تاريح ساحناسىندا ءىرى تۇلعالار ءوز بەينەسىنىڭ قالاي جاسالاتىنىن، الدىنان تاعدىر قانداي سىي تارتارىن ىشتەي باعامدايتىن  بولار.  قاي تۇستا ۇتتى، قاي تۇستا ۇتىلدى.

كوش باسىن ۇستاعان كوسەمنىڭ  ءۇمىتى مەن كۇدىگى الماسىپ، قۋانىشى مەن قامىعۋى قاتار جۇرەتىندەي. ادىلەتكە ۇمتىلعان سايىن  كەدەرگىلەر - جەتى قابات جۇت بولىپ، جەتى جەردەن كەرەگەسىن كەرەر. اقيقاتقا ۇمتىلسا ازۋىن اقسيتىپ ايبات شەگەر.

قازاق قوعامى جاڭا ساپالى، جاڭا سيپاتتاعى جاڭعىرۋ كەزەڭدى كۇتتى. حالىقتىڭ مىنەزى وزگەردى. بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەگە ەتى ۇيرەنگەن «مەنىڭ قوجايىنىم كىم بولسا دا ءبارىبىر دەيتىن، بەلسەندىلىك پەن جىگەردەن ايىرىلعان، رۋحاني مۇمكىندىكتەرى  كەنجەلەپ قالعان» حالىق ەمەس.  وتىز جىل ازات ءومىر سۇرگەن، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ەركىن، باتىل، تۋرا ءسوزدى، ءبىلىمدى، جاڭا تولقىنى قالىپتاستى.

«قازاق وزگەردى» -دەپتى مۇقاڭ. (مۇحتار اۋەزوۆ) سوناۋ كەڭەستىك جۇيەنىڭ وزىندە. «سىزدەر بۇدان  قىرىق جىل بۇرىنعى قازاقتى ىزدەپ اۋرە بولماڭىزدار، بۇدان قىرىق جىل بۇرىنعى قازاق ءقازىر جوق. قازىرگى قازاقتىڭ مادەنيەتى دە، تۇرمىس-تىرشىلىگى دە، وي-ساناسى دا، مىنەزى دە وزگەرگەن» دەگەن ويىن دالەلدى ايتىپتى. وركەندەمەيتىن، دامىمايتىن، وسپەيتىن   حالىق عانا توقىرايدى دەگەندى مەڭزەگەن بولار عۇلاما سۋرەتكەر.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءتورتىنشى ون جىلدىعى – وزگەرىستەر مەن دامۋدىڭ جاڭا داۋىرىنە  قادام باستى.

پرەزيدەنت ق.ك. توقايەۆتىڭ ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ،  ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ ۇيىسىپ ءىس اتقارۋ، بەرەكەلى  قوعام كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ قادامى كۇتتىرمەيتىن كەزەڭ ەدى.  كۇتەتىن بولساق كەش قالاتىن، كەش قالساق  توڭكەرىسكە اكەلە جاتقان داعدارىس الدىنداعى  كەزەڭ ەدى.

ۇلتتىق تابىستىڭ يگىلىگىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي كورە الماي، قوعامدا كەدەيلەر سانى ارتىپ، حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشارلاي تۇسكەن كەز. حالىق  تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ارقاۋ بولىپ وتىرعان جەرىنەن ايىرىلا باستادى. جەر ماسەلەسى شەشىلمەيتىن داۋعا اينالدى. حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالاتىن سۋارمالى جەرلەردىڭ جەكەشەلەنىپ كەتۋى، شەتەلدىكتەرگە ساتىلا باستاۋى، حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، اشىندىرا ءتۇستى.

وسى تۇستا ءجۇز جىل بۇرىنعى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن اۋىر كەزەڭ قايتا اينالىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. ول ءداۋىر  قازاق  حالقىنا اۋىر تيگەنىن، ۇلتتى قاسىرەتكە ۇرىندىرىپ، اۋىر كۇيزەلىسكە اكەلگەنىن ۇلت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان اشىنا جازعان ەكەن.

«قازاق-قىرعىزدىڭ بولىستارى، قۋلارى پايدا قىلامىن دەپ ەلدىڭ جەرىن كەلىمسەك ورىسقا جالداعان. كەلەر جىلى قازاق-قىرعىزدىڭ وسى جەرى ارتىق دەپ جالداما جەردى الدىمەن كەلىمسەككە الىپ بەرگەن. ەلدى ساتقان، قارعىس اتقان قۋلار باتشا وكىمەتىمەن، كەلىمسەك ورىسپەن تاياقتى قازاق-قىرعىزدىڭ ارقاسىنا بىرگە سوققان، ەلىن، جەرىن ساتىپ ءجۇزىقارانىڭ تونىن كيگەن» (ءا.بوكەيحان «1916-1926» ماقالاسى) -دەپتى.

جاسىراتىنى جوق  تۋرا وسى ءتاسىل  تاۋەلسىزدىگىن العان الاڭسىز جۇرتتى توڭىرەكتەپ كەلىپ، اياقتان شالىپ، القىمنان قىسا باستادى. ۋشىققان ماسەلە تەرەڭگە تامىر جايا باستاعان. الاش قايراتكەرى ءاليحان بابامىزدىڭ «جەرىن ساتىپ، ءجۇزى قارانىڭ تونىن كيگەندەر» ءبىزدىڭ قوعامدا دا ەلدىڭ جاعدايىن تىعىرىققا تىرەدى.

مەملەكەت باسشىسى ق.ك. توقايەۆ: «حالقىمىز ءۇشىن جەر ماسەلەسى قاشاندا اسا ماڭىزدى. بۇل – مەملەكەتىمىزدىڭ بەرىك نەگىزى جانە قاسيەتتى سيمۆولى. قازاقتىڭ جەرى شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى. مەن مىنانداي ناقتى شەشىمدەر قابىلدادىم. بىرىنشىدەن، شەتەلدىكتەرگە جانە شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالارعا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ساتۋعا، جالعا بەرۋگە زاڭ جۇزىندە ءبىرجولا تىيىم سالۋدى تاپسىرامىن. بۇل شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى بار زاڭدى تۇلعالارعا دا قاتىستى. جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى جانە بۇل ماسەلەگە ەندى قايتىپ ورالمايمىز» دەگەندى اشىق جاريا ەتتى. يگەرىلمەگەن جانە ءتيىمسىز يگەرىلگەن جەرلەردى انىقتاپ، ونى الىپ قويۋ ماقساتىمەن عارىشتان مونيتورينگ جاساۋدى زاڭنامالىق تۇرعىدان بەكىتىپ، 12،8 ملن گەكتار يگەرىلمەگەن جەردىڭ  7 ملن گەكتارىن مەملەكەتكە قايتارىپ الدى.

