سوۆەتتىك ورىس يمپەرياسى قۇلاعان سوڭ ءبارىمىز دە ايتقىش، ءبارىمىز دە باتىر بولىپ الدىق قوي. ال سوناۋ 70-جىلدارى حاسەن جاساعان ەرلىكتى، قاھارماندىقتى كىم جاسادى؟ ايتا قويىڭىزشى، ماشينا مىنگىزەيىن...»، – دەيدى بىرەۋدى سىناماسا، ماقتاي قويمايتىن «وت اۋىزدى» جۋرناليست جۇماتاي سابىرجان ۇلى.
وزگەگە دە، وزىنە دە بيىك تالاپ تۇرعىسىنان قارايتىن مارقۇم جۇماتايدى بىلمەيتىن بىرەۋلەر مۇمكىن: «ە، جۋرناليستەر نە دەمەيدى؟» – دەپ، پۇلىن تولەسە نە ءتۇرلى ەتىپ ماقالا جازاتىن قازىرگى كەيبىر جۋرناليستەردى ەسىنە الار.
ەندەشە، قاھارلى «ءۇش ءارىپ» (كگب) مەكەمەسىنىڭ بۇكىل قۇجاتتارىمەن تانىس محك پودپولكوۆنيگى تاڭىربەرگەن بەكىموۆتىڭ 1993 جىلى كونستيتۋسيالىق سوتقا جازىپ بەرگەن (1990 ج. «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالاندى) مىنا ءسوزىن مىسالعا كەلتىرەلىك:
«مەن 1986 جىلى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە «جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقپەن جانە شەت ەلدەردەگى قازاق بۋرجۋازياسىمەن كۇرەس» ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەپ جۇرگەنمىن.
وقيعاعا بايلانىستى جاپپاي جازالاۋ ناۋقانىنا قاتىسپاي، بەيتاراپتىق تانىتۋعا تىرىسسام دا، ماعان قازاق تەلە-راديوسى كوميتەتىنىڭ رەداكتورى، كومپوزيتور قوجاحمەتوۆ حاسەننىڭ ۇستىنەن داتتاۋ ماتەريالدارىن جيناقتاۋ تاپسىرىلدى.
مەن ارحيۆتەن ونىڭ ۇستىنەن 1977 جىلى جۇرگىزىلگەن 6 تومدىق «قىلمىستىق ىسپەن» مۇقيات تانىستىم. قوجاحمەتوۆ – سوڭعى 20 جىل ىشىندە ۇلتشىلدىق، انتيورىستىق، انتييمپەريالىق كوزقاراسى ءۇشىن سوتتالعان جالعىز قازاق ازاماتى ەكەن.
ەندى قوجاحمەتوۆتىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دا «ايىبىن» مويىنداتتىرۋ جوعارى جاقتا الاقانىن ىسقىلاپ وتىرعان الدەكىمدەرگە قاجەت بولعانىن ءتۇسىندىم. ونى قايتادان قامالۋدان امان الىپ قالۋ ءۇشىن مەن: «قوجاحمەتوۆ بۇل وقيعاعا قاتىسپاعان» دەپ شتابقا قورىتىندى ەسەپ جازىپ بەردىم. بۇعان قاناعاتتانباعان باسشىلارىمىز بۇل ءىستى قايتادان تەكسەرتىپ، قوجاحمەتوۆتىڭ قىلمىسىن «دالەلدەدى». ال مەن بولسام قىزمەتىمنەن الىندىم».
«قازاقتى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كوتەرىلىسكە شاقىرىپ، ساياسي شىعارمالار تاراتىپ سوتتالعان حاسەننەن وزگە بالەن دەگەن دە ادام بولعان»، – دەپ، ەشكىم كەلىپ سۇيىنشىسىنە جۇماتاي سابىرجانۇلىنان ماشينە مىنبەگەنىنە قاراعاندا، ونىڭ دا، كگب پودپولكوۆنيگىنىڭ دە حاسەندى №1 دەگەندەرى شىندىق.
مۇنى 2005 جىلى 31 ارنادا بولعان «دودا» حابارىنداعى جاعداي دا راستاي تۇسەدى. ستۋديا تولى «شىندىقتى شىڭعىرتىپ ايتىپ جۇرگەن» ازاماتتار پارلامەنت دەپۋتاتى سەرىك ءابدىراحمانوۆتى ورتاعا الىپ، ءارتۇرلى قيتۇرقى ساۋالدارىمەن دىڭكەلەتكەن ساتتە، دەپۋتات:
«وسى ءبىر 60-70 جاسقا كەلگەندە «قازاقپىن! قازاقپىن!» دەپ ايقايلاپ، كەۋدە سوعاتىنداردى تۇسىنبەيمىن. كەشە قايدا جۇردىڭىزدەر؟ حاسەن قوجا-احمەتتى بىلەمىن. ۇلت نامىسىن قورعاپ، ءتىلدى قورعايمىن دەپ تۇرمەگە وتىرىپ شىقتى. تاعى كىمدى ايتا الاسىزدار؟»، – دەگەندە، سول جەردەگى جينالعان ساياساتشىلارى بار، سىنشىلارى بار، ەشبىرى قارسى ءلام دەي الماي، تىم-تىرىس تىنىشتىق ورناعانىن كوردىك.
