اۋىلشىلدىق سيندرومىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني سالدارلارى
قازاق تىلىندە جازاتىن جازۋشىلاردىڭ اراسىندا رەسەيدەگىدەي اۋىلشىلدىققا قارسى دايەكتى جانە تەگەۋرىندى قارسىلىق كورەستە الاتىن قالا زيالىسىنىڭ بولماۋى، بيلىكتىڭ قوعامدىق عىلىم وكىلدەرىنە بۇل ماسەلەگە ارالاسۋعا تيىم سالۋى، ءباسپاسوزدىڭ وسى باعىتتى ۇنەمى جانە قىزۋ قولداعان ماتەريالداردى توپەلەپ بەرىپ وتىرۋى اۋىلشىلدىق ۆيرۋسىنىڭ بۇقارالىق سانانى تولىق مەڭدەپ الۋىن قامتاماسىز ەتتى. سول كەزدەگى زيالى قاۋىمنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتىڭ اۋىلدى جەرلەرگە قونىستانىپ، ءتىلى مەن مادەنيەتىن سوندا ساقتاۋى كەرەكتىگىنە شىن سەنەتىن بولدى. ولارعا سەنىپ ەرگەن قازاق حالقى بiر تەكتi اۋىل حالقى بولىپ قالىپ، الەۋمەتتiك ارتتا قالۋدىڭ تۇتاس كەشەنiءنىڭ زاردابىن تارتتى.
كەڭەس بيلiگiندەگi قازاق ۇلتى 80-جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراعان شاقتا الەۋمەتتىك ارتتا قالۋدىڭ بارلىق قيىندىقتارىن باسىنان كەشىپ، اۋىر جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. «الىس» دەپ اتالىناتىن اۋدانداردا، ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراعان ايماقتاردىڭ ماڭىندا تۇراتىن قازاقتار، ول كەزدە ۇرپاعى مۇگەدەك، مادەنيەتi تىعىرىققا تiرەلگەن، مورالi توزعان، تiلi تۇرمىس اياسىنا تىقپالانعان، ساياسي تاۋەلسiزدiك پەن الەۋمەتتiك ورلەۋدەن كۇدەر ۇزگەن بولاتىن. كەلەشەكتە «ۇلت پەن ءتىلدىڭ جويىلاتىنىن»، «بiرتۇتاس كەڭەس حالقىنا» قوسىلىپ كەتۋدiمويىنداعان، ەڭ باستىسى، رۋحاني توزىپ، گەوگرافيالىق ۇعىمعا اينالعان، وركەنيەتتەن جىراقتا قالعان، اۋىل شارۋاشىلىق شيكiزاتىن ءوندiرەتiن، كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ ارزان ەڭبەك رەسۋرسىنا اينالعان بولاتىن.
ارينە، بۇل باعىتتىڭ جونسىزدىگىن سەزگەن ازداعان مادەنيەت قايراتكەرلەرiءنىڭ اراسىنان قازاق جاستارىن اۋىلدى ەلدى مەكەندەردە تۇراقتاندىرۋعا قارسى بولعاندار دا بولدى. ولار تۇبىندە حالىقتى قالا وركەنيەتىنەن جىراقتاتىپ تاستاۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى. ءبىراق ولار سان جاعىنان وتە از بولدى. ولاردىڭ قارسىلىعىن بۇقارا قولدامادى، ايتارىن ءباپاسوز جاريالامادى. وسى باعىتقا قارسى يدەيامەن باسپاسوزگە شىققان بىرەن-ساران «اۆانتيۋريستەر» اۋىلشىل قارا نوپىردەن وڭباي سوققى جەدى.
وسىلاي قازاق ادەبيەتىندە مادەنيەتتى ازشىلىقتى جەڭىپ شىققان مادەنيەتسىز كوپشىلىك وسى ۋاقىتقا دەيىن سول ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلەدى. سونىڭ سالدارى رەتىندە قازاقستاندا ەجەلگiريمدەگiدەي، كلاسسيكالىق مادەنيەتتىڭ ورنىنا، “بۇقارالىق” دەپ اتالاتىن، مازمۇنى تاياز، ەرمەككە كوبىرەك ۇقسايتىن، شارۋانىڭ مەنتاليتەتiنە ساي، سونىڭ تالابىن قاناعاتتاندىراتىن، وزگەلەرگە تارالا المايتىن، سۋبكۋلتۋرا ۇستەمدىگىن ورناتتى.
تاريحي انالوگيا
ەجەلگى ريمدە، پلەبەيلەر ۇستەمدىگى ورنىققان كەزدەن باستاپ ەكى مادەنيەتتىڭ، ەكى يدەولوگيانىڭ بولعانى بەلگىلى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – ريم پاتريسييلەرى جاساعان كلاسسيكالىق مادەنيەت. ول كەيىننەن دۇنيەجۇزىنە ايگىلى جانە ۇلگى بولدى. ەكىنشىسى – بيلىككە كەلگەن پلەبەيلەر قولداعان، تالعامسىز بولسا دا، تومەنگى تاپ وكىلدەرىنىڭ وزدەرى قۇرايتىن الەۋمەتتىك ورتاداعى تۇتىنۋشىسىنىڭ كوپتىگىنەن تارالعان سۋبكۋلتۋرا. تالعامى جوعارى تۇتىنۋشىنىڭ ازدىعىنان كلاسسيكالىق مادەنيەتتىڭ ورنىن سۋبكۋلتۋرانىڭ باسۋى ريم يمپەرياسىن تىعىرىققا اكەلىپ تىرەگەن بولاتىن.
شىنايلىعىندا، پلەبەي اتاۋلىنىڭ ومىرشەڭ مادەنيەت جاساۋعا زاۋقى دا، قاۋقارى دا بولعان ەمەس. پلەبەي – مادەنيەتتى جاساۋشى ەمەس، جاسالعاندى ءبۇلدىرۋشى كۇش. پلەبەي مادەنيەت ءۇشىن ەمەس، ەرمەك ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. ءريمنىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتىن بۇلدىرۋىمەن، قالا شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋعا قۇلقىنىڭ بولماۋىمەن، ەڭ باستىسى، “نان مەن ەرمەكتى” عانا ومىرلىك ماقسات تۇتقان مەنتاليتەتiمەن، پلەبەيلەر ادامزات وركەنيەتىنىڭ بەسىگى جانە ۇلگىسى بولعان ريم قوعامىن قۇلاتقان بولاتىن.
وسىلاي، قازىرگى قازاق ادەبيەتi نەگىزىنەن اۋىل تۇرمىسى تاقىرىبىنا عانا جازاتىن، شارۋا سۋبكۋلتۋراسى جانە كونتركۋلتۋراسى دەڭگەيىندە ءومىر سۇرەتىن، سونىسىمەن كونتەنتى اۋىلدىقتاردان وزگە بۇقارانى قىزىقتىرمايتىن ادەبيەت بولىپ قالىپ وتىر. وندا سۋبكۋلتۋرا مەن كونتركۋلتۋراعا ءتان بەلگىلەردىڭ ءبارى بار: يدەيالىق باعىتى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە قايشى، تاقىرىبى شەكتەۋلi، تەك شارۋاعا ارنالعان، سول تاپتىڭ مەنتاليتەتiنە ساي (ءقازىر ونىڭ تالابىن دا قاناعاتتاندىرا المايتىن)، شارۋادان وزگەلەر ءۇشىن وزەكتi ەمەس، كوركەمدiك ورىندالۋ دەڭگەيi تومەن، باسەكەگە قابiلەتسiز، سونىسىمەن سۇرانىس تۋدىرا المايدى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە سۇرانىستىڭ تومەندىگىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرىن وسىدان – زاماناۋي قازاق ادەبيەتى كونتەنتىنىڭ قوعام مۇشەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ جۇرەگىنە جول تابا الماۋىنان ىزدەۋ كەرەك.
* * *
قازاق مادەنيەتiن، كوركەم ونەرiن باسقارۋ تۇتقالارىن ۇستاپ كەلگەندەردىڭ دەنى قاراپايىم حرەستوماتيالىق قاعيدالاردى ساناسىنا سiڭiرiپ، وي قورىتپادى، دۇنيەجۇزiنiڭ وزگە حالىقتارى سياقتى، قازاقتىڭ دا وركەنيەتتi قالادان iزدەۋi كەرەك ەكەنiن، ۇلت بولۋ ءۇشiن الدىمەن ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ نەگiزگi تۇتقالارىن – قالا ونەركاسiبiن قولعا ۇستاۋعا ۇمتىلۋ قاجەتتىگىن، ونەركاسiپتە iستەيتiن، الەۋمەتتiك كۇش رەتiندە كورiنە الاتىن ۇلتتىق تەحنيكا زيالىسى بولۋى كەرەك ەكەنiن ءتۇسiنگىسى كەلمەدى.