ەسەسى كەتىپ بارا جاتقان ەل دەمىن ىشىنە تارتىپ ءبىر كۇرسىندى. بۇل وڭاي بولعان جوق، ارينە! توقايەۆتىڭ  ساياي رەفورماسىنا قارسى كۇرەس پەن كەدەرگىلەر باس كوتەرە باستادى. بۇل قاتەر العاشقىدا قاراپايىم حالىقتى اسا الاڭداتا قويماعانمەن ەلدىڭ دامۋىنا تۇساۋ، وركەندەۋگە تۇزاق قۇرىلعان  ساياسي  بەلسەندى توپتىڭ جان-جاقتى قارسى كۇرەسى ەدى.  ءجۇزى قارالار كەزەڭ-كەزەڭىمەن  وتانعا وت شاشىپ «وينادى» بۇل ىلاڭ قاراپايىم حالىقتىڭ ىعىرىن شىعارىپ، كۇيزەلىسكە سالدى. ونسىزدا  قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعان حالىقتى قالايدا  كوتەرىلىسكە ايداپ سالۋ ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرماققا بەل بۋدى.

وركەنيەتتى مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا  كەز-كەلگەن دامۋشى ەلدى  باسقا دامىعان قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەردىڭ الدىن توسىپ تۇراتىنى بەلگىلى.

ەڭ اۋەلى قاۋىپسىزدىك قاتەرى، دامۋعا تونگەن قاتەر، ادام قۇقىعى مەن زاڭدىلىقتى ساقتاۋدىڭ قاتەرى. بۇل قاۋىپ-قاتەر سىرتتان كەلمەگەندەي بوي جاسىرعانمەن ىشكى ءىرىتۋدى، ىشكى الاۋىزدىقتى قوزدىرا وتىرىپ، توڭكەرىستى قولدايتىنى دا بەلگىلى ءادىس. مۇنداي تاسىلدەردى تاجىريبەسىز، ءالسىز ساياساتكەر اۋىزدىقتاي المايدى.  سوندىقتان  سوعىس ءورتى تۇتانادى. ءورتتى باسۋعا ەشكىم دە ىنتالى بولمايدى. سەبەبى ول ءار  مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياسي داعدارىسى.

وتىز جىل ىرگەسى قالانعان تاۋەلسىزدىككە تونگەن  قاتەر وڭاي ەمەس  ەدى، اسىرەسە وتىز جىل ىشىندە ءتۇيىنى شەشىلمەي تۇرعان داعدارىسقا ارقاۋ بولىپ، ەلەڭ دە، الاڭ كۇي كەشكەن تۇستا جۇزەگە اسۋعا ءتيىستى ناقتى قادام جاسايتىن رەفورماتور قاجەت ەدى. بۇعان دەيىنگى الدامشى، ناۋقانشىل رەفورمالاردى باستان وتكىزگەن حالىقتىڭ سەنىمى تۇراقسىزدانىپ، كوكەيىندە كۇمان قوناقتاعان. ولاردى سەلت ەتكىزىپ سەندىرۋ دە اسا قيىن ەدى.

«قۇلدىقتا جۇرگەن حالىققا قورقاقتىق، ەكىجۇزدىلىك، ءسوزتاسۋشىلىق، جابايىلىق ءتان؛ ولاردىق قاتىگەزدىگى شەكتەن شىعارلىق. قۇلداردىڭ قولى جەر وڭدەۋ مەن قۇنارلاندىرۋعا قابىلەتسىز بولادى.  بەلسەندىلىك پەن جىگەردەن ايىرىلعان ولاردا ىزگىلىك تە، اقىل دا، تالانت تا جوق؛ ولاردىڭ رۋحاني مۇمكىندىكتەرى جەتىلمەي قالعان، ولار ونەرگە دە، ساۋداعا دا جەر وڭدەۋگە دە  دۇرىس قارامايدى» (ك.ا. گەلۆەسيي «ادام تۋرالى»)

رۋحسىزدىق جايلاعان جەردە مەملەكەتشىلدىك، وتانشىلدىق، ەركىندىك سونەدى. مۇنداي ەلدە ءىس باستايتىن ادام دا بولمايدى. مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن    بۇدان  وتكەن ءقاۋىپ بولماس.

مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر حاتتامالار تولتىرۋمەن، جاۋاپتى ورگاندارعا ءماتىن جازۋ جاتتاندىلىعىمەن قالىپتاسىپ قالعان. «ەل شەتىنە جاۋ ءتيدى» دەسە دە، قاعازعا ءماتىن جازىپ، ونىڭ ۇتىر-نۇكتەسىن تۇزەپ-كۇزەپ وتىرا بەرۋگە بويۇسىنىپ، قاتىپ قالعان. بارلىق ەركىندىك تە، جىگەر دە، ىس-ارەكەت تە قاعاز جۇزىندە قالا بەرەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ ءداستۇرلى جۇمىس ءتاسىلى سولاي، كوزقاراس سولاي، تالاپ تا سول ءتارىزدى....

مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ پسيحولوگياسى وزگەرۋ كەرەك. ول وتانشىل ما؟.. الدە، كەرىسىنشە مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىككە قالتاعا تۇسەتىن جالاقىسىنىڭ مولشەرىمەن عانا قاراي ما؟.. نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلۋدەگى ماقسات –بەدەل مەن ءوز ەسەبىن تۇگەلدەۋ عانا ما...

مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مانساپقا  قانشالىقتى قۇمار بولسا، مەملەكەت الدىنداعى  پارىز بەن جاۋاپكەرشىلىك ودان دا ۇستەم بولۋى شارت. كوپ جاعدايدا مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مانساپتى جوعارى بەدەل، ۇستەمدىك ەتۋشى قۇرال رەتىندە قولدانادى.  حالىقتىڭ الدىندا ءىس بىتىرەرلىك جانكەشتى جاۋاپكەرشىلىكتەن باس ساۋعالايدى.

قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى: «بىزگە جاڭا كادرلار، ياعني كاسىبي بىلىكتى، وزىق ويلى جانە باستاماشىل ماماندار اسا قاجەت» دەدى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل ءسوزى ساياسي رەفورمالاردىڭ تەجەلىپ وتىرعانىنا قاتىستى ايتىلدى دەپ ويلايمىن. ءاليحان بوكەيحان قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىندا: «ءبىزدىڭ قازاق ءىس اتقاراتىن ادامعا جۇتاپ وتىر»، -دەپ ءىس اتقاراتىن ادامنىڭ ازدىعىن بىرنەشە رەت اۋىزعا الىپتى.