2003 جىلى استانالىق قازاق عالىمى ينديرا اۋباكىروۆا «توقىراۋ» كەزەڭىنىڭ ديسسيدەنتتەرى تۋرالى كسرو باس پروكۋراتۋراسى شىعارعان جيناقتا بۇكىل ورتا ازيا ەلدەرى ىشىندە ۇلت-ازاتتىعىنا شاقىرعانى ءۇشىن سوتتالعان جالعىز عانا حاسەن قوجا-احمەت ەسىمى جازىلعانىن كورگەن.
رەسەيلىك «پانوراما» اقپاراتتىق ساراپتامالىق توبىنىڭ جەتەكشىسى ۆ.پونوماريەۆتىڭ «كتو ەست كتو ۆ ستراناح سەنترالنوي ازيي» اتتى كىتابىندا دا (1993 ج.) وسى ەلدەردەگى ديسسيدەنت رەتىندە تەك حاسەن قوجا-احمەت تۋرالى عانا مالىمەت جازىلعان...
ول شىعارمالارىندا رەسەي ديسسيدەنتتەرى سياقتى تەك توتاليتارلىق جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋ ماسەلەسىن عانا ەمەس، كسرو ۇكىمەتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتىن جالعاستىرۋشى مۇراگەر ەكەنىن تەرەڭ زەرتتەپ دالەلدەدى.
ول ەگەمەندىك تۋرالى ايتىپ قانا قويماي، تاۋەلسىزدىكتى راديكالدى تۇردە كۇرەسۋ ارقىلى الۋعا حالىقتى شاقىردى.
ءوزى 1972 جىلى سالعان «ماسا» كاريكاتۋراسىنا قوسىمشا ولەڭىندە: «سورۋىن ورىس قويمايدى، شاپالاق جەمەي تويمايدى» – دەپ، «حالقىما» ولەڭىندە «شىداپ بولدىق، ەندىگى وي – شايقاسىپ ولمەك» – دەپ حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىردى.
حاسەن: «قازاقتى قوزعاسام، وتارداعى وزگە دە حالىقتار كوتەرىلەدى» دەپ ءبىلدى.
اقىن ەسەنبەي دۇيسەنباي «ەل نامىسىن جىرتقان ەر» اتتى ماقالاسىندا «الدىڭعى وتكەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتاي اعالاردان كەيىن ۇزاق ۇنسىزدىكتەن سوڭ، «وداق پا، الدە وتار ما؟»، «ويان، قازاق، ويان، ەلىم!» دەپ، ۇيىقتاعان ويعا تۇرتكى سالىپ، ەل اراسىنا جاسىرىن تۇردە ءۇنپاراق تاراتقان قايراتكەر حاسەن قوجا-احمەت ەدى» دەۋى بەكەر ەمەس.
ەندى، قازاق حالقىن تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنە وياتۋ ءۇشىن حاسەننىڭ اتقارعان ناقتى ىس-ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرقاتارىن ايتايىق:
- كەڭەس ۇكىمەتى ورناعالى قىزىل تۋدان وزگەسى كوتەرىلمەگەن ەلىمىزدە حاسەن قوجا-احمەت كوك تۋدى ءبىرىنشى بولىپ كوتەردى. 1973 جىلى ءوزى جاساپ، تانىستارى ورتاسىندا ناسيحاتتاعان كوك تۋىن 1977 جىلى كامپەسكەلەگەن محك تەرگەۋشىلەرى تۇتقىنداعى حاسەننەن: «ۇيىڭدەگى كىلەمگە ىلگەنىڭ نە نارسە؟»، – دەگەندە، حاسەن: «ول – بولاشاق تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۋى!»، – دەپتى، تايسالماي.
تەرگەۋشى باسىن شايقاپ: «سەن مىنا تۇرىڭمەن ءومىر بويى تۇرمەدەن شىقپاسسىڭ»، – دەگەن ەكەن.
الگى تەرگەۋشى ايتقانداي-اق، ون جىلدىڭ سوڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تاعى تۇرمەگە قامالىپ شىققان حاسەن، اقىرى كوك تۋدى جاريا تۇردە 1990 جىلى كوكتەمدە، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الۋدان ەكى جىلداي ەرتە كوتەردى.
وسىناۋ تاريحى زور ماڭىزدى وقيعا تۋرالى حاسەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (2004 ج) بىلاي دەيدى:
«1990 جىلدىڭ 22 ناۋرىزىنداعى مەيرامدا ءوزىم جەتەكشىلىك ەتكەن «جەلتوقسان» ۇيىمى الماتىداعى قازىرگى رەسپۋبليكا سارايىنىڭ الدىنا تىككەن كيىزۇيدىڭ توبەسىنە قولدان بوياپ، قوينىما تىعىپ، جاسىرىن اكەلگەن سارى جولاقتى، كوك ءتۇستى تۋىمدى تىگىپ قويدىم. بۇل ارەكەتىمدى 1945 جىلى بەرلين رەيحستاگىنە تۋ تىككەندەرمەن سالىستىرعاندار دا بولدى. ءبىراق ولارعا قاراعاندا مەنىڭ ءحالىم مۇشكىلدەۋ بولدى-اۋ دەيمىن...»، – دەيدى.
ءيا. كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەمىس رەيحستاگىنە كسرو-نىڭ قىزىل تۋىن كىم تىككەنىن ايتىپ داۋرىعاتىن قازاق: «وسى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كوك تۋىن العاش بولىپ كىم، قاشان كوتەردى ەكەن؟»، – دەپ ءبىر ءسات ويلاندى ما؟
- گورباچيەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» ساياساتى اسەرىنەن جانە قازاقستان تاۋەلسىزدىگى جاريالانىپ، «ايتۋعا رۇقسات بەرىلگەننەن سوڭ» قاۋلاپ شىققان ءتۇرلى كوسەمدەردىڭ، شەشەندەردىڭ ايتىپ، جازىپ بەدەل جيناپ جۇرگەن قازاققا قاتىستى ماسەلەلەرىن تۇگەلدەي دەرلىك حاسەن سوناۋ 1970-77 جىلداردا-اق جازىپ، حالىققا تاراتقان.
مىسالى:
– قازاق تىلىنە بايلانىستى حاسەن 1973 جىلى «ويان، قازاق، ويان، ەلىم!» دەگەن ۇندەۋىندە: «قازاقستانداعى بارلىق وقۋ ورىندارى، مەكەمەلەر قازاق تىلىندە بولسىن» دەپ جانە باسقا ماقالالارىندا «قازاقتىڭ ءتىلى، مادەنيەتى تەك قازاقستاندا عانا دامي الادى. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ ەكىنشى وتانى جوق» دەگەن سوزدەر ايتتى.
ماسكەۋدىڭ 1950 جىلداردا جۇرگىزگەن «قازاقستان تىڭىن يگەرۋ» ساياساتىنىڭ زيانى تۋرالى تەك 1990 جىلداردان بەرىدە عانا ايتۋعا باتىلىمىز بارسا، ال ۇكىمەتىمىز ءقازىر دە كەڭەس كەزىندەگى اۋەنىنەن تانباي ول ساياساتتى ماداقتاپ ءجۇر. ال حاسەن قوجا-احمەت سول «تىڭ يگەرۋدىڭ» قازاق حالقى ءۇشىن ەكولوگيالىق جانە دەموگرافيالىق اپات بولعانىن، 1970 جىلداردا-اق ۇندەۋ، ماقالا، ولەڭدەرىندە اشكەرەلەپ «قايران دالام» اتتى تولعاۋ جازدى.
سەمەيدەگى يادرولىق پوليگون ماسەلەسى 1989 جىلى عانا كوتەرىلسە، ال حاسەن الگى 1973 جىلى جازىپ، تاراتقان ءۇنپاراعىندا: «يادرولىق قارۋلاردى سىناپ، حيميكات «تىڭايتقىشتارمەن» ۋلاپ، قازاق جەرىن شولگە اينالدىرۋ توقتاتىلسىن!»، – دەگەن تالاپ قويۋعا حالىقتى شاقىرعان.
«پوليگوندى جاپتىق» دەپ، ءبىرىن-بىرىن قۇتتىقتاپ، وردەن تاعىپ جۇرگەندەر وسى جيىندارعا حاسەندى شاقىرۋ ويلارىنا دا كىرگەن ەمەس.
- ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالعان حالقىمىزدىڭ مۇلدە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى الاڭداتقان حاسەن سول 1973 جىلعى ۇندەۋىندە وتارشىل ۇكىمەتكە: «ءبىر ۇلتقا تابىندىرۋ – ورىستاندىرۋ ساياساتى توقتاتىلسىن!»، «ورىستاردى قازاق جەرىنە قاپتاتىپ قونىستاندىرۋ توقتاتىلسىن!» دەيدى جانە دەموگرافيالىق اپاتتى تۇزەۋ ءۇشىن «شەتەلدەگى قازاقتارعا جانە تۇركىستاندىق باسقا دا ۇلتتارعا وتانىنا قايتۋعا رۇقسات ەتىلسىن. ولار قۋدالانباسىن!»، – دەيدى.
ءيا، ءقازىر مۇنداي سوزدەرگە قۇلاعىمىز ۇيرەنگەن. ال سول جىلدارى حاسەن كوتەرگەن ماسەلەلەر تىڭعا تۇرەن سالعانداي ەدى.
(جالعاسى بار)
قۋان اقوردا ۇلى،
2006 ج.
فوتو: ازاتتىق سايتىنان