اگرارلىق دۇنيەتانىم قاراپايىم امالدارمەن كوز جەتكiزۋگە بولاتىن اقيقاتتاردىڭ سىرىنا ءۇڭiلۋگە، كەنتتەنۋدiڭ بۇكiل دۇنيە ءجۇزi حالقىنا جانە قازiرگi زامانداعى دامۋعا ءتان جالپىعا بiردەي، امبەباپ ۇدەرىس ەكەنiن ءتۇسiنۋگە ىرىق بەرمەدi. سونىڭ سالدارىنان ومىرىلۋ سىزىعىنىڭ اۋىل جاعىنان شىققان جازۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى يندۋستريالى ومىرگە ۇركە قاراۋىنان جازبادى. ولار قوعامنىڭ الەۋمەتتiك دامۋ زاڭدىلىقتارى تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا بۇل قۇبىلىستىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرiنە دە، ادامزات تاريحىنىڭ پروگرەسىنە دە قايشى ەكەندiگiن تۇسىنبەدى. ۇلت تاعدىرىن ونى تەك اۋىلدا تۇراقتاندىرۋمەن شەشۋ يدەياسىنىڭ ءوزi ول باستا بۇكiلادامزاتتىق وركەنيەت دامۋىنىڭ امبەباپ زاڭدىلىقتارىنا قايشى،ۇجىمدىق اۋتيزم بولاتىن.
قازاق «الپىسىنشىجىلدىقتارىنىڭ» يدەياسى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرىنەن قورىتىلىپ شىعارىلعان تەوريادان دا، بۇل باعىتتىڭ حالىققا تيىمدىلىگىن اپريوري كورۋدەن دە تۋىنداعان جوق. بۇل يدەيا ولاردىڭ باسىنا قالىپتاسقان احۋالدان – قازاقتىڭ اۋىلدا شوعىرلانىپ قالۋىنان عانا تۋىندادى. قيسىن وتە قاراپايىم بولدى: قازاقتىڭ كوبى اۋىلدا تۇرادى ەكەن، ەندەشە، اۋىلدى اسپەتتەي بەرۋ كەرەك. جالپى دامۋعا قاتىستى العاندا ونىسىنىڭ ابسۋرد بولىپ شىعىپ جاتقانىمەن ولاردىڭ ءىسى بولمادى، اۋىلدان شىعارماۋعا كۇش سالۋمەن، حالقىن الەۋمەتتىك پروگرەستەن اۋلاقتاتىپ جۇرگەندەرىن تۇسىنە المادى.
كوركەم ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ كوبى جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرiن قالاعا كەلتiرمەۋ باعىتىن ۇستانعان كوممۋنيستiك اكiمشiلiكتiڭ ادىلەتسىز دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ ءمانiن دە اڭعارمادى. ولاردىڭ شارعىسىن موينىنا iلiپ الىپ، اكەسiنiڭ اقىلىن تىڭداعىش بالاشا، ايتقانىنا يلانىپ، «قازاق جاستارىن اۋىلدا تۇراقتاندىرۋ» ءۇشiن بارىن سالىپ باقتى.
ەگەر قاتارداعى شارۋا بالا كەزىندە العان ءبىلىمىنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن بەلگىلى ءبىر تۇيىق يدەيالار شەڭبەرىنەن شىعا الماي، كۇنى ءوتىپ كەتكەن كوزقاراسىمەن قالىپ قويسا، ونى كەشىرۋگە بولادى: نە سۇرايسىڭ، ول قاتارداعى شارۋا عانا-عوي. ال ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، قالاعا كەلىپ، ءجايلى پاتەرگە ەنىپ، ءتۇسىمدى قىزمەتكە ورنالاسىپ، روماندار جازىپ، تومداپ تاڭدامالى باستىرىپ جۇرگەن جازۋشى بالا كەزىندەگى اۋىل مەكتەبىنەن العان بۇلىڭعىر تۇسىنىكتەرىنەن ارىلا الماي، حالقىن اۋىل رەزەرۆاسياسىنان شىعارماۋعا كۇش سالىپ جۇرسە – مۇنداي قۇبىلىستى قالاي كۆاليفيكاسيالاۋ كەرەك؟
ا. ماسلوۋ مۇنداي قۇبىلىستى مادەنيەتتەگى ترانسەندەنتتىك ۇعىمىن قولدانۋ ارقىلى تۇسىندىرەدى. امەريكالىق عۇلامانىڭ سيپاتتاۋىنشا، «ترانسەندەنسيالىلىقپەن ءوزىن وزەكتىلەندىرە العان ادام – امبەباپ ادام. ول – ادامزاتتىڭ ادامى. ول ءوزىن قورەكتەندىرگەن مادەنيەتتەن جوعارى تۇر، وعان تاۋەلدى ەمەس... ءوزىن وزەكتىلەندىرە العان ادامدار قورشاعان مادەني ورتانىڭ اسەرىنە قىڭبايدى.... ونىڭ مادەنيەتكە كوزقاراسى ادام بەلگىلى ءبىر كۇيگە تۇسەتىن جانە ونى سىنشىل، رەداكتورلىق، اياۋسىز كوزقاراسپەن باقىلايتىن پسيحوتەراپيەۆتىك ەففەكتىگە ۇقسايدى،... ول (ءتول مادەنيەتىن – ق.ج.) سىنعا الۋى، كەيدە ماقۇلداۋى، تالقىعا سالۋى، باسقارۋى مۇمكىن، مۇنىڭ ءبارىن ول (ءتول مادەنيەتىن – ق.ج.) وڭعا باستىرۋ، وزگەرتۋ ءۇشىن ىستەيدى». (ماسلوۋ ا. دالنيە پرەدەلى چەلوۆەچەسكوي پسيحيكي.- سپب.: «ەۆرازيا»، 1997. 282-ب.)
تانىمال ءعالىم-ادىسناماشى ل.فيەۆردىڭ زيالى ادام «بارلىق ءداۋىردىڭ ادامى» بولا ءبىلۋى كەرەك (فيەۆر ل. چۋۆستۆيتەلنوست ي يستوريا // بوي زا يستوريۋ. «ناۋكا»، موسكۆا. 1991. 116-ب.) دەگەنى بار. ارينە، بارلىق ادام بارلىق ءداۋىردىڭ بەل بالاسى بولا المايدى. ال ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ديپلومىن ارقالاعان، زيالى ساناتىنداعى ادام اۋىلدا تۋىپ، ءوستىم ەكەن دەپ، ەسەيگەندە دە كوڭدى اۋىلىندا قالىپ قويماي، جاڭا ورتاعا – يندۋستريالى قوعامعا بەيىمدەلە الۋعا مىندەتتى ەدى. ءبىراق قازاق جازۋشىلارىنىڭ دەرلىكتەي ءبارى وزدەرى شىققان ۇڭگىرىنىڭ وكىلى بولىپ قالىپ قويدى، يندۋستريالى قوعامنىڭ ادامىنا اينالا المادى. سانالارىندا رەفلەكسيا، مادەنيەتتە ترانسەندەنسيا جاساي المادى، ادامزاتتىڭ ادامى دا بولا المادى، ءداۋىردىڭ ادامى دەڭگەيىنە دە كوتەرىلە المادى. جان دۇنيەسىمەن جاز بولسا – جايلاۋداعى كيىز ۇيىنەن، قىس بولسا – سابان جاپقان توقال تامىنان شىقپاي قويدى. بارلىق جاعدايلارى – ماتەريالدىق يگىلىكتەرى، رۋحاني ازىعى جەتكىلىكتى بولا تۇرا، وركەنيەتتى ءومىردى كورە المادى، تاني المادى. جان دۇنيەسىن يەكتەگەن يديوسينكرازيا پسيحولوگياسىنىڭ تۇتقىنىنا اينالىپ الىپ، قالاعا، وركەنيەتكە قارسى كەكتەنگەن سەزىمنىڭ قۇشاعىندا قالا بەردى.
حالقىنا جانى اشيتىن ادام ونى ايماقتان وركەنيەتكە قاراي باعىتتاۋى – قازاقتى قالانىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنە ەنگىزۋگە، تەحنيكانى، تەحنولگيانى مەڭگەرتۋگە، وسىعان دەيىن وزگە ءجۇرتتار وكىلدەرى ۇستاپ كەلگەن ونەركاسىپ جانە بيلىك تۇتقالارىن ۇستاۋعا تالاسۋعا شاقىرۋى كەرەك ەدى. حالىقتى اۋىلدىڭ مەشەۋلىگىنەن، كەدەيلىگىنەن قۇتقارۋعا، قالا وركەنيەتىن قۇندىلىق باعدار رەتىندە قابىلداۋعا، ءتىل مەن مادەنيەتتى قالاعا ەنگىزۋگە باعىتتاۋى كەرەك ەدى.
كەڭەس كەزىندە، قازاقتى قالاعا جولاتپاۋ ماقساتىن كوزدەگەن، قاتاڭ يدەوكراتيالىق رەجيمنىڭ ۇستەمدىگى جاعدايىندا دا، كوركەمونەر تۋىندىلارى ارقىلى حالىقتىڭ قالاعا كوبىرەك ويىسۋىن ءناسيحاتتاۋ مۇمكىندىگى بولماي قويعان جوق. العاشىندا گۋمانيتارلىق سالالاردا – ءبىلىم بەرۋ مەن مادەنيەتتە، باسپاسوزدە ءقازاقتىلدى ميكروورتانى قالىپتاستىرۋعا، بىرتىندەپ وزگە سالالارعا دەندەپ كىرۋدى نىسانالاپ، بۇقارانى سوعان باعىتتاۋ كەرەك ەدى. ۇلت رەتىندە ورنىعۋدىڭ تەك قالادا، كاپيتاليستىك ءوندىرىس جاعدايىندا، نارىقتىق تاۋار-اقشا قاتىناستارى ورناعاندا جۇزەگە اسىرىلاتىنىن، ولاردى شەشۋدىڭ عىلىمي جانە ساياسي جولدارى بار ەكەنىن دە بارلىق جوو-نىڭ قوعامدىق فاكۋلتەتتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردان تاۋىپ الۋعا مۇمكىندىك بولدى. ءبىراق، قازاق اۋىلشىلدارىنىڭ مۇنى تۇسىنۋگە ينتەللەكت قۋاتى جەتپەدى. ولار تۇگەل كەرىسىنشە ارەكەت ەتتى، حالقىن دامۋدىڭ اگرارلىق باسقىشىنان كوتەرىلتپەۋ ءۇشىن، شارۋاشىلىعىن يندۋستريالى ادىسپەن جۇرگىزەتىن ازاماتتىق قوعامعا جەتكىزبەۋ ءۇشىن، قالاعا، وركەنيەتكە كەسە كولدەنەڭ قويىپ، سىرەسكەن، بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزدى. وركەنيەتكە قارسى وقىرمانىنىڭ وشپەندىلىك سەزىمدەرىن شاباقتاۋدى جالعاستىرا بەردى. ارينە، ولار ءوز حالقىنا قاستاندىقتى ساتقىندىقتان جاساعان جوق. اۋىلشىل قازاق جازۋشىلارى الجاسۋشىلىقتىڭ تاريحي ۇلگىسىن بىلمەستىكتەن، رۋحاني قوراشتىعىنان، رۋحاني بىلىكسىزدىگىنەن، ساياسي ساۋاتسىزدىعىنان جاسادى.
ارينە، تاريحتان ورىن العان، قوعامدىق سيپاتتاعى قاتەلەرى ءۇشىن كىنالىنى ىزدەۋ، ولاردى جازالاۋ ارەكەتتەرىن جاساۋ ىزگىلىككە جاتپايدى. دەگەنمەن، قازىرگى قازاقتىڭ الەۋمەتتىك-رۋحاني ايالارداعى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرىن دە شەشە الماي، «تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاي الامىز با، المايمىز با» دەپ، «ساقتاي الماساق، ەندى كىمنىڭ وتارى بولعانىمىز دۇرىس» دەپ، ومالىپ وتىرۋىنا الىپ كەلگەن فاكتور تۋرالى ءسوز قوزعاماۋ مۇمكىن ەمەس. وتكەنگە ساراپ تاريحي قاتەلىكتەردىڭ كەلەشەكتە قايتالانباۋى ءۇشىن، ۇرپاقتى تاعى اداستىرماۋ ءۇشىن قاجەت. تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقتى وركەنيەتتىڭ ومىرىلۋ سىزىعىنىڭ ارعى جاعىندا قالدىرۋ باعىتىن ۇستانىپ كەلگەن جازۋشىلاردى مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكتەن ەشكىم اراشالاپ الا المايدى. ەگەر كىمدە-كىم، ۆ.شۋكشيننەن ۇلگى الىپ، ءوز ارەكەتتەرىنىڭ كەلەڭسىزدىگىن مويىنداپ جاتسا، ولارعا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك.
* * *
ەگەر جازۋشىلار اۋىل ءومىرىن شىنايى سيپاتتاپ، ايشىقتى بەينەلەر جاساعان تاتىمدى تۋىندىلار بەرە بەرسە، وعان ەشكىم ەشتەڭە دەمەس ەدى. ەشكىم اۋىل تۋرالى نەگە كوپ جازاسىڭدار دەگەن سۇراق قويماس ەدى. ماسەلەنىڭ ۇلكەنى باسقادا – قازاق جازۋشىلارىنىڭ، جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى، حالقىن ارتتا قالعان اگرارلى باسقىشتان شىعارماي، يندۋستريالى قوعامعا قارسى قويا وتىرىپ، سونىڭ سالدارىنان ۇلتىن دامۋدىڭ بارلىق پارامەترلەرى بويىنشا ارتتا قالدىرىپ، تاعدىرىن مەيىلىنشە شيەلەنىستىرۋ جاعدايىنا اكەلىپ سوقتىرۋىندا، سونىسىمەن، تۋعان حالقىنا وزگە ەشكىم جاساي المايتىن كەسىردىڭ ەڭ ءىرىسىن جاساۋىندا بولىپ وتىر.
يدەيا مەن دۇنيەتانىم اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ تەرەڭدە جاتقان سىرلارىن كەزىندە اعىلشىن فيلوسوفى دجون لوكك تالداپ، ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ەدى. ونىڭ توپشىلاۋىنشا: «اقىلدىڭ ويلاۋى مەن زەردەلەۋىندە ول قارايتىن جانە قاراي الاتىن ءبىر-اق نارسە بار – ول ءوزىنىڭ مەنشىكتى يدەيالارى، وزگە توتە وبەكت جوق. ءبىزدىڭ تانىمىمىز تەك سول يدەيالارعا عانا قاتىستى» [دجون لوكك. وپىت و چەلوۆەچەسكوم رازۋمەنيي // سوچ. ت. 2. م.: مىسل، 1985. 3-ب.]. بۇل تۇستان قازاق اۋىلشىلدارىنىڭ دۇنيەتانىم اياسىنىڭ تارلىعىنىڭ اقىلدىڭ زەردەلەۋىن تەجەۋ ايعاعىن كورۋگە بولادى. تيىسىنشە، زەردەنىڭ تەجەلۋى ولاردى يدەيالىق لاعۋعا اكەلىپ تىرەگەن. جەتەكشى يدەيا رەتىندە اۋىلدى نىسانالاعان ولار رۋحاني دامۋدىڭ وزگە ايالارىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى تاني المادى، اۋىلدان وزگە كەڭىستىكتە، يندۋستريالى قوعامنىڭ ءومىر ايالارىندا باعىتتىق قاتەلەرگە جول بەردى، انا ءتىلى مەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ماسەلەلەرىنىڭ بىردە-بىرىن تىڭعىلىقتى شەشە المادى، تياناقتى ءىس تىندىرا المادى، كەلەشەككە، جاس ۇرپاققا تاتىمدى ەشتەڭە ۇسىنا المادى.
سونىڭ سالدارى رەتىندە، قازاق كوركەم ادەبيەتi بارلىق جانرلار بويىنشا مۇشكiل حالگە ءتۇستى. قازiر قاي جانردى الساڭ دا سەمۋ قۇبىلىسى بايقالادى، توقىراۋ بەلگىلەرى مەنمۇندالاپ تۇر. كوركەم ونەر مەن ونىڭ تۇتىنۋشىلارى اراسىنداعى بايلانىس مۇلدەم ۇزىلۋگە جاقىن. مادەنيەت تۋىندىلارىن، شەت جۇرتتىقتاردى ايتپاعاندا، قازاقستان قوعامى مۇشەلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ وزدەرى تولىعىمەن قابىلدامايدى، قازاق ءتىلىن بىلەدى دەپ ەسەپتەلىنەتىندەر، ونىڭ دا ءبارى ەمەس، بەلگىلى ءبىر بولىگى – جاستايىنان كوركەم ادەبيەت وقىپ وسكەن ەگدە ادامدار، ءتىل مەن ادەبيت ساباعىنىڭ مۇعالىمدەرى... عانا تۇتىنادى.
سىناۋ ەمەس، فيلوسوفيالىق تالداۋ قاجەت
جازۋشىلار اراسىندا جاريالىلىق پەن اشىقتىقتىڭ جەتىسپەۋىنەن، بۇرىننان ماندىماي، ەكى اياعىن تەڭ باسىپ كەتە الماي جۇرگەن ءبىر جانر بار. ول – سىن جانرى. قازاقتا ەشقاشان «سىن تۇزەلگەن ەمەس»، سونىڭ سالدارىنان «ءمىن دە تۇزەلمەدى». ادەبيەتتە يممانەنتتى كەمشىلىكتەر ۇنەمى ايتىلعانىمەن، ءىس جۇزىندە ول كەمشىلىكتەر ۇنەمى قايتالانادى. العا جىلجۋ ماردىمسىز. ءبىر ورىندا تاپتاپ تۇرۋ بار، كەيدە كەرى كەتۋ بار. جىلت ەتكەن ءبىر جاڭالىقتىڭ ارتىندا، ويسىراعان ومىرىلۋ بار.
اشىقتىق پەن جاريالىلىقتىڭ بولماۋىنان، قازاق سىنى ەركىن ەمەس، الدەبىر ۆيرتۋال فاكتورلارعا تاۋەلدى. سىنشى سىزىلىپ تاستالعان شەڭبەردەن شىعا المايدى. سىن مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىنەن، ادەتتە، ادرەسانتتا وبەكتيۆتىلىك بولا بەرمەيدى. سىننىڭ بىرەۋدى ۇرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن كەزدەرى دە از بولمايدى. ماقتايتىن، جارتىلاي ماقتايتىن شىعارمالاردى سىنشى الدىن الا ءبىلىپ وتىرادى. سىنالعان ادرەسات قارسى كۇرەسكە شىعادى. سونىڭ سالدارىنان، سىن جۇرگەن جەردە ىلعي «باس جارىلىپ، كوز شىعىپ» جاتادى.
قازاق سىنشىلارى شىعارمانى كەڭ تارالعان ادەبي كاتەگوريالارمەن ءۇستىرت تالدايدى: تاقىرىبى اناداي ەكەن، كەيىپكەرلەرى مىناداي ەكەن، سيۋجەتى سىلبىر ەكەن، ءتىلى بىلجىر ەكەن،.. دەگەن شامادا. نەمەسە قاي جىلدارى، كىمنىڭ نە جازعانىن ءتىزىپ شىعادى. مۇنى ادەبي ۇدەرىسكە شولۋ دەپ اتايدى.
كەڭەس قازاق ادەبيەتىندە سىن يدەولوگياعا تاۋەلدى بولدى. كوركەم شىعارمانىڭ قۇندىلىق كريتەريى رەتىندە جوعارىدان سوسياليستىك رەاليزم تۋرالى تەوريا ءتۇسىرىلدى. سىنشىلاردىڭ وسى تەوريا اياسىنان شىعۋعا قاقىسى بولمادى. بۇل باعىتتىڭ باستى تەورەتيگى اكادەميك م.قاراتايەۆتىڭ قازاق ادەبيەتىندە سوسياليستىك رەاليزمنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ەڭبەگى كەڭەس كەزىندەگى قازاق سىنىنىڭ شىڭى بولىپ ەسەپتەلدى. وزگە سىنشىلار مەن ادەبيەت تەورياسىن زەرتتەۋشىلەر دە وسى ماڭايدان تابىلدى. ال تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن سوسياليستىك رەاليزمنىڭ باعىتى رەتىندە عىلىمي دايەكسىزدىگى اشكەرەلەنىپ قالدى. بۇل كەڭەس كەزىندەگى قازاق سىنىنىڭ اداسىپ جۇرگەنىن ايعاقتاپ بەرگەن قۇبىلىس بولدى.
ورىس سىنشىسى ۆ.بەلينسكيي بىلاي دەگەن ەدى: «سىن جانە ونەر. ەكەۋى قوسىلعاندا ءداۋىردىڭ ساناسىنا تەڭ. ال سىن دەگەنىمىز – فيلوسوفيالىق سانا، ونەر – سانانىڭ ءوزى (بەلينسكيي ۆ.گ. رەچ و كريتيكە // سس. ت.5. م.: حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا، 1979. 67-ب.). ورىس سىنشىسىنىڭ ويىن زاماناۋي فيلوسوف-پوستمودەرنيست يۋ.حابەرماس بىلاي ساباقتاستىرادى: «فيلوسوفيا مەن ادەبيەتتىڭ اراسىنداعى جانرلىق ايىرماشىلىق وتە از، سوندىقتان فيلوسوفيالىق ماتىندەر ءوزىنىڭ ءتول ماعىناسىندا ادەبي-سىنشىلدىق تۇرعىدان تالداپ تۇسىندىرۋگە ىڭعايلى بولىپ تۇرادى» [حابەرماس يۋ. فيلوسوفسكيي ديسكۋرس و مودەرنە. – م.: «ۆەس مير». 2003. س. 198.].
ايتسا ايتقانداي، ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىزدىڭ فيلوسوفيالىق ساناسى تىم تاياز بولدى. ولار كوركەم شىعارمانى تەك ونتولوگيالىق سيپاتتامالارى تۇرعىسىنان عانا تالدادى، ادەبيەتتىڭ فۋنكسياسى، مۇراتى جانە ونىڭ بۇقارالىق ساناعا اسەرى تۋرالى ماسەلەلەر ۇنەمى كۇڭگىرت قالىپ وتىردى. سول سەبەپتەن، قازاق ادەبيەتى حالىقتى عاسىرلىق ۇيقىسىنان وياتۋشى فۋنكسياسىن اتقارا المادى، شارۋانىڭ سوڭىنان ەرۋشى كۇيىندە قالا بەردى. سىن كوركەم شىعارمانىڭ يدەيالىق نىساناسىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك مۇراتى تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى. قازاق ادەبيەتى كەڭەس باسشىلارىنىڭ قازاقتى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرەتىن ارزان جۇمىس كۇشىنە اينالدىرۋدى كوزدەگەن الەۋمەتتىك ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىسىندەگى سويىل سوعۋشىسىنا اينالدى. بۇل مىندەتىن ول ۇزاق جانە ءتاۋىر ورىندادى.
قازاق جازۋشىلارىنىڭ كوبىنىڭ قۇبىلىستىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق استارلارىنا ۇڭىلۋگە شامالارى جەتپەدى. ولار ۇلتتىق مۇددەلەر مەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ دا ءمانىن تۇسىنە المادى. ليبەرالدىق سانا، ساياسي ساۋات، دەموكراتيالىق مادەنيەت جەتپەگەندىكتەن، وزدەرىن ءار قاشان دا قوعامدىق ۇدەرىستەردەن، ساياساتتان تىس ۇستادى. ال ادەبيەت بولسا، پايداسىنان زيانى مول، لاققان يدەولوگيالىق اعىستارعا تولى بولدى، دۇنيەتانىمدىق فۋنكسياسىن ويداعىداي اتقارا المايدى. قوعامدىق ومىردە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سەبەپتەرىن تەرىس ءتۇسىندىرۋ سوزىلمالى سىرقاتقا اينالىپ، ونىڭ كەسىرى ۇلتتىق مادەنيەتكە سوققى بولىپ ءتيىپ جاتتى.
تۇشىمدى قورىتىندى شىعارۋعا بولمايتىن، عىلىمي دايەكسىز تۇسىندىرۋگە يلانىپ، باسىنا ورالعان تۇماننان ايىعا الماي، «قاڭعىرتقان مەن ۇركىتكەنگە» قارعىس ايتىپ قانا، تۇك بىتىرمەي وتىرا بەرۋ قازاقتىڭ ادەتىنە اينالعان. «ايلالى قوعامنىڭ اككى ساياساتىنا» ءبىز نەگە قارسى تۇرا المادىق، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاي الماساق، وندا ءبىزدى كىم قورعاماق؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەلمەدى. باتىس پوستمودەرنىنىڭ وكىلى م.بلوكتىڭ “ەشقاشان mea culpa (كىنا مەنەن) دەپ باستاۋدىڭ زيانى بولماس ەدى» (بلوك م. اپولوگيا يستوريي يلي رەمەسلو يستوريكا. م.: «ناۋكا»، 1986. – 19-ب.) دەگەنىن ەشكىم ەسىنە تۇسىرمەدى. «بارىنە ءوزىمىز، ساياسي كۇرەستى دۇرىس جۇرگىزە الماعان ءوزىمىزدىڭ قاراڭعىلىعىمىز كىنالى ەمەس پە؟»، – دەيتىن ادەبيەتشى بولمادى. «تاعدىرعا جالبارىنىپ، ىڭىرسي بەرگەندى قويايىق؛ ەندى بۇدان بىلاي كىم تاراپىنان، قانداي اككى ساياسات جۇرگىزىلسە دە، قاڭعىرماۋدىڭ، ۇرىكپەۋدىڭ جولىن تابايىق؛ باسقا تۇسكەن قىرسىقتىڭ سەبەبىن وزگەگە اۋدارمايىق؛ قاراڭعىلىقتى سەرپىپ تاستايىق، ساياسي-قۇقىقتىق ساۋاتىمىزدى كوتەرەيىك، بەلسەندىلىگىمىزدى ارتتىرايىق؛ جاڭا مادەنيەتتى، باسەكەگە قابىلەتتى قوعامدى قۇرۋ ءوزىمىزدىڭ مىندەتىمىز؛ ەركىن ادامدارشا العا ۇمتىلىپ، ەرلەرشە جەتىستىككە ءوز كۇشىمىزبەن جەتەيىك؛ ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز قولعا الايىق» دەگەن باعدار ۇستالمادى، ارەكەتكە باستايتىن لەبىز ەستىلمەدى. سول بۇرىنعىشا، «سۇم ۋاقىت، ايلالى قوعام، اككى ساياسات قايتا ورالماسا ەكەن» دەپ، الاقان جايىپ، اسپانعا قاراۋ عانا بولدى. وسىلاي قازاق جازۋشىلارى وتكەننىڭ سۇرعىلت وقيعالارىن ايتىپ زار يلەۋدەن، كەلەسى «ايدىڭ وڭىنان تۋعانىن» قۇدايدان جالبارىنا سۇراپ، بەت سيپاۋدان ارىعا بارا المادى، ەلىن كۇنشۋاققا، پارمەندى ارەكەتكە قاراي باستايتىن، وقىرماندى جاسامپازدىققا جەتەلەيتىن تەگەۋرىنى مەن رۋحى بار شىعارما بەرە المادى. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ دۇنيەتانىمدىق فۋنكسياسىن اتقارا الماي وتىرعانىن پاش ەتەدى.
قازاق جۇرتى «تاۋىپ ايتاتىندارعا»، قىزىل ءسوزدىڭ ارتىنان قاشاعان قۋعانداي تۇسەتىندەرگە ءار قاشان دا كەندە بولعان ەمەس. قايداعى ءبىر ۆيرتۋال كەڭىستىكتەگى، تۇتاتىن ىلىگى جوق، تياناقسىز، امورفتى بىردەڭە تۋرالى ۇيقاستىرا، لەپىرە سويلەپ تۇرعان «شەشەننىڭ» ايتقاندارىنا باس شۇلعىپ، قول سوعىپ وتىرا بەرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان. اينالانى قورشاعان دۇنيەنى دۇرىس تاني الماعاندىقتان، قايداعى ءبىر ساعىمنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ، ۇنەمى جورتا بەرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان.
كوركەم ونەردىڭ كوپ فۋنكسيالى بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى ۆ.بەلينسكيي باستاعان ورىس سىنشىلارى از جازعان جوق. كوركەم ونەردىڭ الدىنا قويىلاتىن مىندەتتەردىڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى ونىڭ بۇقاراعا اينالادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سىرلارىن ساناعا ءسىڭىمدى سيپاتتاپ بەرە الۋىندا. دەمەك، كەز كەلگەن كوركەم شىعارما ومىرلىك پراكتيكادا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر مەن قۇبىلىستاردى كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ادىسپەن رەپرەزەنتاسيالاپ بەرە الۋىمەن قاتار، ول بۇقارانىڭ دۇنيەنى تانۋ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە، اسىرەسە، باسقارۋ-باعىنۋ ايالارىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى ساياسي-فيلوسوفيالىق جانە تانىمدىق تۇرعىدان وبەكتيۆتى ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە مىندەتتى ەدى.
ادەبيەتتىڭ ءتول فۋنكسياسىن – بۇقارانىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋ مىندەتىن اتقارا الماۋىنىڭ، كەرىسىنشە حالقىن مەشەۋ الەۋمەتتىك ورتادان شىعارماۋعا تىرىسۋىنىڭ، سىننىڭ ادۋىنسىزدىعىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى قازاق فيلوسوفياسىندا. كەڭەس بيلىگى جىلدارىندا قازاق تىلىندە تاتىمدى فيلوسوفيالىق شىعارمالار جازىلعان جوق. ازداعان قازاق فيلوسوفتارىنىڭ ورىس تىلىندە كوممۋنيستىك يدەولوگيا رۋحىنداعى، «ديالەكتيكانىڭ قازاقستاندىق مەكتەبى» شەڭبەرىندەگى وي كەشۋلەرىندە رۋحاني دامۋدى قازاق ۇلتى مۇددەلەرى تۇرعىسىنان قاراستىرعان تۋىندىلار بولعان جوق. سوندىقتان، قازاقتىڭ رۋحاني اسپانىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سىرلارى تولىق اشىلماي قالدى. وسى ءۇردىس ءالى ساقتالىپ كەلەدى.
قۇبىلىستىڭ سىرى نەدە؟ ارەالدى لينگۆيستيكا
ەندىگى ماسەلە قالىپتاسقان احۋالدىڭ سەبەبىن انىقتاۋدا جانە بۇدان بىلاي نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن دۇرىس باعدارلاپ الا بىلۋدە بولسا كەرەك. سوڭعى جارتى عاسىر قازاق ادەبيەتى ونەركاسىپ تاقىرىبىن يگەرۋى كەرەكتىگىن كوتەرگەن ۇرانمەن ءوتتى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ الدىنا ءوندiرiس تاقىرىبىنا شىعارمالار جازۋ مiندەتتەرi ۇنەمى قويىلىپ وتىردى. ءبىراق، ولار بۇرىنعىشا وتباسى مەن وشاق قاسىنىڭ وقيعالارىنان سيۋجەت قۇرۋدان، اۋىل ءومiرi جانە تۋىستار اراسىنداعى قاتىناستاردى سيپاتتاۋدان الىستاپ كەتە المادى. قازiرگi الاساپىران رەفورمالار زامانىندا، ءاندى قويىپ، رومان مەن ەپوپەياعا قاقتىعىستى سيۋجەت بولارلىقتاي وقيعالار كۇن سايىن بولىپ جاتقاندا، قوعامدا كورىنىس بەرگەن ءبىر قۇبىلىستى، ورىن العان ءبىر وقيعانى نەمەسە ينديۆيدۋم ءومىرىنىڭ ءبىر مەزەتىن ساياسي نەمەسە الەۋمەتتىك ءمان شىعاراتىنداي، قازاقتان باسقاعا دا تۇسىنىكتى بولاتىنداي دەڭگەيدە كوركەمدەپ سيپاتتاپ بەرۋگە قازاق اۆتورلارىنىڭ شىعارماشىلىق قۋاتى جەتپەدى. نەگە؟
بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىن ارەالدى لينگۆيستيكانىڭ قاعيدالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋ قيىن ەمەس. اگرارلى قوعام ادامىنىڭ لينگۆەماسى اۋىل تۇرمىسى مەن مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستىلاردى بەينەلەۋگە جەتەدى، وزگە، يندۋستريالى سالالاردا بولىپ جاتقاندى سيپاتتاۋعا جەتپەيدى. ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ ءتىلى، تيىسىنشە، ويى مەن ارەكەتى دە، سول اگرارلى قوعام كەمەرىنەن اسا الماي، تۇيىقتالىپ قالعان. ۇلتتىق كوركەم ونەردىڭ مازمۇنىنىڭ اگروتروپتىلىعى اۋىل ادامىنىڭ لينگۆەماسىنىڭ اگرارلىق سيپاتىمەن – ۆيللانولەكتىسىمەن شارتتاندىرىلىپ تاستالعان. ەندى ول مازمۇن جازۋشىلاردىڭ كوگنيتيۆتىك كەڭىستىگىندە ايناداعىداي كورىنىس بەرۋدە. ساناسىنا مەنتالدىق دەڭگەيدە مىعىم ورناعان اۋىلشىل يدەيادان سىتىلىپ شىعۋعا جازۋشىنىڭ ينتەللەكتىلىك قۋاتى مەن ەرىكتىك شاماسى جەتپەيدى.
پسيحولينگۆيستيكا قاعيدالارى بويىنشا ادام ءوزiنiڭ ءسوزدiك قورىندا جوقتى iس ءجۇزiنە اسىرا المايدى. ال وزگە كەڭىستىكتەگى شىنايىلىقتى، يندۋستريالى قوعام ومىرىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردى، قۇبىلىستاردى، ۇدەرىستەردى سيپاتتاۋعا ادەكۆاتتى لەكسيكالىق كورپۋس – يندۋستريالى قوعام ادامىنىڭ لينگۆەماسى جانە ونى پايدالانىپ، ۋربانولەكت ستيلىندە سويلەي ءبىلۋ قاجەت. سول سەبەپتەن، وركەنيەت ساتىسىنىڭ اگرارلى باسقىشىندا تۇرعان قازاق جازۋشىلارى يندۋستريالى قوعام وكىلىنىڭ بەينەسىن جاساي المادى.
اۆتورلار ساناسىندا تىل-وي-ارەكەت دەتەرميناسياسىنىڭ بولماۋىنان، ولاردىڭ يندۋستريالى قوعام ومىرىنە بەيىمدەلە الماۋىنان، ءوزىن وزەكتىلەندىرە الماۋىنان، بالا كەزدەرىنەن تانىس قوي مەن قاسقىردان، جايلاۋداعى نەمەسە قىستاۋداعى وقيعالاردان باسقاعا كوز سالمادى. اۋىلدان باسقا وزگە دە ەلدi مەكەن بولاتىنىن، ەكi اۋىلدىڭ ورتاسىن جالعاستىراتىن قارا جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ، الدەكىمدى «ساعىنىپ» كەتىپ بارا جاتقاننان باسقا دا ءومiر بار ەكەنiن ەسكەرمەدi. ولاردىڭ وزگە گەوگرافيالىق كەڭستىكتە بولىپ جاتقان جايلاردى سيپاتتاۋىنا لەكسيكالىق رەسۋرسى، ويلاۋ ەنەرگياسى جەتىسپەيدى، كوركەم ونەرگە تيەك بولارلىق ومىرلىك ماتەريالدى (ءىشىنارا تاريحي تاقىرىپتارعا قالام تارتۋدان باسقانى) كورە المادى.
جالپى، قازاق زيالىلارى اۋىلدا مادەنيەت جاسالمايدى دەگەن قاعيدامەن ساناسۋى كەرەك. وندا ءبىلىم ساپاسى دا جاقسارمايدى. اۋىلداعى ءبىلىم مەن مادەنيەتىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيدە قالىپ وتىرۋى ونداعى الەۋمەتتىك جاعدايمەن شارتتاندىرىلىپ تاستالعان.
اۋىل لينگۆەماسىندا جاسالىپ جاتقان تۋىندىلار رەنتابەلدىلىككە قول جەتكىزە المايدى، كوپشىلىكتىڭ سۇرانىسىن تۋدىراتىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى. بۇل – سىرتتاي قاراعاندا سولاي كورىنەتىندەي، ادەبيەتكە كەسىلگەن ۇكىم ەمەس، سوسيو-ەكسترا-ارەالدى-لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىنەن قورىتىلىپ شىعارىلعان تۇجىرىم. ماسەلە مىنادا: قازاق ءتىلى يندۋستريالى قوعامنىڭ تىلىنە اينالماي، ول تىلدە يندۋستريالى قوعام ادامىنىڭ رۋحاني تالابىن قاناعاتتاندىراتىن كوركەم ونەر جاسالمايدى. بار قىرسىقتىڭ باستاۋى قازاق ءتىلىنىڭ اگرارلى قوعام ادامىنىڭ لينگۆەماسى ساپاسىندا، تۇيىقتالعان الاپتا قالىپ قويىپ، انومالدى قولدانىلۋىنان بولىپ وتىر.