ق.ك.توقايەۆ  2020 جىلى حالىققا جولداۋىندا «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» دەپ اتادى.  ساياسي رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شات قيمىل، تەز ناتيجە كورسەتۋ - زاماننىڭ تالابى. جولداۋ باعىتى قۇرعاق سوزدەن ىسكە جۇمىلدىرۋ ارەكەتىن تالاپ ەتىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە:

«...بىزگە ساپالىق تۇرعىدان جاڭا مەملەكەتتىك باسقارۋشىلار كەرەك. مەملەكەتتىك قىزىمەتشىلەردى ىرىكتەۋ جانە جۇمىستان بوساتۋ جۇيەسىن زامان تالابىن ەسكەرە وتىرىپ، قايتا جاساقتاۋ قاجەت. مەملەكەتتىك قىزمەت جەكە سەكتورداعى كاسىبي ماماندار ءۇشىن بارىنشا اشىق بولعانى دۇرىس. كادرلىق رەزەرۆتى نىعايتۋ كەرەك» -دەيدى.

«بەلاسۋ» ديپلوماتيالىق  وچەركىندە  لي كۋان يۋدىڭ:  «كومەكشىلەردەن باستاپ، جوعارعى ساتىداعى شەنەۋىكتەردىڭ انكەتاسىندا كورسەتىلگەن اقپاراتپەن عانا شەكتەلمەي، ولاردىڭ مورالدىك جانە ىسكەرلىك قاسيەتىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن انىقتاۋ كەرەك.

كوپتەگەن دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ سىندارى مەن ايتقاندارىن تىڭداي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ونان گورى الدىمەن ءوز حالقىڭنىڭ تىنىش ءومىرى مەن توق بولۋىن ويلاعان ابزال» -دەگەن  كەڭەسىنە ق.ك. توقايەۆ  ەرەكشە ءمان بەرگەن ەكەن. بالكىم، شىندىعىندا دا ىسكەرلىك قاسيەتى تومەن شەنەۋىكتىڭ انكەتاداعى كورسەتكىشى سايكەس كەلمەيتىنى دە شىندىق.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءار قاداپ ايتقان ساياسي شەشىمدەرى  بۇگىنگى كۇندە ءوز ناتيجەسىن قاپىسىز بەرۋى  كەرەك.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورما بۇگىن ىسكە اسسا عانا حالىقتىڭ تاڭداۋىنداعى ادىلەتتى  قوعام سالتانات قۇرماق.

 

ادىلەتتى قوعام

 ادىلدىك  ازاماتتاردىڭ ءومىرى مەن ەركىندىگىن قورعايدى. كىمنەن قورعايدى؟.. ادامدى ادامنان قورعايدى!!!  دەمەك، ادىلەتسىزدىكتى ادام ادامعا جاسايدى. قىلمىس، قيانات ادىلەتسىزدىگى زاڭ ارقىلى قورعالادى. قانداي قايشىلىق پەن قورعانسىزدىق، دەسەڭىزشى.

ادام جانىنا ىزگىلىك ۇيا سالعاندا عانا اقيقات پەن ادىلدىك سالتانات قۇرادى. اقيقات پەن ادىلدىك سالتانات قۇرۋ ءۇشىن زاڭ ىزگىلىككە قۇرىلادى. ادەتتە  ءبىز ىزگىلىكتى ادەبيەتتەن، ونەردەن، تاريح تاعلىمدارىنان عانا ىزدەيمىز. ءدىننىڭ نەگىزى دە تەك ىزگىلىكتەن تۇرادى، ءبىراق دىنگە دەگەن سەنىمدى  دىنشىلدىك پەن فاناتيزم قولجاۋلىق ەتىپ، اۋەلگى ويىمىزعا سەلكەۋ تۇسىرۋگە تىرىسىپ باقتى. دىنگە كۇمانمەن قارايتىندار بوي كورسەتتى. ادام دىننەن دە ساقتانا باستادى. ءبىراق ءداستۇرلى ءدىننىڭ ىزگىلىكتەن باستاۋ الاتىنى  اقيقات!

ىزگىلىكتىڭ تاعى ءبىر شۋاعى  -  ادەبيەت پەن  ونەر .  ادەبيەت پەن ونەردىڭ ميسسياسى ءار ادامنىڭ بويىنداعى  ىزگىلىكتى  ءتىرىلتۋ.

ىزگى قوعام قۇرۋعا  و باستا ءدىننىڭ ۇلەسى قانداي وراسان بولسا، ادامزاتتىڭ تاعى ءبىر رۋحاني كۇشى ادەبيەت پەن ونەر. ادامزات ءۇشىن ادەبيەت پەن ونەردىڭ ۇلەسى ۇشان-تەڭىز بولدى.  ەرتە عاسىرلارداعى  ويشىلدار ىزگىلىككە  «ساياسي ىزگىلىك» دەگەن ۇعىمدى  كىرىستىردى.

«ىزگىلىك - وتانعا جانە تەڭدىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك» (ش.ل. مونتەسكە) دەپ تۇجىرىم جاساعان ەكەن.

ىزگىلىك - ادىلەتتى زاڭ، ىزگىلىك ء-بىلىم ، ىزگىلىك - مادەنيەت.

باتىس ەلدەرىندە ءوتىپ جاتقان سوت پروسەسىنىڭ ءبىر ءۇزىندىسىن تەلەديداردان كورىپ تاڭ قالعان ەدىم. كولىك جۇرگىزۋشى  قارسى كەلە جاتقان كولىككە ابايسىزدا سوعىلىپ، زاڭ الدىندا ايىپتى بولادى. اكەسى «كولىكتى بايقاۋسىزدا سوعىپ الدىم»، -دەيدى. قاتەلىگىن مويىنداپ،  ءۇش-تورت جىل، بالكىم ودان دا كوپ جىلعا جازاسىن وتەيتىن بولادى. ءبىراق اكەسىمەن  بىرگە كولىكتە وتىرعان بالا: «اكەم  كولىكتى قاققان جوق»، -دەپ كۋالىك بەرەدى. سوت الدىندا اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ  ءسوزى سايكەس كەلمەيدى.  اكەسى تاڭ قالىپ، ءوزىنىڭ كىنالى ەكەنىن جانە بالاسىنىڭ جالعان ايتىپ تۇرعانىن  سوت ورىنداۋشىلارىنا ەسكەرتەدى. سوت جاسوسپىرىمگە جالعان كۋا بەرگەنى ءۇشىن ايىپتى بولاتىنىن  ەسكەرتەدى، ءبىراق بالا بىربەتكەيلىك تانىتىپ، ايتقانىنان قايتپايدى. بۇل ونىڭ اكەسىنىڭ تۇرمەگە كەتۋىنە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعى ەدى. اكەسىنە دەگەن عاجاپ سۇيىسپەنشىلىگى ەدى، اكەسىن تۇرمە تورىنان قالايدا قۇتقارۋ الدىنداعى جانتالاس، اكەگە دەگەن  تازا ماحابباتتىڭ كوزسىز ەرلىگى ەدى.

سوت وسى سۇيىسپەنشىلىككە ەرەكشە نازار اۋدارادى. زالال كەلتىرىلگەن كولىكتىڭ يەسىنە تولىق وتەماقى بەرۋ ارقىلى سوت ۇكىم شىعارادى. اكەلى - بالالى ەكەۋىن جالعىزدىق قاسىرەتىنەن، تراگەديادان ساقتاۋ ءۇشىن  سوت ىزگى جول ىزدەيدى. بالانىڭ اكەگە دەگەن شەكسىز ماحابباتىنا سوت ىزگىلىك جولىن قاراستىرادى. مەن  سوتتىڭ سول جولعى ىزگىلىگىنە قايران قالىپ،  ءتىپتى تاڭدانىپ، ءسۇيسىنىپ ەدىم...

 قوعام ساياسي ىزەتتىلىككە دە سۇيەنە الۋى شارت. اقيقاتىندا ىزگىلىك –يمان. قياناتقا بارماۋ، قىلمىس جاساماۋ، تاكاپپارلىقتان ساقتانۋ، بارىنشا ادىلەتتى بولۋ، بىرەۋدىڭ حاقىسىن جەمەۋ، قازىناعا قول سالماۋ، ادامدى-ادامنىڭ جاقسى كورۋى.  بۇل جەكە ادامعا عانا ەمەس، قوعامعا، مەملەكەت ۇستانىمىنا دا قاتىستى. ءبىراق كوپ جاعدايدا ىزگىلىك اۋىزبەن ايتىلعانمەن جۇرەكتە بولماي شىعادى.

سونىمەن قاتار قوعامدا شىندىق جانە بۇلىك دەگەن ۇعىم بار.  قوعامدا شىندىقتى تەك قانا بۇلىك قورعاي الاتىنداي پيعىل باسىم.  قوعامداعى شىنشىل كىم؟ بۇلىكشىل كىم؟  بۇلىكشىلدە  ادۋىن كۇش بار، زەردە  جوق نەمەسە زەردە ءالسىز.  بۇلىك ارقىلى حالىقشىل بولىپ كورىنۋ، داڭققا بولەنۋ، جالعان قۇرمەتكە ۇمتىلۋ.  بۇلىكتىڭ  ارەكەتى – قاقتىعىس، تەكەتىرەس، سوعىس.

شىندىقتىڭ ۇستانىمى – اقيقات. شىندىق - ادىلدىكتىڭ دوسى.  شىندىق زاڭعا ارقا سۇيەيدى. شىندىق زاڭمەن قورعالادى. ادىلەت اتتى ۇعىمدى  قالىپتاسقان زاڭدار قورعايدى. ادىلەتتى زاڭ –حالقىنىڭ تەڭدىگىن ساقتايدى، ادامداردىڭ بىر-بىرىنە ادىلەتتى بولۋىن ماجبۇرلەيدى.

«ەرتەرەكتە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاسىنا سايقىمازاق اتىن جامىلعان دانا ادامدى قوسىپ، ولارعا  قاي كەزدە اقيقاتتى ايتۋ كەرەكتىگىنە مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىرعان. ول اقيقاتى ايتىپ، ءادىل سويلەيتىن بولعان؛ جوعارىداعىلار سول ءۇشىن دە بۇلاردى جەك كوردى. سايقىمازاقتار مارتەبەلى تاقسىرلاردىڭ جانىندا ءجۇرىپ ءتوزىمىن ابدەن توزدىرعان  سوڭعى دانالار ەدى. ولار  كەيىننەن بيلىككە ۇنامادى، سوندىقتان  بيلىك تە  قىزمەتتەرىن  جويىپ جىبەرگەن» (ك.ا. گەلۆەسيي «ادام تۋرالى»)

قورقىت اتا مەن  بۇحار جىراۋ دانالىعى دا  ايبارلى حان مەن قول باستاعان بەكتەردى اقىلىمەن دەمەپ وتىرعان، سابىرىمەن تەجەپ وتىرعان.

مەمەلەكەت باسقارۋ ءىسى -  الدىمەن  ءوز ۇلتىنىڭ دانالىعىنان كۇش الادى دەپ ويلايمىن.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق كەڭەس قۇرۋ، ۇلتتىق قۇرىلتاي شاقىرۋ يدەياسىنىڭ توركىنى دە وسىندا جاتسا كەرەك. ق.ك.توقايەۆ  ەلىمىزدەگى ساياسي  ناقتى قادامداردىڭ باعىتىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ەل-اعالارىنىڭ، حالىقتىڭ ءۇنىن ەستۋدىڭ جولىن تاڭدادى.

«ءبىز كوپتى كورگەن ەل-اعالارىنىڭ اقىل-كەڭەسىنە جۇگىنەمىز. بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمى بار ورتا بۋىننىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرەمىز. جاڭاشا ويلايتىن جاستاردىڭ تىڭ يدەيالارىن قولدايمىز» دەۋى ويىمىزعا دالەل.

مەملەكەت باسشىسىنا قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن  ناقتى ساياسي قادام جاساۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى قوعام قاتەرلى شيەلەنىستىڭ الدىندا تۇردى. حالىقتىڭ بيلىك باسىنداعىلارعا دەگەن اشۋ-ىزاسى ارتتى. وسىنشا ورەسكەل، قىم-قۋىت، بەرەكەسىزدىكتىڭ الدىن  تەك قانا ساياسي  ءىرى قادام عانا وزگەرتە الار ەدى. ول ءۇشىن ق.ك. توقايەۆقا حالىقتىڭ سەنىمى كەرەك بولدى. حالىقتىڭ سەنىمى  ۇلى بەتبۇرىستاردى تالاپ ەتتى.

ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ – ۇلت ساناسىن وزگەرتۋ. حالىقتىڭ بيلىك تۋرالى تۇسىنىگىن وزگەرتۋ. ءوزىنىڭ تاڭداۋى بولماعان حالىقتىڭ قيانات كورەتىنى دە، قىجالات تارتاتىنى دا، سامارقاۋلىق پەن ەنجارلىق كوڭىل-كۇيدەن ارىلمايتىنى دا راس. سوندىقتان  بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىك، نارازىلىق  اركەز تۋىنداپ وتىردى. حالىق پەن بيلىك ءبىرىن-بىرى ەستىمەيتىن جاعدايعا كەلدى.

