندا العاشقى سوۆحوزداردى قۇرۋ كەزەڭىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن عىلىمي تۇرعىدا جەتىك باسقارا الاتىن كاسىبي بىلىكتى ماماندارعا قاجەتتىلىك تۋىندادى. 1929 جىلى الماتى زووتەحنيكالىق مالدارىگەرىك ينستيتۋتى، ال 1930 جىلى قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى قۇرىلدى. اتالعان ەكى ينستيتۋت اگرارلىق اۋىل شارۋاشىلىعىنا بىلىكتى ماماندار دايىنداۋمەن قاتار اگرارلىق عىلىمنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى مول جانە عىلىم مەكتەپتەرىن قالىپتاستىردى. مامان دايىنداۋدا جيناقتالعان تاجىريبە مەن عىلىمدى زەرتتەۋلەردە قالىپتاسقان داستۇرلەر جالعاسىن تاۋىپ، دامۋدا. وسى ورايدا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇلەكتەرى بۇگىنگى تاڭداعى جاڭا يننوۆاسيالىق ەكونوميكانى جەتىلدىرۋ جولىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ وتىرعاندىعىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى.
1996 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ شەشىمىمەن اتالعان ەكى ينستيتۋت بىرىكتىرىلىپ، قازاق مەملەكەتتىك اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ وزگەرتىلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەرەكشە ماڭىزى زور وقيعا بولعانى انىق. 2001 جىلى ەلباسى جارلىعىمەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جوعارى عىلىمي الەۋەتتى جانە كاسىبي بىلىكتى ماماندار دايارلاۋداعى جەتىستىكتەرى ەسكەرىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ۇلتتىق مارتەبە بەرىلدى.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزمەت ەتۋ جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ اگرارلىق سەكتورىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان 140 مىڭنان اسا بىلىكتى ماماندار دايىنداپ شىعارعانىنان اڭعارۋعا بولادى. سونىڭ ىشىندە 2 كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مەن 25 سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، 70 جوعارى كەڭەس پەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارى، كوپتەگەن كورنەكتى اكادەميكتەر، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، عىلىم جانە اگرووندىرىس كەشەنىنىڭ باسشىلارى، 11 مىڭنان استام دوكتورلار مەن عىلىم كانديداتتارى جانە بۇكىل قازاقستاندى الەمگە تانىتقان ايتۋلى ازاماتتار بار.
– رەكتور مىرزا، سوڭعى ۋاقىتتارى ەلباسى ەلىمىزدى اگروكەشەندىك قۇرىلىمىن دامىتۋعا قاتىستى ۇكىمەتكە ماڭىزدى مىندەتتەر جۇكتەگەنىن بىلەمىز. وتان الدىنداعى وسى ءبىر ماڭىزدى ءىستى ورىنداۋدا سىرت قالماعان شىعارسىزدار؟
– ءسوزىڭىز ورىندى. بىزدەر ورتاق مىندەت جولىندا جان اياماي ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ اگرووندىرىس كەشەنى قىزمەتكەرلەرى الدىنا سالانى مودەرنيزاسيالاۋعا باعىتتالعان اگرارلىق ءبىلىم مەن عىلىمدى رەفورمالاۋعا ناقتى مىندەتتەر قويدى. بۇل تالاپتاردى ءتيىمدى ورىنداۋ ارقىلى ءبىز – اگرارلىق ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتىپ، باسەكەگە قابىلەتتى، ساپالى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن شىعارۋ قارقىنىن ۇلعايتىپ، ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جول اشىپ وتىرمىز. وسى ورايدا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن بيىلعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اگرارلىق سالاداعى جەتەكشى ءۇش جوعارى وقۋ ورنى – قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى – اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا ءوتتى. وسىنداي ۇيىمدىق شارالاردى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ەلىمىزدىڭ اگرووندىرىستىك كەشەنىن قولايلى باسقارۋ قۇرىلىمى رەتىندە ەلباسى قولداۋىمەن«ۇلتتىق اگرارلىق ءعىلىم-بىلىم بەرۋ ورتالىعى» قۇرىلدى.
بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ۇتىمدىلىعى – ءاربىر ادامدى ەڭبەكتە جاقسى ناتيجەگە جەتۋگە ىنتالاندىراتىندىعى، ىسكەرلىگىن كەڭىنەن پايدالانۋعا جول اشاتىنى. سول سەبەپتى وتاندىق اگرارلىق ءبىلىم مەن عىلىم سالاسى ماماندارىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلۋدە. ونى ءوز كەزەگىندە جۇزەگە اسىرۋ – ءبىلىم سالاسىنداعى كاسىبي مامانداردىڭ بىلىكتىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگىندە بولسا كەرەك. ويتكەنى، ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلعان بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ۇرپاعىنىڭ جارقىن كەلەشەگىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا بارىن سالۋدا.
عالامدىق سىن-قاتەرلەر مەن نارىقتىڭ قاتال قىسپاعىنا قاراماستان، قازىرگى قازاقستان كەمەل ويلى كەمەڭگەر كوشباسشىسىنىڭ ارقاسىندا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وزىق ءبىلىم، يننوۆاسيالىق عىلىم جانە ءوندىرىس ينتەگراسياسى ارقىلى ەكونوميكاسىن قارقىندى دامىتىپ كەلە جاتقان، دۇنيەجۇزى مويىنداعان بىرلىگى بەكەم تۇعىرلى مەملەكەتكە اينالدى. ءار مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىلىگى ونىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە، ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبىز بۇگىندە وزىندىك دامۋ مودەلىن قالىپتاستىرعان، وزگەلەرگە ۇلگىلى ەل بولارلىقتاي دارەجەگە جەتتىك دەسەك، ارتىق ايتپاعاندىعىمىز بولار.
– تىلەكتەس يساباي ۇلى، سوڭعى ۋاقىتتارى ەلىمىزدەگى جوعارعى وقۋ ورىندارى جاستارعا ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ورتالىق مىندەتىن قوسا اتقارۋدا. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ پايدالى تۇستارىن ايتا كەتسەڭىز؟
– قازاقستان قوعامى ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ەكونوميكا سالاسىندا سەرپىندى قادامدار جاساپ، ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءتيىمدى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن قيىندىقتار ەڭسەرىلىپ، ەلىمىزدە جاڭا يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق باعدارلامالار ىسكە اسىرىلا باستادى. قازاقستان بۇگىندە وتپەلى كەزەڭ مىندەتتەرىن تولىقتاي شەشىپ، پوستيندۋستريالدىق قوعام ستاندارتتارىن قالىپتاستىرۋدا.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «جوعارى وقۋ ورىندارى ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىمەن شەكتەلىپ قالماۋى ءتيىس. ولار تەك وقۋ باعدارلامالارىن جەتىلدىرۋمەن شەكتەلمەي، وزدەرىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىن دە بەلسەندى دامىتۋى ءتيىس» دەپ ناقتى تالاپ-مىندەتتەر قويدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءقازۇاۋ-دىڭ ۇلتتىق عىلىمي زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى باعىتىندا جاڭاشا دامۋ سيپاتىنا يە بولۋعا مۇمكىندىكتەرى زور. بۇل رەتتە ۋنيۆەرسيتەت تاراپىنان ايتۋلى ءىس-شارالار قولعا الىنۋدا. جوبالىق باسقارۋدىڭ حالىقارالىق ستاندارتىن جانە جوعارى وقۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ ءادىسىن قولدانۋدا ءبىز ءوزىمىزدىڭ وقۋ ورنىمىزدىڭ ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋدا ميسسيامىزدى، كوزقاراسىمىزدى، مىندەتتەرىمىزدى، باعىتتارىمىزدى انىقتادىق. قازۇاۋ جانىنداعى قازاقستان-جاپون يننوۆاسيالىق ورتالىعىندا جانە ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ 6 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن 31 زەرتحاناسىندا شەتەل عالىمدارىمەن بىرلەسكەن جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ىقپالداسۋ ماقساتىندا قۇرىلعان قازاق-كورەي يننوۆاسيالىق ورتالىعىندا «جاسىل تەحنولوگيالاردى» دامىتۋ ماسەلەلەرى زەرتتەلۋدە. قازىرگى كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جانە ازىق-تۇلىك ساپاسى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلتتىق ورتالىق قۇرۋدىڭ العىشارتتارى دايىندالۋ ۇستىندەمىز. اكادەميالىق ۇتقىرلىق باعدارلاماسى اياسىندا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ ستۋدەنتتەرى مەن ماگيسترانتتارى شەتەلدىڭ وزىق وقۋ ورىندارىندا ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، تاجىريبە جيناۋدا. سونداي-اق، الەمنىڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بىلىكتى عالىمدارى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس وقۋدا.
ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە بولون ءۇردىسىن جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا كەلەسى ورتالىقتار: «بولون ءۇردىسىن» دامىتۋ ورتالىعى، اكادەميالىق ۇتقىرلىقتى مودەلدەۋ ورتالىعى، ءۇشتۇعىرلى ءتىل باعدارلاماسىن نەگىزگە العان كوپتىلدى ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى، لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى، جاھاندىق كلاسس اشىلدى. سىرتقى اكادەميالىق ۇتقىرلىق جاھاندىق كونسورسيۋم ارقىلى، سونداي-اق «تەمپۋس»، «ەرازمۋس مۋندۋس»، «بولاشاق»، DAAD جانە FET باعدارلامالارى جانە جوبالارى ارقىلى ىسكە اسىرىلادى.ۋنيۆەرسيتەت ەۋروپا، امەريكا، وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ جەتەكشى ەلدەرىمەن قوس ديپلومدىق ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا ءبىرقاتار ماڭىزدى كەلىسىمشارت جاسادى. ۋنيۆەرسيتەتتە جىل سايىن قازاقستان جانە شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنان ماگيسترانتتار ەۋروپانىڭ سەرىكتەس جوو عالىمدارى مەن ماگيسترانت قاتىسۋشىلارىمەن حالىقارالىق جازعى مەكتەپ ۇيىمداستىرۋى ۇلكەن جەتىستىك بولىپ تۇر. حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق اياسىندا الەمنىڭ اگرارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جاھاندىق كونسورسيۋمىنىڭ جانە تمد مەملەكەتتەرىنە قاتىسۋشى ۇزدىك اگرارلىق جوعارى وقۋ ورىندار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ۋنيۆەرسيتەت بۇگىندە 200-دەن استام حالىقارالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن، الدىڭعى قاتارلى كوپتەگەن اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن، اگروونەركاسىپتىك كەشەنى نىساندارىمەن ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كەلىسىمگە قول قويا وتىرىپ، قازاقستاننىڭ اگرارلىق عىلىمىنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى مارتەبەسىن كوتەرۋگە ات سالىسۋدا. ەۋروپا، امەريكا، ازيا جانە تىنىق مۇحيت ايماقتارىنداعى كونتينەنتتەردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ورتالىقتارى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىنى زور ماقتانىش تۋدىرادى. ءبىزدىڭ وقۋ ورنىمىز وسى كۇنى ەۋروپا مەن ازيانىڭ، اقش پەن تمد ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ارىپتەستىك قاتىناستى نىعايتۋ ۇستىندە.
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن بەرى كەڭ بايتاق جەرىمىزدە كوپتەگەن شارۋا قوجالىقتارى قۇرىلىپ، فەرمەرلەر پايدا بولدى. تاعدىرىن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىمەن بايلانىستىرعان ازاماتتاردىڭ زامان تالابىنا ساي بىلىگىن كوتەرۋ ىسىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرعاندارىڭىزدى بىلەمىز. ۋنيۆەرسيەتەتتىڭ فەرمەرلەردى قولداۋ باعىتىندا قولعا العان شارۋالارى جايىندا از-كەم اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
– ءارتۇرلى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن بىزدەر ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان «فەرمەرلەر جوعارى مەكتەبىن» قۇرعان بولاتىنبىز. وندا «ەكستەنشن» حالىقارالىق مودەلى بويىشا ءبىلىم بەرىلەدى، سونداي-اق، كونسالتينگتىك قىزمەت كورسەتىلەدى. تاريحى تەرەڭگە كەتكەن وقۋ وردامىزدا حالىقارالىق بايلانىس جىلدان-جىلعا نىعايا تۇسۋدە. وعان قازاقستان-جاپون يننوۆاسيالىق ورتالىعى ناقتى دالەل بولا الادى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن بيوتەحنولوگيا، نانوتەحنولوگيا، سيتولوگيا، ۆەتەرينارلىق مەديسينا جانە سانيتاريا، ميكروبيولوگيا جانە ۆيرۋسولوگيا، اگروينجەنەريا، بيولوگيالىق، ورگانيكالىق جانە بيوورگانيكالىق حيميا، گەندىك-مولەكۋليارلىق، ستراتەگيالىق- تەحنولوگيالىق باسىمدىقتار مەيلىنشە ىسكە قوسىلىپ جاتىر.
الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ءوسۋىنىڭ 90 پايىزى يننوۆاسيالىق تەحنولوگيانى يگەرۋ ارقىلى بولادى. ونى يگەرۋ ءوندىرىستىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كوتەرۋدىڭ باستى جولى. اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋعا ۇكىمەت تاراپىنان دا كەلەلى شارالار قولدانىلىپ جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى دايىنداعان «اگروبيزنەس-2020» باعدارلاماسى اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارلارىن وندىرۋشىلەرىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرەدى.
وسى ورايدا ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ماماندارىمەن، عالىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى پروبلەمالاردى تالقىلاپ، ناقتى ۇسىنىستاردى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىرمىز. اتاپ ايتقاندا اگرارلىق عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان مىنا ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارماقپىز – ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، اگرووندىرىستىك كەشەننىڭ عىلىمي، كادرلىق دەڭگەيىن كوتەرۋ؛ اگرارلىق عىلىم، ءبىلىم جانە ءوندىرىسىنىڭ جانە اگرارلىق جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ينتەگراسياسىن دامىتۋ؛ وتاندىق اگرارلىق ءبىلىم مەن عىلىمدى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋ؛ قازاقستاننىڭ اگرارلىق سالاداعى عىلىمي ءوندىرىسىنىڭ ونىمدەرىن الەمدىك نارىققا شىعارۋعا كۇش سالۋ؛ مەملەكەتارالىق ينتەگراسيا جانە ۇلتتىق اگرارلىق ازىق-تۇلىك نارىعىن قالىپتاستىرۋ؛ اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىنە جاڭا عىلىمي جوبالار مەن يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ پروسەسىن جەدەلدەتۋ.
بۇگىندە قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى قازىرگى كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنداعى 23 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن ناقتى بايلانىستار ورناتىپ، وندا ارنايى كافەدرالار اشىپ وتىر. ولارعا ۋنيۆەرسيتەت ماماندىقتارىنا سايكەس ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتارعا ماقساتتىق مەملەكەتتىك گرانتتارعا تاپسىرىستار بەرىلۋدە. عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ عالىمدارى ولارعا ءدارىس بەرەدى، ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋ، عىلىمي-وندىرىستىك تاجىريبە جۇمىستارىنا باسشىلىق جاسايدى. سونىمەن قاتار عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ عىلىمي ماتەريالدىق بازاسىن تولىعىمەن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك تۋىندايدى.
– قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى بويىنشا مۇمكىندىگى زور الەمدەگى اگرارلى ەلدەردىڭ ءبىرى دەسەك بولادى. وسىنى باستى نازاردا ۇستاعان اتقارۋشى بيلىك اۋىل شارۋاشىلىق سەكتورىن دامىتۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋدا. بىلىكتى مامان رەتىندە وسى باعدارلامالاردىڭ ماڭىزىنا توقتالىپ وتسەڭىز.
– دامىعان ەلدەردە جالپى اگرووندىرىستىك كەشەن ءونىمنىڭ 50-90 پايىزى يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ءبىزدىڭ ەلدە وسى كورسەتكىشكە جەتۋ جولىندا «ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما»، «اگروبيزنەس-2020» باعدارلاماسى اياسىندا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، ولاردى مال ازىعىمەن قامتاماسىزداندىرۋ ماقساتىندا وزەكتى باعدارلامالار قابىلدانىپ، ىسكە اسۋدا. ەت باعىتىنداعى اسىل تۇقىمدى ءىرى قارا مالدىڭ باسىن ارتتىرۋ ءۇشىن «سىباعا»، جىلقى شارۋاشىلىعىن ءتيىمدى دامىتۋ ءۇشىن «قۇلان»، قوي شارۋاشىلىعىندا «التىن اسىق»، جالپى مال شارۋاشىلىعىندا جايىلىممەن قامتاماسىزداندىرۋدى جاقسارتۋ ءۇشىن «جايلاۋ» باعدارلامالارى ءوزىنىڭ وڭتايلى ناتيجەلەرىن بەرۋدە.
اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋداعى قازىرگى جۇيەنى قايتا قۇرۋ عىلىم مەن ءبىلىمدى بارىنشا ينتەگراسيالاۋعا جانە يننوۆاسيانى ءتيىمدى تۇردە وندىرىسكە ەنگىزۋگە، عىلىمي كۇش-جىگەردى تۇپكى ناتيجەگە شوعىرلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بارىمىزگە بەلگىلى، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ قاتال زاڭدىلىقتارىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ كەرەك. ۋاقىت وتكەن سايىن الەم مەملەكەتتەرى الدىندا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ تاپشىلىعى سەزىلۋدە. بۇگىندە الەمدە جەردىڭ يگىلىگىن باعالاپ، ماڭداي تەرىن توگىپ، ەڭكەيىپ جۇمىس ىستەيتىندەر سانى ازايىپ، دايىن جانە جارتىلاي دايىن جاساندى ءونىمدى تۇتىناتىندار كوبەيۋدە. سوندىقتان تازا ەڭبەك ەتىپ، تازا ءارى ساپالى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن اگرارلىق عىلىم مەن وندىرىسكە، ءىرى فەرمەرلەردەن باستاپ ۇساق شارۋاعا دەيىن مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى اسا قاجەت.
– عىلىمسىز جوعارى ەكونوميكالىق وسىمگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى تاڭداعى عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ اراسىنداعى بايلانىستى قالاي باعالايسىز؟
– اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعىتىندا بەلگىلەنگەن بيىك مەجەلەر مەن قابىلدانعان جەدەل يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامىتۋ باعدارلاماسىن ناتيجەلى ىسكە اسىرۋدا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ەرەكشە. عىلىمنىڭ وندىرىسكە ۇسىنعان يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارى الەمدىك جەتىستىكتەردەن جوعارى بولماسا، تومەن بولماۋى ءتيىس. اتا زاڭىمىز كەڭىستىگىندە قابىلدانعان اگرارلىق سالانى دامىتۋ باعدارلامالارى عىلىمي نەگىزدىلىگىن، ءومىرشەڭءدىگىن قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اتقارىپ جاتقان ىستەرىنەن كورۋگە بولادى.
قازۇاۋ – قازاقستان مەن شەتەلدەردە كەڭ كولەمدە تانىمال جانە جىلدام دامىپ كەلە جاتقان كوپ سالالى ءبىلىم مەن عىلىم كەشەنى. ەنگىزىلگەن ءۇش ساتىلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى – باكالاۆر – ماگيستراتۋرا – دوكتورانتۋرا «بولون كونۆەنسياسى» تالاپتارىنا تولىق ساي كەلەدى. ولارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋ ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىنىڭ باستى مىندەتى بولىپ بەلگىلەنىپ، كولەمدى جۇمىستار اتقارىلۋدا.
بۇگىندە زامانعا ساي دامۋ ءۇشىن ەلىمىزگە جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرگەن، جاڭاشا ويلايتىن ءبىلىمدى ماماندار قاجەت ەكەنى بەلگىلى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ جاستارىمىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىلىم الۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ وتىرۋى – ۇلكەن ماقساتتارعا جەتۋدىڭ جەمىستى باعىتى. ويتكەنى وزىق ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرگەن جاستار – ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى تىرەگى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ستۋدەنتتەرىمىزگە ءتيىستى ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ەل مەن جەردىڭ قاسيەتىن باعالايتىن ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە وزىق ءبىلىم الۋعا، تەرەڭ عىلىممەن اينالىسۋعا بار جاعدايلار جاسالعان. سوندىقتان، ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىمدى جاستارىمىزدىڭ كوپ بولعانىن قالايمىز.
عىلىم مەن ءبىلىم ۇنەمى، توقتاۋسىز ىزدەنىستەن تۇرادى. نانوتەحنولوگيالاردىڭ ءوزى بۇگىندە ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزعا ەنىپ كەلەدى. ءبىز ونى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ مەن قايتا وڭدەۋ، جان-جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى قورعاۋ، ساقتاۋ باعىتىندا ودان ءارى پايدالانۋدى جەتىلدىرە ءتۇسۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى قوعام وزىق تەحنولوگيالار مەن جاڭا كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردى وتاندىق عىلىمعا ءتيىمدى پايدالانا باستادى. ءبىر قۋانارلىعى، زامان تالابى تۋدىرىپ وتىرعان وسى جاڭالىقتىڭ بارلىعىن دا قازاق بالاسى ەمىن-ەركىن يگەرە باستادى. قازىرگىدەي اقپاراتتىق داۋىردە ءبىر ساتكە دە بوساڭسۋعا بولمايدى. وزگەلەرمەن تەرەزەڭ تەڭ بولۋ ءۇشىن باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىڭ شارت.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان
