ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپايەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنىڭ سوڭى قازىرگىدەن دە اۋىر ەكونوميكالىق زارداپقا الىپ كەلەدى.
«بيلىكتى، نەگىزىنەن، ەكونوميكالىق رەيتينگىلەر قىزىقتىرادى عوي. ءتىزىمنىڭ توبە باسىنان كورىنۋگە اسىعادى. ۇزدىك وتىز، ۇزدىك ەلۋ دەگەندەيىن...
ەكونوميكاداعى الۋان ءتۇرلى رەيتينگىنىڭ اراسىندا ءجۇرۋ ءۇشىن جانتالاسادى ءبىزدىڭ ەل.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا قانداي باعا بەرەتىنى، قاي ورىنعا لايىقتاپ قوياتىنى، Doing Business رەيتينگىندە قانشا ساتىعا كوتەرىلگەنى ماڭىزدىداق ءبىزدىڭ بيلىككە.
ال ساياسات شە؟
بۇل دۇرىس تا شىعار. ءبىراق ساياسي رەيتينگ دەگەن بار عوي؟ ونى قايدا قالدىراسىز؟
سالماعى ساياسي رەيتينگىلەردىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردەن مىسقالداي كەمدىگى جوق.
قازاقستاندا ادام قۇقىعى، ءسوز ەركىندىگى، وي ەركىندىگى ساقتالا ما؟ بۇل ەلدە ادىلەتتىلىك بار ما؟ سوت جۇيەسى قانشالىقتى تاۋەلسىز؟ شەندى-شەكپەندىلەرى پاراقور ەمەس پە؟ ولاردى كىم سايلادى؟ سايلاۋى ءادىل، اشىق وتە مە؟ وپپوزيسيا وكىلدەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ جۇرگەن جوق پا؟ ولارعا پارلامەنتتەن ورىن تابىلدى مە؟
تىزبەلەي بەرسەك، ساياسي رەيتينگىنىڭ سالالارى تىم كوپ.
ساياسي ومىرىندە «ءولى تىنىشتىق» ورناعان ەلدىڭ ءبىرى – ءبىزبىز. ساياساتتى كەرەكسىز قىلعان ەلمىز، تۋراسىن ايتقاندا. ونىڭ اۋزىن بۋىپ ساندىققا سالىپ قويدىق تا، سول كۇيى ۇمىتتىق.
بيلىك ءۇشىن ساياسي رەيتينگىلەردىڭ تىشقاق لاق قۇرلى قۇنى جوق.
ولار: «دەموكراتياڭ دىم بەرمەيدى بىزگە. شەتەل ينۆەستورى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەي بەرمەيتىن، دەموكراتيانىڭ باعىتى مەن باعدارىن بۇرمالاپ جىبەرگەن مەملەكەتتەردە جۇمىس ىستەگەندى حوش كورەدى» دەپ ويلايدى.
ساتپايەۆتىڭ پىكىرىنشە، ءسوي دەپ سانايتىن ينۆەستور استە جوق ەمەس، تولىپ جاتىر. قازاقستانداعى بيزنەسىن دوڭگەلەتىپ، پايداعا بوگىپ جاتقان شەتەل كومپانيالارى سونىڭ دالەلى.
«ۋاقىت وتە «الدىمەن ەكونوميكا...» دەگەن قازىرگى ساياسات ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن، ومىرشەڭدىگىن سارقىپ تىنادى.
شەتەل ينۆەستورى ساياسي جۇيەنىڭ ادىلدىگىنە، اشىقتىعىنا، تازالىعىنا كوز جەتكىزىپ بارىپ عانا كەلۋگە كەلىسىم بەرەتىن كەزەڭ كەلەدى.
بيلىك ۇلكەن سىناقتان وتەتىن، بالكىم وتە المايتىن سونداي ءبىر زامان ەسىك قاعىپ تۇر»، – دەيدى ساتپايەۆ.
30 ەلگە قارا، وزىڭە قارا!