مەملەكەت باسشىسى حالىقتىڭ ءۇنىن ەستيتىن، حالىققا ەسەپ بەرەتىن، جاڭا بيلىك جۇيەسىنىڭ باعىتىن ۇسىندى. پرەزيدەنت وسى ارقىلى حالىقتىڭ ءوز تاڭداۋىن جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بيلىكتى مونوپوليزاسيالاۋ ءقاۋپىن ايتارلىقتاي ازايتتى، پرەزيدەنتتى ءبىر مەرزىمگە عانا سايلاۋ نورماسىن ەنگىزۋدى ۇسىندى.  «ءبىز بيلىكتى جاساقتاۋدىڭ جانە ونىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ وركەنيەتتى قاعيداتتارىن بەكىتۋگە ءتيىسپىز» دەدى ول.

پرەزيدەنت ق.ك.توقايەۆ جىل سوڭىنا دەيىن رەفورمادا كوزدەلگەن كونستيتۋسيالىق  وزگەرتۋلەردىڭ بارلىعىن زاڭ ارقىلى بەكىتىپ، اياقتاپ، جەدەل ىسكە كىرىسۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

قازاقستان جاڭا داۋىرگە اياق باستى. ساياسي رەفورما پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ پارتيالىق ءتىزىم جانە ءبىر مانداتتى وكرۋگ بويىنشا  جاساقتاۋ ءتاسىلىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى شىن مانىندەگى ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ دەموكراتيالىق جولىن، جاڭا ساياسي ءداۋىردىڭ ايقىن كورىنىسىن تانىتتى.

ادىلەت جولىن تاڭداۋ الدىندا ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرگە پرەزيدەنت تە، حالىق تا  بەل بايلادى، تاۋەكەلگە باس تىكتى. جىلميىپ تۇرىپ، جىرىلىپ توپ قۇرعاندار تۇزاق سالدى... قارسىلىق  پەن قايشىلىق شيەلەنىسى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. قاڭتاردىڭ قارا داۋىلى  تاۋەلسىز ەلدىڭ تىنىشتىعىن شايىپ، جايپاپ  وتە سالعىسى كەلگەن.  دامۋدىڭ كۇندەسى – كەدەرگى.

حالىقتىڭ قولداۋى مەن  سەنىمى ساياسي رەفورمانىڭ جۇزەگە اسۋىن ۇدەرە قولداپ كەتتى.  سول ساتتە مەملەكەت باسشىسىنىڭ بايگە اتىنداي شابىسى قارا تەرگە مالشىنتىپ، بۋىرقانىپ - بۋسانىپ، بۋلىققان دا شىعار. قاھارىن توگىپ، كارىنە مىنگەندە قۇيقا تەرى ءجۇز جيىرىلىپ، مىڭ جازىلعان بولار.... ءبىز سونداي ساتتەرىندە  جانىندا بولماساق تا سەزىندىك!!!

قولعا الىنعان ساياسي رەفورمانىڭ كۇشى دەس بەرمەدى، حالىق  پرەزيدەنتىن قولداپ، ادىلەتتى قوعامنىڭ تۋىن  تىكتى.

بۇل ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ ەل تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعى جولىنداعى بەرەكە-بىرلىگىنىڭ كورىنىسى. ەندىگى ۇرانىمىز دا، بىرلىك-باعىتىمىز دا، ۇستانعان باعدارىمىز دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ماڭگىلىگىنە قىزمەت ەتۋ.

 

 تاۋەلسىز قازاقستان

 تاۋەلسىزدىك – قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلى جەڭىسى.

«تاۋەلسىزدىك قازاققا وپ-وڭاي كەلە سالدى» دەپ تەرىس وي ايتۋ كەشەگى مەن بۇگىنگىنى  سالىستىرماي، وتكەن تاريحتىڭ جانقيار كۇرەسىنە كوز جۇمىپ قاراعانداردىڭ  دالەلسىز ايتا سالعان داۋرىقپا پىكىرى  دەپ ويلايمىن.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا باعدارىمىز بەن بەلەسىمىزدى ايقىنداۋىمىز كەرەكتىگىن ايتا  كەلىپ، «وتىز جىلدا ءبىز قانداي  جەتىستىكتەرگە جەتتىك؟»، «كەلەر ۇرپاققا قانداي ەلدى اماناتتايمىز؟»، «مەملەكەتىمىزدى نىعايتا  ءتۇسۋ ءۇشىن  تاعى نە ىستەيمىز؟» دەگەن ساۋال  تاستادى، بارشامىزعا.

وتىز جىل ىشىندە شىن مانىندەگى تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى قالاندى. مەملەكەتتىڭ بيلىك جۇيەسى، ۇلتتىق ۆاليۋتاسى، قارۋلى كۇشى، ديلوماتيالىق بايلانىسى، كورشى مەملەكەتتەرمەن شەكارا شەگەندەلدى.

«قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ەڭ سوڭىنان جاريالادى» دەپ سىرتتاي سوككەندەر دە بولدى. ءبىراق «نەگە؟» -دەگەن سۇراقتىڭ استارىنا ۇڭىلە المادىق. كەزىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا  جانىنا باتىپ، جۇمباعىن شەشۋدە قابىرعاسىنا باتقان تۇسى وسى ەدى. «قازاق بولىپ اۆتونوميا بولامىز دەسەك، الدىمىزدا شەشۋشى ءبىر جۇمباق بار...» دەپ ەدى.

سول جۇمباق كۇپتى، كۇدىكتى جۇمباق ەدى.ول جۇمباق شەشىلمەيتىن، شەشىلسە  ءبۇتىن قازاقتى بىرنەشە  ايماققا ءبولىپ جىبەرەتىن، ءبولىنىپ كەتكەن ايماقتىڭ باسى ءبۇتىن ءبىر ەل بولىپ، ەشقاشان بىرىكپەيتىن  جانە بىرىكتىرۋگە  قارسى سىرتقى ساياسي كۇشتىڭ باسىم بولاتىندىعى ەدى.  بۇل ساياسي شاتقالدان ساقتانۋدىڭ قانداي جولى بار ەدى؟ ىشتەگى بوتەن ۇلتتى بولمەي، قازاققا ءسىڭىستىرىپ جىبەرگەندە عانا ءوز جەرىنەن كوشپەي، اتاقونىسىن جات جۇرتتىققا بەرمەي  قالايدا ساقتاپ قالۋ.