شىن مانىندەگى كلاسسيكا دەڭگەيىندە كوركەم دۇنيە جاسايمىن دەگەن جازۋشى بارىنەن بۇرىن وزىندە تومەندەگىدەي رۋحاني فاكتورلاردىڭ قامتاماسىزدىعىن ويلاۋى كەرەك. الدىمەن كەرەگى يندۋستريالى قوعام ومىرىنە لايىقتالعان گرامماتيكامەن رەتتەلگەن ءتىلدىڭ جەتكىلىكتى لەكسيكالىق قورىنىڭ بولۋى. بىلايشا ايتقاندا، لەكسيكالىق رەسۋرس قامتاماسىزدىعى جاعدايىندا، ناقتى اجىراتىلعان ستيلدە، ءسوز ورنىقتىلىعى ساقتالاتىن سەمانتيكالىق جۇيەنى مەڭگەرۋ دەگەن ءسوز. سونان كەيىن سانانى يندۋستريالاندىرۋ، اۋىل شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتە الاتىن ترانسەندەنتتى دۇنيەتانىمنىڭ بولۋى، ومىردە ورىن العان كونستەللياسيانى اڭعارۋ، اراسىنان كوركەم ونەرگە وبەكت بولا الاتىندارىن ىرىكتەپ الا ءبىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن جازۋشىعا ينتەللەكتىلىك قارىم كەڭدىگى قاجەت.
ءتىلدىڭ سوزدىك قورىن تولىقتىرۋ، ءينديۆيدتىڭ ينتەللەكتىلىك قارىمدىلىعىن كەڭەيتۋ – بۇلار ىسكە اسىرىلۋى اسا قيىن شارۋا ەمەس. زاماناۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيامەن وعان قول جەتكىزۋ قيىن ەمەس. تەك بۇلاردىڭ ماڭىزدىلىعىن، قاجەتتىلىگىن تۇشىنىپ، سەزىنۋ كەرەك، ارەكەت ەتۋ كەرەك. ءبىراق، قازاقتا وسى بولماي وتىر. ارەكەتسىزدىكتىڭ سەبەبى – جەكە باس ەركىندىگىنىڭ بولماۋى. ول ادامدى العا جىلجىتپايدى، ەرىكتى ادىم باسۋعا جىبەرمەيدى. رۋحاني جۇتاڭدىق، جاريالىلىقتىڭ بولماۋى، بۋالدىر سەنزۋرا قازاقتاردىڭ كەمشىلىگىن ايتقىزباۋعا، ماسەلەنى تالقىلاتپاۋعا، پايدالى شەشىم قابىلداتتىرماۋعا جەتكىزىپ وتىر. وسىلاي، قازاق تەك بيلىككە قاراپ اۋىز اشىپ وتىرا بەرەتىن، رۋحاني جۇدەۋلىكتىڭ قۇرساۋىنا ءتۇسىپ الىپ، تولىق ارەكەتسىزدىككە ابدەن بوي الدىرعان.
تىل-وي-ارەكەت ترياداسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى بۋىندارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستارعا كوڭىل اۋدارعان رەسەيلىك پروفەسسور ۆ.حارچەنكو «سوزدىك قوردىڭ كەدەيلىگى كەدەيلىكتىڭ ەڭ ءقاۋىپتى ءتۇرى – شەشىم قابىلداۋداعى كەدەيلىككە اكەلىپ سوقتىرادى» [حارچەنكو ۆ. رۋسسكيي يازىك: بەدنوست يلي بوگاتستۆو؟ «زناميا» 2006، № 6. 187-ب.] دەپ تۇيىندەگەن ەكەن. ايتسا – ايتقانداي، ۇلتتىڭ رۋحاني داعدارىسى تىل-وي-ارەكەت دەتەرميناسياسىنىڭ بارلىق بۋىندارىنان كورىنىس بەرەدى، قازاقتىڭ جان الەمىن تۇگەل قامتىعان. سونىڭ سالدارىنان ادەكۆاتتى ويلاي الماۋ، يدەيا تاپشىلىعى جانە تەرىس ارەكەتتەر ورىن الۋدا. بىلايشا ايتقاندا، قازاقتىڭ رۋحاني الەمى تاريحي دامۋدىڭ يندۋستريالى باسقىشىندا تۇرعان، ازاماتتىق قوعام قۇرعان حالىقتاردىڭ جان الەمىنەن وزگەشە بولىپ قالىپ وتىر.
كوركەمدiكتiڭ ءوزi دە سالىستىرمالى. XX عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسى مەن XXI عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىقتارىندا قازاق تiلiندە جازىلعان، وزىمىزدە مىقتى دەپ باعالانعان ازداعان كوركەم شىعارمالار دۇنيەجۇزiلiك دەڭگەيدەن قاراعاندا بەستسەللەر قاتارىنا قوسىلا المايدى، كەيبىرەۋلەرى ورتا قول تۋىندىلاردىڭ اراسىنا دا كىرە المايدى، دۇنيەجۇزiلiك نارىقتا باسەكەگە قابiلەتتi ەمەس. وزگە تىلگە اۋدارىلعان ەڭبەكتەر كوبىنەسە كونيۋنكتۋرالىق ەسەپپەن نەمەسە اقى تولەپ اۋدارىلعان، زاماناۋي وقىرماننىڭ سۇرانىسىنا يە بولا العاندارى شامالى.
قازاق جازۋشىلارىنىڭ وزدەرىنىڭ ساۋات پەن تالعام تاپشىلىعىنان زارداپ شەگiپ، اۋىلدا قويشى نەمەسە تراكتورشى بولىپ جۇرگەن كەزدەرiندە سەزiمگە بولەنiپ، تامسانىپ وقىعاندارى قازiرگى قازاق وقىرمانىن سونداي سەزiمگە بولەمەيدى دە، تامساندىرمايدى دا. كەزiندە قازاق اراسىندا ءتاۋiر دەپ تانىلعان جازۋشىلاردىڭ مەكتەپ باعدارلامالارىنا ەنگەن شىعارمالارى قازiرگi وقۋشىنى سەلت ەتكiزبەيدi. قازiر بۇل شىعارمالاردى، وزگەنi قويىپ، سول جازۋشىلاردىڭ وزدەرiنiڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرi دە وقىمايدى. ويتكەنى، ولار جاھاندانۋ، كەنتتەنۋ، اقپاراتتانۋ تولقىندارى iلەستiرiپ اكەتكەن، ازاماتتىق قوعامنىڭ ازات ادامى ءۇشiن دايەكتi اقپارات كوزi بولا المايدى، وعان اسەر بەرە المايدى، ولاردىڭ مەنتاليتەتiنە جات، وزەكتi ەمەس، كومپەتەنتتiگiن قالىپتاستىرۋعا سەپتiگiن تيگiزبەيدi.
ادەبيەت دەموكراتيالى بولۋى كەرەك
ادەتتە اۆتوريتارلىق رەجيمدەر ورنىققان ەلدەردە مازمۇنى مەن يدەياسى بيلىككە جاقپاعاندىقتان جارىق كورە المايتىن شىعارمالار ۇشىراسىپ جاتادى. قازاقستاندا ديسسيدەنتتىك شىعارمالار جوقتىڭ قاسىندا. مۇنىڭ سەبەبى قوعامدا اشىقتىقتىڭ، جاريالىلىقتىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن عانا ەمەس، تاعى دا سول، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بۇيىعىلىعىمەن، وتكىر ماسەلەلەردى العا تارتۋدان قايمىعاتىنىمەن، قاھارمان تاڭداۋ جانە شىعارمانىڭ يدەيالىق باعدارىن ايقىنداۋدا بيلىكتەگىلەردىڭ ءالسىز جەرىن اڭدىپ وتىرىپ، سولارعا جاعاتىندى عانا ىزدەيتىنىمەن، ەسكى سۇرلەۋدى شيىرلاي بەرەتىنىمەن تۇسىندىرىلەدى. شىعارماشىلىق زەردەلەۋدەن، ىزدەنىستەن، باتىل ءسوز ايتۋدان اۋلاق بولۋ قازاق اۆتورلارىنا تاڭىلىپ تاستالعان. ولار اشىق ويىنداعىسىن ايتۋعا، وزگەلەرگە تۇسىندىرۋگە تىرىسپايدى.
الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ دامۋ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، كوركەم ونەردىڭ دامۋىنا قاجەتتى باستى شارت – قوعامدا شىنايى دەموكراتيانىڭ بولۋى. ويتكەنى، «ادەبيەتتىڭ تاعدىرى ونىڭ سەنزۋراعا تۇسپەي، دەموكراتيالىق ەركىندىك كەڭىستىگىنە (ءسوز ەركىندىگىمەن، پىكىر ەركىندىگىمەن ت.ب.) شىعىپ كەتە الۋىنا بايلانىستى. ادەبيەتسىز دەموكراتيا، دەموكراتياسىز ادەبيەت جوق» [دەرريدا جاك. ەسسە وب يمەني / سپب.: الەتەييا، 1998. – 49-50-ب.ب.]. قانداي جاعدايدا بولسا دا، ولاردى ايىرۋعا بولمايدى. «بەلگىلى ءبىر ادەبي شىعارمانىڭ سەنزۋراعا ۇشىراۋى دەموكراتياعا تونگەن ءقاۋىپتىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى، مۇندايمەن كەلىسۋگە بولمايدى» (سوندا. 50-ب.). دەمەك، قازاق ۇلتتىق ونەرىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنىڭ سەبەپتەرىن دە قازاقستان قوعامىنداعى دەموكراتيالىلىقتىڭ جەتىسپەۋىنەن ىزدەۋ كەرەك.
* * *
قازىرگى قازاق مادەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى ورىس تىلىندە جاريالانعان زەرتتەۋلەردە ءبىر قاتار تۇششىمدى پىكىرلەر بار. زەرتتەۋشi گ.شالابايەۆانىڭ پiشiندەۋiنشە «مادەني ءداستۇردiجالعاستىرۋشى – ونى ءوزiنiڭ رۋحاني بولمىسىنا اينالدىرۋشى، ونى جاڭادان قايتا قۇرۋشى. ءار اداممەن بiرگە مادەنيەت وتكەننەن قازiرگiگە سەكiرiس جاساۋى كەرەك» [شالابايەۆا گ.ك. ەتنوس. كۋلتۋرا. ساموسوزنانيە. – الماتى.: اتامۇرا، 1995. 188-ب]. ال قازiرگi قازاق ۇلتتىق مادەنيەتiن جاساۋشىلار كەشەگiدەن بۇگiنگە قاراي وزدەرi دە سەكiرە الماي، وزدەرiمەن بiرگە مادەنيەتتi دە سەكiرتە الماي وتىر. ولاردا «ۇلتتىق مادەني ءداستۇردi بۇگiنگi كۇننiڭ دۇنيەتانىمى تۇرعىسىنان قايتا قاراۋ، ەتنوستىڭ دۇنيەنi سەزiنۋiن جەتiلدiرۋ» (سوندا. 188-ب.) جاعى قولعا الىنباي وتىر.
تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا جەكەلەگەن اۆتورلاردىڭ جەتiستiكتەرiنە قاراماستان، تۇتاستاي العاندا ۇلتتىق مادەنيەت، سونىڭ iشiندە كوركەم ادەبيەت توقىراۋدان شىعا المادى. قازاق تiلiندە مادەنيەت تۋىندىلارىن جاساۋشىلار بولىپ جاتقان iرi ساياسي وقيعالاردىڭ ءمانiن قازiرگi زامان ادامىنىڭ تالعامىنا ساي، جوعارى كوركەمدiك دەڭگەيدە سيپاتتاعان شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلە المادى. جازعان كىتاپتارى وقىلمادى، گازەتتەر مەن جۋرنالدارى اكىمشىلىك پارمەنمەن تاراتىلدى؛ ەشكىمدى قىزىقتىرمايتىن تەلەبەرىلىمدەرمەن ەفيرلىك ۋاقىتتى تولتىردى، سونىسىمەن جاستاردىڭ نامىسىنا تيدi، ولاردى قازاق ونەرiنەن جەرiتتi، وزگەلەردiڭ ونەرiنiڭ سوڭىنان ەرۋگە ماجبۇرلەدi.
وقىرمان ءار تانىمال جازۋشىنىڭ سوڭعى شىعارماسىن iزدەپ ءجۇرiپ وقىماسا، كورەرمەن تەاتردىڭ ءار قويىلىمىنا بيلەتتi تالاسىپ الىپ جاتپاسا، ىزدەنۋشى عىلىمدا قانداي جاڭالىقتار اشىلىپ جاتقانىنا ءتانتى بولماسا، بۇقارا كۇندەلiكتi اقپاراتقا ىنتىقپاسا، اتا-انا مەكتەپتە نە وقىتىلىپ جاتقانىنا ارالاسپاسا، ول – سول تىلدە جاسالىپ جاتقان رۋحاني يگىلىكتەردىڭ كومەسكiلەنە باستاعانىنىڭ، قازاق تiلدi ونەردىڭ، ءبىلىمنىڭ، ءباسپاسوزدىڭ كوپشiلiكپەن ءتۇسiنiستiك تابا الماعانىنىڭ كورiنiسi. ال تiل، بەلگىلى عالىم ح.-گ. گادامەر ايتقانداي، سول تiلدiقولداۋشىلارمەن «ءوزارا ءتۇسiنiستiك جۇزەگە اسىرىلعاندا عانا ناعىز بولمىسىنا يە بولادى» [گادامەر ح.-گ. يستينا ي مەتود: وسنوۆى فيلوس. گەرمەنيەۆتيكي.- م.: پروگرەسس، 1988. 516-ب].
* * *
قازiر بۇقارانىڭ كوركەم ادەبيەتتi وقۋىنىڭ ازايىپ، وزگە اۋديو-كورiنiستi اقپارات قۇرالدارىن پايدالانۋعا دەن قويىپ كەتۋ ۇدەرىسىنىڭ بار ەكەنiن اركىم بىلەدى. بۇدان قازiرگiوقىرمانعا ادەبيەتتiڭ كەرەگi جوق دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك. وزگە تiلدەردە جازاتىن اۆتورلاردىڭ شەت تiلدەرiنە اۋدارىلىپ، قولدان قولعا تاراپ جۇرگەن شىعارمالارى بارشىلىق. پورنوگرافيا مەن اتىس-شابىس ەمەس، كادۋەلگi ادامنىڭ ءومiرلiك بولمىسى، قىزمەتi، سەزiمi، ارمانى، تاعدىرى، ءومiرiنiڭ ءمانi تۋرالى تەرەڭ وي سالاتىن، زاماناۋي جانە وزەكتi شىعارمالار بار. سولاردىڭ ءبىرى – دۇنيەجۇزiنە تانىمال جازۋشى پاۋلو كوەلونىڭ كىتاپتارى.
رەتىنە قاراي ايتا كەتۋ كەرەك، تانىمال جازۋشى بىلاي دەيدى: «الەمنiڭ رۋحى ادامنىڭ باقىتىنان ءنار الادى. ادامنىڭ بiردەن بiر مiندەتi – اقىرىنا دەيiن ءوز تاعدىرىن جاساۋ. بار ءمان – وسىندا. ەگەر سiزدiڭ زاۋقىڭىز سوقسا، قالاۋىڭىزدىڭ جۇزەگە اسۋىنا بۇكiل الەم سەلبەسەدi» [كوەلو پاۋلو. الحيميك. – ك.: «سوفيا»، 2004. – 208 ب. ]. ادامزات تاريحى وسى قاعيدانىڭ دۇرىستىعىن ۇنەمi دالەلدەپ كەلەدi. داعدارىس قانشالىقتى تەرەڭ بولسا دا، ودان شىققىسى كەلگەن قوعام سىتىلىپ شىعا الادى. ويتكەنi، جاقسىلىق ءۇشiن كۇرەس باستالعاندا ونى قولداۋ ءوزiنەن-وزi كوبەيە باستايدى. قازىرگى قازاق مادەنيەت قايراتكەرلەرى وسىنى ءتۇسىنۋى كەرەك، تۇڭعيىققا باتىپ بارا جاتقانىن زارلاپ ايتۋدى قويىپ، مادەنيەتتى باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋدىڭ جولدارىن مىقتاپ ىزدەستىرۋى جانە سول جولدا تايسالماي، تاباندى ىلگەرىلەي بەرۋى كەرەك. سوندا بار ءتۇيىننىڭ شەشۋى ولاردىڭ ءوز قولىندا بولار ەدى.
الايدا قازاق مادەنيەت قايراتكەرلەرىندە باسقا تۇسكەندى كۇڭىرەنە، كۇرسىنە بايانداۋ، كوبىنەسە پەسسيميستىك سارىنعا بوي الدىرۋ، پارمەندى ارەكەتتى تەك بيلىكتەن كۇتۋ بار. مۇنى ۇلتتىق سيپات الىپ كەتكەن، شارۋا دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى دەپ قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، ا.شۆەيسەر اتاپ وتكەندەي، «مادەنيەت پەن دۇنيەتانىم اراسىندا تىعىز بايلانىس بار. مادەنيەت وپتيميستىك-ەتيكالىق دۇنيەتانىمنىڭ ءونىمى بولىپ تابىلادى» [شۆەيسەر ا. كۋلتۋرا ي ەتيكا // ۋپادوك ي ۆوزروجدەنيە كۋلتۋرى. م.: پرومەتەي، 1993. – 293-ب.].
اگرارلىق قوعامدا تۋىپ، ءوسىپ، ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتكەن ادام، قانشالىقتى دارىندى بولسا دا، ءوزىنىڭ تۋىندىسىمەن يندۋستريالى قوعام ادامىنىڭ رۋحاني قاجەتتىگىن وتەي المايدى. فولكلوردىڭ ىقپالىنان شىقپاعان، اگرارلىق مادەنيەتتىڭ تامتىعىن عانا مىسە تۇتىپ وتىرعان، پەسسيميستىك وقشاۋلانۋ پسيحولوگياسىنا ساناسىن مەڭدەتكەن قازاق مادەنيەتىن جاساۋشىلار دۇنيەجۇزىلىك مادەني قاۋىمداستىققا كىرىگۋگە دايىن بولا المادى. ءتىلدىڭ اگرارلىق سيپاتى مەن اۆتوردىڭ شارۋاتەكتىلىگى وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. ول باستا كەلەشەگى جوقتى كۇيىتتەگەن دالباسانىڭ سالدارى وسىلاي بولۋعا ءتيىس ەدى.
بۇل تۇستان ءبىز كوركەم ونەردى توقىراۋعا تىرەگەن سەبەپتەردىڭ نەگىزگى ەكەۋىنە نازار سالعانىمىز ءجون. ءبىرىنشىسى – ونەركاسىپتى قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى كوركەم سيپاتتاۋعا جەتەرلىك سوزدىك قوردىڭ تاپشىلىعىنان زارداپ شەككەن قازاق ءتىلىنىڭ توقىراۋى؛ ەكىنشىسى – شارۋادان شىققان قايراتكەردىڭ بىلىمي-ينتەللەكتۋالدىق قۋاتىنىڭ شەكتەۋلىلىگى.
كوركەم ونەردى دامىتۋ باعىتتارى
(قورىتىندى ورنىنا)
قازىرگى قازاق تىلىندە جاسالىپ جاتقان مادەنيەتتىڭ دەكادانستىق جاعدايى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن وزدەرىنىڭ يگىلىكتى قىزمەتىندە شۇعىل بەتبۇرىس، باتىل قيمىلدار جاساۋدى تالاپ ەتەدى.