بىلتىر Royal Dutch Shell Plc بريتان-گوللاند بىرلەسكەن كاسىپورنى ۇزاق ويلانىپ، اقىر سوڭىندا قازمۇنايگازدىڭ قوماقتى ۇلەسىن ساتىپ الۋدان باس تارتتى.
كومپانيا الگى ۇلەستى ساتىپ السا، كوررۋپسيالىق ينتريگاعا ۇرىنارىن سەزدى. ۇلتتىق دەگەن اتى بولعانمەن، ءىس جۇزىندە قازمۇنايگازدىڭ حالىققا تۇك قاتىسى جوعىن انىقتايدى.
«ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ دەرلىگى بيلىكتەگى ات توبەلىندەي توپتىڭ «جەكەمەنشىگى» ەكەنىن جۇرت تا جاقسى بىلەدى.
ايتپاقشى، بىلتىر ەۋروپا بانكى قازاقستاننىڭ قابىلەتىن بولجاپ، دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنان كورىنۋى نەعايبىل ەكەنىن ايتقان.
«قازاقستان بۇل رەيتينگىنىڭ «بەل ورتاسىنان» اسا الماۋى مۇمكىن. ءبىرجولاتا بەل ورتادا قالۋى دا عاجاپ ەمەس. 30 دامىعان ەلدىڭ دەرلىگى دەموكراتيالىق مەملەكەتتەر...»، – دەگەن ەدى بانك ساراپشىلارى.
30 ەلدىڭ ولشەمىمەن العاندا ەكونوميكانى تورگە وزدىرىپ، ساياساتتى شەتكە ىسىرۋعا بولماسىن اڭعارتىپ وتىر وسى رەيتينگىنى تۇزەتىندەر.
اۆتوريتارلى دەگەن اتتان ارىلمايىنشا دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەم دەۋ بوس اۋرەشىلىك»، – دەيدى ساتپايەۆ.
جىل وتكەن سايىن اۆتوريتارلى ەلدەردىڭ قاتارى سەلدىرەپ جاتىر.
ساتپايەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، بيلىك ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى داقپىرتىن ەكونوميكالىق رەفورمالار نەگىزىندە قالىپتاستىرىپ، ابىروي جيناعىسى كەلەدى. ءسويتىپ، سىيلى بولعىسى كەلەدى بيلىك. بۇل ونىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى، ءارى ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى.
«اۆتوريتاريزم – ءبىرىنشى كەزەكتە، بيزنەستىڭ جاۋى. جەمقورلىق جايلاعان جەردە بيزنەس تامىر تارتا المايدى. ونبەيدى، وسپەيدى. ونبەگەسىن، وسپەگەسىن كەتىپ تىنادى وزگە ەلگە.
حالىق سوزىمەن ساناساتىن ساياسي مادەنيەتى قالىپتاسقان، شەنەۋنىگى شىرەنبەي سويلەيتىن، تامىر-تانىس ەمەس، زاڭعا باعىنعان، شارۋانىڭ ءبارىن پارامەن شەشەتىن «ءداستۇرى» جوق، سوتى ءادىل شەشىم شىعاراتىن، بيزنەستىڭ وركەندەۋىنە كەدەرگى كەلتىرمەيتىن ەلگە كەتكەندى ءجون كورەدى.
ال بىزدە قالاي؟
بىزدە بيزنەس-ەليتانىڭ ءوزى تاپقان-تايانعانىن سىرتقا تاسىپ اۋرە. بيزنەستىڭ تەرىس اينالعانى ەكونوميكاداعى رەيتينگىلەر عانا قىزىقتىراتىن قازىرگى ساياسي جۇيەگە جاسالعان اسا اۋىر سوققى» – دەيدى ساتپايەۆ.
Economist 2018 جىلدىڭ دەموكراتيا رەيتينگىن ءتۇزىپ، ءبىزدىڭ ەلدى 167 مەملەكەتتىڭ اراسىندا 144 ورىنعا قويدى.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