«تۇبىندە قازاق ۇلتى ءبىر اۆتونوميا بولا قالسا، ىشتەگى ورىستى دا الا كەتەمىز بە دەگەن ءۇمىت. ىشتەگى ورىس مۇنى ماقۇلدايتىن كورىنەدى...»  دەپتى ءاليحان بوكەيحان. تاريح سىنىندا  ەكى جولايىرىق تۇردى، ەكەۋى دە قازاققا ءقاۋىپتى ەدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالار  ساتتە وسى سىناققا ساياسي جان ءبىتىپ، الدىنان كەسە كولدەنەڭ شىققانىن بىلەمىز. وتارشىل كوزقاراس  ارەكەت- تاسىلىنەن ەش اينىمايتىنى  قاشاندا بەلگىگىلى ەدى. جەتپىس جىل بويى «حالىقتار دوستىعى» دەگەن  يدەولوگيانى جالاۋلاتىپ كەلگەن  كەڭەستەر وداعىنىڭ باس حاتشىسى م.س.گورباچيەۆتىڭ: «قازاقستاننىڭ  بەس وبلىسى دا  رەسەيگە ءتيىستى. قازاقستان بىزدەن ءبولىنىپ شىعاتىن بولسا، ءبىز سولتۇستىك وبلىستاردى وزىمىزگە قايتارىپ الامىز» دەگەن اشىق مالىمدەمەسى  جاريا بولدى.  بولاشاقتا  وسىعان كۇش سالاتىندارى دا راس ەدى، ءارى  بۇل ايماقتارداعى قونىستانعان مۇجىقتاردىڭ ۇرپاعىنىڭ سانى دا قازاقتاردان الدەقايدا باسىم بولاتىن. وسىعان قاراماستان ەشكىمنىڭ شەشىمىن كۇتپەي تاۋەلسىز قازاقستان باتىل ساياسي قادام جاسادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى جەڭىسى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ ەلوردانىڭ تۋىن ارقا توسىنە اكەلىپ تىگۋى بولدى. بۇل تاريحي شەشىم!!!  وسىلايشا قازاق ەلى ءوز جەرىن قانتوگىسسىز ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى.

ءبىراق مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندەگى مامانداردىڭ تىم ازدىعى دا، تاجىريبەسىزدىگى دە قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. الەم ەلدەرى قازاقستاندى تاۋەلسىز ەل رەتىندە  تاني بەرمەدى. وسى ساتتە مەملەكەت مۇددەسى جولىندا جان اياماس، جاڭا سەرپىن، بىلىكتى مامان، العىر ساياساتكەر، كۇرەسكەر قازاق بالاسى كەرەك-اق ەدى. جەتپىس جىل بويى «اعاعا ءىنى» بولىپ، قولبالاداي قالباقتاپ قالعان  مىنەز ءبىر ساتتە اياقاستى وزگەرە قويا ما؟.. سۇيەككە ءسىڭىپ كەتكەن ول مىنەزدەن حالىقتى  كىم ازات ەتەدى؟.. كەشەگى الاش قايراتكەرلەرىندەي تەڭ قۇقىقتى تالاپ ەتەتىن، ەلدىڭ ەڭسەسىن وزگە جۇرتقا باستىرمايتىن، ەمپەڭدەپ، ەمىنىپ قۇل بولمايتىن ساياسي تارتىستاردا ەسە جىبەرمەيتىن تۇلعا كەرەك ەدى قازاققا. ءاليحان بوكەيحان سوزىمەن ايتقاندا «ءىس اتقارا الاتىن ادام» كەرەك ەدى، قازاققا!!!

تاعدىرى تالاي ساتتىلىكتەردى تارتۋ ەتكەن قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسەيدىڭ جاڭا لاۋازىمعا تاعايىنداپ وتىرعان ۇسىنىسىنان ءوز ەركىمەن باس تارتادى.  «حالقىمىز اڭساعان، ارمانعا تولى جاڭا ءداۋىر كەلدى. ايانباي ەڭبەك ەتىپ، بار كۇش جىگەرىمدى تۋعان ەلىم – قازاقستان  يگىلىگىنە اياماي جۇمسار ءسات تۋدى» - دەيدى. (ق.توقايەۆ «بەلاسۋ»)

تاۋەلسىزدىگىن ەندى قۇرىپ، كەرەگەسىن كوتەرىپ جاتقان قازاقتا كاسىبي ديپلومات جوق ەدى. ەلدەستىرەتىن ەلشىسى جوق ەلدىڭ  ساياسي احۋالىنىڭ ىلگەرى جىلجۋى دا كۇماندى ەدى.

ول جاڭا مەملەكەتتىڭ  سىرتقى  باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن كونسەپتۋالدى ۇسىنىستار ەنگىزدى. ال ونداي ۇسىنىستار  تاجىريبە جيناعان، جاستايىنان  ديپلوماتيالىق قىزمەتتىڭ ءتۇرلى باسپالداعىنان وتكەن، الەم ەلدەرىنىڭ ساياسي ەليتاسىمەن قويان-قولتىق ارالاسقان توقايەۆ سىندى  ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءىس باستاي بىلەتىن تۇلعا ەكەنى دە ايقىن بولدى.

الەمدىك ساياساتتا وزا شاۋىپ، ەلىنىڭ مۇددەسىنە جانكەشتىلىكپەن ءىس اتقاردى. ديپلومات رەتىندە موينىنا قۇرىق سالدىرمايتىن جۇيرىكتىگى، العىرلىعى  سىرتقى ەلدەرگە تانىلىپ ۇلگەردى. توقايەۆ ءوز ەلىنە كەلگەندە بويىن جاسىرىپ ۇستادى. بويىن  قانشا جەردەن جاسىرىپ ۇستاسا دا ول – مەملەكەتشىلدىك ساناسى ابدەن قالىپتاسقان، ساياسي كوزقاراسى مەملەكەتتىك مۇددەدەن اينىمايتىن تۇراقتىلىعىمەن   وزگەلەردەن وزىق تۇردى.

رەسەي ەلشىلىگىندە قىزمەتتە جۇرگەن  جاس جىگىتكە (توقايەۆقا) ايگىلى ساياساتكەر لي كۋان ءيۋدىڭ قىراعى كوزى نەگە ءتۇستى؟...

لي كۋان يۋ رەسەي ەلشىسى يۋ.ي.رازدۋحوۆپەن كەزدەسۋ بارىسىندا  ەلشىدەن گورى  نازارىن قايتا-قايتا قازاق جىگىتىنە قاراي بۇرا تارتا بەرۋى نەنى مەڭزەدى؟.. رەفورماتوردىڭ سونشالىق جىلى ءىتيپات تانىتىپ، توقايەۆتان: «ءسىزدىڭ بابالارىڭىز كەڭەستەر وداعىنىڭ قاي تۇستارىندا تۇرادى؟» دەپ ءىش تارتا سۇراۋى رازدۋحوۆتىڭ كوڭىلىنە نەگە جاقپاي قالدى؟

سول  جولى جاس ديپلومات توقايەۆ سينگاپۋر مەملەكەتىن قۇرعان رەفروماتور، كۇرەسكەر لي كۋان ءيۋدىڭ ۇستانىمىنان   نەنى اڭعاردى؟

«مەنىڭ جۇڭگو ۇلتىنان ەكەنىم ايناعا قاراعاندا عانا ەسىمە تۇسەدى. ال انىعىندا مەن ناعىز اعىلشىنمىن» - دەدى رەفورماتور.