كوركەم ونەردى قۇتقارۋ ءۇشىن زيالى قاۋىم ادامداردىڭ رۋحاني وسۋىنە سەلبەسىپ، ولاردى ساياسي ۇدەرىستەرگە ارالاسۋعا، ەستەتيكالىق ساناسىن وسىرۋگە، تالعامىن كوتەرۋگە، ساياسي مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا، كوركەم بەينەلى دۇنيەگە باعىتتاۋى كەرەك. كوركەم شىعارما قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ تاعدىرىنا قاتىسى بار وزەكتى ماسەلەلەردى باتىل كوتەرە وتىرىپ، سونىسىمەن بۇقارانى يندۋستريالى، ازاماتتىق، قۇقىقتىق جانە زايىرلى قوعام قۇرۋعا باعىتتاي ءبىلۋى كەرەك.
بۇقارانى سوڭىنان ەرتىپ، الدىڭعى قاتارلى وركەنيەتكە قوسۋ زيالى قاۋىمنىڭ ءتول ميسسياسى بولىپ تابىلادى. قوعام زيالى قاۋىمنان كوركەم مادەنيەتتىڭ دامۋ باعدارىن زاماناۋي قوعامنىڭ رۋحاني سۇرانىسى تۇرعىسىنان زەردەلەي وتىرىپ، زامانداستار ءومىرىنىڭ شىنايىلىقتارىن، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، رۋحاني ايانى دەموكراتيالاندىرۋعا قاتىسى بار وقيعالار مەن قۇبىلىستاردى كوركەمدىكپەن مەڭگەرۋ ادىستەرىن ۇنەمى جەتىلدىرە وتىرىپ، وزەكتى شىعارمالار بەرىپ وتىرۋدى تالاپ ەتەدى.
ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا جاڭا يمپۋلس بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، كوركەم ونەردەگى تاقىرىپتىق ساياسات قايتا قارالۋى كەرەك. مادەنيەت قايراتكەرلەرى:
– ۇلت مۇددەسىنە قايشى، زاماناۋي تۇرعىنداردىڭ ساناسىنا يديوسينكرازيالىق پسيحولوگيانى مەڭدەتەتىن، كەلەڭسىز يدەيا رەتىندە اۋىلدى اسپەتتەي سيپاتتاۋدان، اۋىل تۇرمىسى مەن تىرشىلىگىن يدەالداندىرۋدان، قازاقتى اۋىلعا قايتارۋعا ۇگىتتەۋدەن، بولماعان ۇعىم رەتىندە «اۋىل مادەنيەتىن» كوتەرۋ تۋرالى جالعان تەوريادان؛
– كەڭەستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ مادەنيەتتەرىنە قارسى كونتركۋلتۋرا جاساۋدان؛
– اۋىلشىل پاتريوتتىق تۇرعىدان قالاعا جانە ونىڭ تۇرعىندارىنا قارسى يدەيالار كوتەرگەن شىعارمالار جازۋدان؛
– كوركەم شىعارماعا ارقاۋ بولۋعا تاتىمايتىن تاقىرىپ رەتىندە، اسىرەسە ءان جانرىندا، تۋىستاردى جىرلاۋدان باس تارتۋى كەرەك.
تۋىستار تۋرالى ءان شىعارۋ – قازاقي وتباسىلىق سۋبكۋلتۋرا. ونىڭ زاماناۋي ونەرمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. اۆتورلاردىڭ كوركەم ونەردىڭ ميسسياسى مەن مۇراتىن تۇسىنبەيتىنىن ايعاقتايتىن فاكتورلاردىڭ سالدارىنان تۋىنداعان وعاش قۇبىلىس. جەكە ادامنىڭ جاقىن تۋىسىنا قاتىناسى ساليحالى ونەر شىعارماسى سۋرەتتەيتىن وبەكت بولا المايدى. ول اۆتوردىڭ ساناسىنىڭ تۇرمىس اياسىندا قامالىپ قالۋىنىڭ «جەمىسى»، ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ تارلىعىن، ينتەللەكتىنىڭ شەكتەۋلىلىگىن، مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى. ءوزىن ءوزى قادىرلەيتىن اقىن، كومپوزيتور بۇل تاقىرىپقا ولەڭ جازىپ، ءان شىعارۋدان، ال ءانشى ونى ورىنداۋدان باس تارتۋى كەرەك.
* * *
قازاق زيالى قاۋىمى كوركەم مادەنيەت اياسىندا تومەندەگى ترەندتەردى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋى كەرەك:
– باسقارۋدا، قاراجات اياسىندا، بيزنەستە، ونەركاسىپ ورىندارىندا، حالىقارالىق ۇيىمداردا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، ەلدەگى ساياسي-قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك ومىرگە بەلسەندى ارالاساتىن، ءوز قولىمەن ازاماتتىق قوعامدى قۇرۋعا كىرىسىپ جۇرگەن، رۋحاني دامۋ ۇستىندەگى، زاماناۋي قالا ادامىنىڭ بەينەسى سومداۋىمەن، يندۋستريالى قوعام ءومىرىن كوركەم سيپاتتاۋىمەن قازاق تىلىندە جاسالىپ جاتقان ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەر تۋىندىلارىنا كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋ؛
– دەموكراتيالىق ۇدەرىستەرمەن بايلانىستى دۇنيەجۇزىندە بولىپ جاتقان iرi وقيعالار مەن قۇبىلىستاردى كوركەمدiكپەن يگەرۋ، كوركەم شىعارمالار ارقىلى الدىڭعى قاتارلى باتىس قوعامدارىنىڭ قۇندىلىقتارىن بۇقارالىق ساناعا ءسىڭىرۋ؛
– قازاق تەاترلارى ءۇشىن قازىرگى زامان ادامىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، قوعاممەن اراقاتىناسىن، الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن، ءومىر سۇيگىشتىگىن، قىسىلتاياڭ شاقتاردا جول تاۋىپ شىعاتىن ينتەللەكتىن، ءوپتيميزمىن، كوڭىل اۋانىن، ارمانىن، تولعانىستارىن سيپاتتايتىن كوركەم دراماتۋرگيا جاساۋ. شىن ماعىناسىندا «ۇلتتىڭ مەكتەبى» دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن زاماناۋي تەاترلار رەپەرتۋارىنىڭ وزەكتى ساياسي-الەۋمەتتىك درامالاردان، قالعان مازمۇنى قازىرگى قوعامنىڭ دەرتىنە ءدارۋ بولاتىن كلاسسيكالىق شىعارمالاردان قۇرالۋىن دىتتەيتىن، اقتالعان فورمۋلانى ەسكەرە وتىرىپ، رەپەرتۋار ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزە ءبىلۋ؛
– كلاسسيكالىق مۋزىكاعا – سيمفونياعا، وپەرا جانە بالەت ونەرىنە ەرەكشە ماڭىز بەرىلىپ، ينتەللەكتى كۇشتەردى جۇمىلدىرۋ؛ اندەر ءار ادامنىڭ باسىنا كەلۋى مۇمكىن، ءومىردىڭ تەرەڭ قويناۋلارىنداعى تۇرپاتتى احۋالدار جىرلاناتىن، زامانداستاردىڭ سەزىمدەرى مەن ارماندارىن قوزعايتىن، وزەكتى تاقىرىپتارعا جازىلۋى جانە قازاقستاندىقتارعا عانا ەمەس، كەز كەلگەن ادام تۇسىنەتىن جانە قابىلداي الاتىن دەڭگەيدە ورىندالۋى؛
– كوركەم ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىن دامىتۋ قازاق ءتىلىنىڭ نورمالارىنا ساي ويىن جەتكىزە الاتىن، جەكە باس مادەنيەتى مەن ينتەللەكتى جوعارى، جوو-دا ارنايى باعدارلامامەن دايىندالعان مامانداردىڭ كۇشىمەن جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك.
* * *
زاماناۋي قازاق جازۋشىسى الدىمەن ءتىلىن جونگە كەلتىرۋى، ۆيللانولەكت قويىرتپاعىنان ارىلىپ، ءتىلدى يندۋستريالى قوعام ءومىرىن رەپرەزەنتاسيالاي الاتىن دەڭگەيدە مەڭگەرىپ، شىعارمالارىن قازىرگى زامان ادامى تۇسىنەتىندەي، ونىڭ يدەيالارىن قابىلدايتىنداي جانە قوعامىنىڭ رۋحاني مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىندەي ەتىپ جازۋعا مىندەتتى.
كوركەم ادەبيەتتە عانا ەمەس، جالپى ۇلتتىق مادەنيەت اياسىندا قالىپتاسقان كونستەللياسيانى اڭعارۋ جانە ولاردىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆاسىن ايقىنداۋ ءۇشىن فيلوسوفتاردى، سوسيولوگتاردى، الەۋمەتتىك پسيحولوگتاردى، وزگە قوعامدىق-گۋمانيتارلىق ماماندىقتار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ، ديسكۋرستار ۇيىمداستىرۋ ۇدايى ۇدەرىسكە اينالۋى كەرەك.
كوركەم ونەردىڭ دەموكراتيالىلىعى نەگىزىندە قوعامدا دەموكراتياورنايتىنىن ءار زيالى ەسىندە ساقتاۋى كەرەك.
https://dalanews.kz/17206
https://dalanews.kz/17273
https://dalanews.kz/17448