بۇل شىن ءسوزى مە؟.. وزگەلەرگە ۇنايتىن، ءبىراق وزىنە ۇنامايتىن  ءسوز بە؟.. استارلى، سالماعى بار ساياسي ءسوز بە؟.. الدە راسىندا جۇڭگو  ۇلتى ەكەنىنەن باس تارتىپ وتىر ما؟... ءدال وسى پىكىردى – ساياسي احۋالدى رەتتەۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟.. سينگاپۋر سياقتى ىرگەلى مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى، دامۋى، وركەندەۋى جولىنداعى  ەزۋگە كۇلكى ۇيالاتىپ، سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرمەيتىن «ساياسي» ارەكەت پە؟..

ويتكەنى العان ءبىلىمى مەن قابىلداعان مادەنيەتى اعىلشىن بولعانىمەن لي كۋان يۋدىڭ بۇيرەگى قىتايعا بۇرىپ تۇرعانى توقايەۆقا ايقىن  كورىنگەن.  ساياساتتىڭ سان قىرلى وتكىر ءجۇزى  مىناۋ ساليقالى تۇلعانىڭ تەرەڭىندە نە جاتقانىن سەزدىردى. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ نازارىن جاس جىگىتكە كوبىرەك اۋدارا وتىرىپ، تامىرىنا قان جۇگىرتكەندەي بولدى. دانا قارت جاس جىگىتكە: «ىشىڭدەگى وزەگىڭ - وزىڭدىكى. سودان ايىرىلما، قاراعىم!!!» دەگەنى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن...

 

ءداۋىر داۋىسى نەمەسە ءاليحان بوكەيحان

وتكەنگە قاراپ، بولاشاق بولجانادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن تۇستا دا تاقىر جەردەن ەگىن ورىلعان جوق،  بىلەكتىڭ كۇشى نايزانىڭ ۇشىمەن   قورعالعان بابالار ارمانى مەن ماقساتى، قول جەتكىزگەن ۇلى مۇرات بولدى. ايقاسىپ تا، شايقاسىپ تا باس كوتەرگەن، قول جيناپ، قانعا بوككەن قازاق دالاسى ءداۋىردىڭ تالاي سىنىن باستان كەشكەنى اقيقات.

كەنەسارى  حان كوتەرىلىسىنەن كەيىن ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرى تەڭدىك پەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن وتارشىل ەلدىڭ ساياساتىنا قارۋلى كوتەرىلىسپەن توتەپ بەرۋدىڭ  زامانى ءالى تۋماعانىن،  اشىق كۇرەستىڭ ءالى ەرتە ەكەندىگىن ىشتەي  ءتۇسىندى. سوندىقتان دامىل تاپپاي، ۇلتتى وياتىپ، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ مادەنيەتىنەن، عىلىم، ونەر-بىلىمىنەن ۇلگى الۋ، ۇيرەنۋ جولىن ۇيلەستىردى.  ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن وسى ماقساتتا بىرىكتىرۋگە ۇمتىلىس جاسادى.

ءاليحان بوكەيحان قازاق ۇلتىنىڭ قان تامىرىنان وزەگىنە  دەيىن تاريحى مەن شەجىرەلى تەگىنە دەيىن،  فولكلورى مەن ادەبيەتىن تەرەڭ زەرتتەپ، ماعلۇمات جينادى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ عىلىمي تۇجىرىمدامالارى قازاق عىلىمىنىڭ نەگىزىنە اينالدى. حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىن، ادامگەرشىلىك، مادەنيەت تۇرقىنا، ءدىنى مەن سالتىنا ءۇڭىلدى. قازاق نەنى كاسىپ ەتسە،  نەنىڭ پايداسىن كوكسەسە سونىڭ نەگىزىنە، تۇپ-تەرەڭىنە ءاليحان بوكەيحان عۇمىرى مەن ءبىلىمىن ارناپ وتىردى. قازاق ۇلتىنىڭ تەڭ قۇقىلى مەملەكەت بولۋىنىڭ جولىن ىزدەدى، سانالى تۇردە وسى جولدا بەل بايلاپ، باسىن تىگىپ، ۇلت تاعدىرى جولىندا  قايتپاس كۇرەسكەرىلىكتى بەتكە الدى. وسى ماقساتتا شەت ەل عالىمدارىمەن دە، ساياساتكەرلەرىمەن دە ءتىپتى ماسوندار قوعامىنا دا كىرۋدەن تارتىنبادى. ءبىراق ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسىندا وتىرعان ماسونداردىڭ قازاق حالقىنا  اۆتونوميا بەرۋدەن  باس تارتۋىن بىلگەن ساتتە-اق، كادەت پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن دە، پارتيا قاتارىنان دا شىعۋىنا تۋرا كەلدى.

ۇلت مۇراتى جولىندا ايانار جانى قالمادى. ۇلت ازاتتىعى جولىندا ءاليحان بوكەيحان كۇرەسكەر، كەمەل ساياسي قولباسشى ەدى. ەكونوميكا  قاعيدالارىمەن  ساۋاتتى قارۋلانعان، ساياسي كۇرەستىڭ ادىس-تاسىلدەرىن ابدەن يگەرگەن، تاجىريبە-سىناقتان مۇدىرمەيتىن ءاليحان بوكەيحاندى وتارشىل پيعىل تاڭداعان جولىنان جاڭىلدىرا دا، اداستىرا دا المادى. قاي تۇستان بولسا دا ۇلتتىڭ پايداسىنا جانىن سالىپ باقتى.  كىممەن بولسا دا ىمىراعا كەلە وتىرىپ، ۇلت بولاشاعىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ  قاتارىنا قوسۋ - ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇلى ارمانى ەدى.

رەسەيدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن قازاق دالاسىنا كولدەي اعىلعان قاراشەكپەندىلەرگە دەم بەرگەن پ.ءستولىپيننىڭ رەفورماتورلىق ساياساتىن ءاليحان بوكەيحان  باتىل سىنعا الادى. ساياساتكەر كورەگەندىگىمەن، ساياسي ارەكەتتەرىمەن  وي-ارمانىن جۇزەگە اسىرار بولسا ءاليحان وسى جولدا تالاي بەلەستىڭ توبەسىنە تۋ تىكتى.

جالا جۇرمەيتىن، بىلىكتىلىگى بۇلتارتپايتىن، ساۋاتتىلىعى سەس كورسەتەتىن ءاليحان تۇلعاسى وتارشىل گەنەرالداردىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى.  تىرناق استىنان كىر تاپقىسى كەلەتىن  ساياسي كوزقاراس - كىر تۇرماق «تىرناقتىڭ» ءوزىن تاپپاي دال ۇرعانداي ەدى. ويتكەنى ءاليحان ۇلت  تەڭدىگىنىڭ جوقتاۋشىسى رەتىندە جان-جاقتى ساۋاتتى كۇرەسكەر بولدى.

ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ بويىنداعى بۇكىل ءبىلىم-قۋاتىن دا، تاجىريبەسىن دە، ساياسي  باعىتى مەن ۇستانىمىن مەملەكەت قۇرۋ جولىنا ارنادى.

ءاليحان بوكەيحان «اۆتونوميا بولامىز دەسەك، شەشۋى قيىن ءبىر جۇمباق بار» دەي كەلە ول ويىن دا اشىق جازادى.

«... قازاق بولىپ اۆتونوميا بولامىز دەسەك، الدىمىزدا شەشۋى قيىن ءبىر جۇمباق بار. ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەيدە كوپ مۇجىق بىزبەن قونىستاس؛ بۇل وبلىستاردا مۇجىق پەن قازاق قىم-قيعاش ارالاس. مۇجىقپەن ارالاس قازاقتى تاستاپ، العى قازاق بولىپ شىعامىز دەسەك، قازاق ورىستا قالادى، قازاقتى بۇل جەردەن كوشىرىپ الامىز دەسەك، بۇل قازاق اتا قونىسىنان كوشپەس؛ كوشسە اقىلسىزدىق بولادى: قازاق جەرىنىڭ ەڭ جاقسىسى وسى مۇجىقپەن ارالاس وتىرعان جەر...» دەمەك قازاق شۇرايلى جەرىنەن  اۋا كوشىپ كەتۋگە ءتيىستى ەمەس. قازاق ءوزى وتىرعان جەرگە يەلىك ەتپەك. قازاق قونىستانعان جەر ونىڭ ءوز جەرى!!!

ساياسي كۇرەس جولى ءبىر تولاستامادى. قازاقتىڭ جەر تاعدىرى دا قىل ۇستىندە ەدى. ءجيى-جيى اباقتىعا تۇسە بەرۋدىڭ اقىرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇلى ارماندارىنىڭ جولىن جاۋىپ، وزەگىن تارىلتا ءتۇستى. تاعى دا اباقتى...

«...مەن سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى كۇتىپ جۇرگەندە شاھكەرىم، كاكىتاي، تۇراعۇل ادەيى قالاعا كەلىپ، تاعى دا ءبىراز كۇن بولعان ەدىك. ...مەن اباقتىدا جاتقانىمدا ولار تاعى كەلىپ امانداسقان. بۇعان وزگە قازاق جارامايدى-اۋ، دەيمىن. اباقتىدان شىققان سوڭ، ءبىر ءتۇن قاراجان ۇيىندە ءبىر بولىپ، مەنى قارقارالىعا وماربەك، كاكىتاي شىعارىپ سالىپ، حوش ايتىسقان جەردە قۇشاقتاپ جىلاستى. جاۋعا بەل بەرمەيمىن دەپ قارىسىپ، تىستەنىپ، بۋىندىرعان قىسانى سىرتقا شىعارمادىم. بەكەر جىلاماعان ەكەنمىن، تاستان قاتتى دەپ ويلادىڭدار ما؟ ەسىل ەر شىراقتارىم-اي! سونان بەرى، وماش، كاكىشتى كورگەنىم جوق. ارماندى كەستەلەپ جازۋعا  قالام، شىركىن، شورقاق...»

بۇل ءاليحاننىڭ   ابايدىڭ ءىنىسى ىسقاقتىڭ ء ۇلى كاكىتايدىڭ وپات بولعانىن ەستىگەندە جازعانى ەكەن.

«بۋىندىرعان قىسانى سىرتقا شىعارمادىم» دەپتى ۇلت كۇرەسكەرى. قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ جولىندا ابدەن ساعىن سىندىرماققا قۇرىلعان قايىس بۇعاۋدان تال قارمانار امال ىزدەپ ىشتەي ىشقىنىپ وتىرىپ جازسا كەرەك. ارتىندا  قالىپ بارا جاتقان  قازاق جۇرتتىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعانىن، ويىنداعى ارمان-ماقساتىنىڭ قاشان، قاي كەزدە جۇزەگە اساتىنىن ويلاپ، قامىقسا كەرەك. ۇلى ىسكە ۇمتىلعانىمەن ۋاقىتتىڭ جۇگى بۇل ويلاعانداي بولماعانىنا، تەڭدىكتىڭ كۇنى، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى الىستان جىلتىراعان جۇلدىزداي بىردە ءوشىپ، ءبىر جانىپ، بىردە جالىنداپ، بىردە بىقسىپ ولەۋسىرەپ تۇتانىپ تۇرعانداي بولار. ساياسي كۇرەستىڭ ءورتى  تالاي كۇيدىرسە دە ادىلەتتىڭ  ءاپپاق تاڭىن كۇتكەن بولار. تات باسقان تەمىر بۇعاۋدىڭ دا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءىرىپ-شىرىپ، شاشىلىپ تۇسەتىنىن سەزگەن بولار. «ارماندى كەستەلەپ جازۋعا قالام، شىركىن، شورقاق» دەپ جازۋى دا  ارماندارىن ىسكە، ارەكەتكە اسىرماق جولداعى «قىسانى سىرتقا شىعارا الماعان» اششى زاپىران ارالاس  ءۇمىتى مە ەكەن؟..

ول اڭساعان ءۇمىت –حالقى ساۋاتتى،  شارۋاسى قۋاتتى، جەرى ءبۇتىن، ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرعان تاۋەلسىز  ەلىن ارماندادى.  ءىس باستار ۇرپاققا اماناتىن جۇكتەپ، ارمانىن كەستەلەپ قالدىردى.

كەلەر ۇرپاق بۇگىنگىگە ءمىن تاقپايتىن ادىلەتتى قوعام، ادىلەتتى زاڭ ۇلگىسىن جاساۋ. قازاق ەلىنىڭ  ماڭگىلىگىنە ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ، بەرەكەلى قوعامنىڭ  ىرگەتاسىن قالاۋ جاڭا كەزەڭنىڭ، جاڭا قازاقستاننىڭ ۇلەسىندە.

روزا  مۇقانوۆا، جازۋشى