Тарихқа көз жүгіртсек, Ташкент – түркі халықтарының, соның ішінде қазақ жұртының тағдырымен тікелей байланысты киелі мекен. ХХ ғасырдың басында бұл қала қазақ зиялыларының рухани, мәдени және саяси ордасына айналғаны белгілі. Алайда тарихшы Борис Голендер Ташкенттің қазаққа еш қатысы жоқ деген даулы пікір білдірді. Тіпті ол Қазақ хандығы мен мемлекеттігінің болғанын да жоққа шығарды. Оның пайымынша, қазақтар көшпелі өмір салтын ғана ұстанған және қала салмаған. Бұл жайлы тарихшы Seredin YouTube арнасына берген сұқбатында мәлімдеді, деп хабарлайды Dalanews.kz.
Борис Голендер қазақтардың Ташкент қаласына тарихи тұрғыдан иелік етуге еш негізі жоқ екенін баса айтты.
"Қазақтар тарихты жете зерттемей, өздеріне ыңғайлы тұстарын ғана алып көрсетеді. Бірақ тарихи ғылым нақты дәлелдер мен деректерге негізделуі керек. Қазақтардың Ташкентке қатысты талаптарының ешбір тарихи дәлелі жоқ. Себебі Ташкент – ежелден отырықшы мәдениеттің ошағы, ал көшпелі қазақтар бұл қаланың өркендеуіне ешқандай үлес қоспаған. Қала құрылысы, базарлар, медреселер – мұның бәрін өзге отырықшы халықтар тұрғызған", – дейді ол.
Тарихшының айтуынша, қазақ этносының қалыптасуы да, мемлекеттік жүйесі де тым кеш жүзеге асқан.
"Қазақтар — тарих сахнасына енді ғана шыққан халық. Олар тек XVIII-XIX ғасырларда нақты бір ұлт ретінде қалыптаса бастады. Оған дейін қазақтардың ата-бабалары әртүрлі көшпелі тайпалар болып өмір сүрген. Олар бір орталыққа бағынған нақты мемлекеттік құрылым құра алмады. Сондықтан қазақтарды өте жас халық ретінде сипаттайтын тарихи зерттеулер — тарихи шындық", — дейді Голендер.
Оның сөзінше, қазақтар Ресей империясына өз еркімен қосылмаған сәтте оларда нақты территориялық аумақ деген түсінік болмаған.
"Қазақтар қазақ тайпаларының Ресей империясының құрамына кіруі тек көшпелі халықты қорғауға деген ұмтылыстан туған әрекет еді. Өйткені қазақтар көшпелі болғандықтан, олардың белгілі бір аумақты ұзақ уақыт тұрақты иемдену тәжірибесі болмаған. Олар тек көшіп-қонып өмір сүрген. Сол себепті қазақтар Ресейге қосылған уақытта нақты бір территориясын белгілемей, тек көшпелі тайпалар ретінде ғана тіркелген", – дейді ол.
Сондай-ақ ол қазақ халқының бұрынғы тарихи атауына да тоқталып, оның қалай өзгеріске ұшырағанын жеткізді.
"Қазақтардың атының өзі соңғы жүз жылдықта бірнеше рет өзгерді. Бастапқыда оларды «қырғыз-қайсақтар» деп атаған. Бұл олардың жас халық екенін тағы бір рет көрсетеді. Әлем тарихындағы ешбір көне халықтың атауы соңғы ғасырларда мұндай жиі әрі түбегейлі өзгерістерге ұшырамаған. Осылайша, қазақтардың тарихи тұрақты атауы да болмағанын көреміз. Олар тек соңғы екі-үш ғасырдың көлемінде ғана тұрақты ұлттық атауға ие болды", – дейді Голендер.
Голендердің тағы бір даулы мәлімдемесі — қазақтардың көне қалаларға иелік ету мәселесіне қатысты болды.
"Тараз, Түркістан сияқты қалаларды қазақтар салмаған. Бұл қалалар – орта ғасырларда Орталық Азияда өмір сүрген өзге отырықшы халықтардың мәдени мұрасы. Қазақтар тек XVI-XVII ғасырларда осы өңірлерге көшіп келгенде, бұл қалалар бұрыннан бар болатын. Қазақ тайпалары қалаларды тек уақытша мекен етіп, сол жерлерде белгілі бір уақыт өмір сүргенімен, олар қала тұрғызуға мүдделі болмаған. Олардың өмір салты қалалық емес, көшпелі тұрмысқа негізделген еді. Сондықтан бұл қалаларды қазақтардың тарихи меншігі деп қарастыру дұрыс емес", – деп қосты ол.
Голендер қазақтардың тарихи тамыры мен тегі туралы ой қозғап, қазіргі уақытта олардың Орталық Азияның байырғы халықтары қатарына жатқызылуын дұрыс емес деп санайтынын атап өтті.
"Тарихи деректерге сүйенсек, олар көшпелі тайпалардан құралған, кейінірек, XVIII-XIX ғасырларда ғана нақты бір халық ретінде қалыптаса бастаған. Бұған дейінгі кезеңдерде қазақтар бірнеше көшпелі тайпалардың жиынтығы болған. Осыған байланысты қазақтар өздерін тым ертедегі халық ретінде көрсетуге тырысады, алайда бұл ғылыми фактілерге қайшы келеді", – деп қосты ол.
Сонымен қатар Голендер қазіргі қазақ тарихшыларының әдіснамасына да сын көзбен қарады.
"Қазақ тарихшылары көбінесе нақты тарихи дәлелдерге емес, ұлттық сезімге негізделіп жазады. Олар тарихи фактілерді бұрмалап, қазақтарды өте көне әрі байырғы халық ретінде көрсеткісі келеді. Алайда тарихи шындыққа сүйенсек, қазақтардың нақты ұлттық қалыптасуы соңғы ғасырларда ғана жүзеге асты. Қазақтар тарих сахнасына тым кеш шыққандықтан, олардың ерте заманнан келе жатқан тарихи мемлекеттері туралы айтылған пікірлер көбіне шындыққа жанаспайды", – деп, қазақ тарихнамасын сынға алады.
Сұхбат барысында жүргізуші қазақтардың Ташкентке қатысты көзқарасына нақты сауал қойды. Борис Голендердің айтуынша, мұндай пікірлердің ешқандай тарихи негізі жоқ.
"Ташкент қаласы екі мың жылдан астам тарихы бар көне қала. Қазақтар бұл қала құрылған кезде тарих сахнасында болмаған еді. Олар бұл аймақтарға кейінірек, көшпелі тайпалар ретінде келген. Осы себепті, Ташкентті қазақтардың тарихи меншігі деп қарастыруға еш негіз жоқ. Қазақтар бұл өңірлерге тұрақты мекендеген халық ретінде келген емес, тек көшіп-қонып жүрген тайпалар ретінде өткен. Сондықтан бұл қаланың қазақтарға ешқандай тарихи қатысы жоқ", – деді ол.
Тарихшының айтуынша, көшпелі өмір салты мемлекет құруға, қалалар тұрғызуға мүмкіндік бермеген. Осы тұста жүргізуші қазақ хандығының құрылуына қатысты сұрақ қойды. Алайда Борис Голендер бұл ұғымды да "миф" деп бағалады.
"Қазақтардың қалалары болмаған, олар ешқашан қалалар салмаған. Қазақтар – көшпенді халық. Олар көшіп-қонып өмір сүрген, бұл олардың өмір салты болатын. Сондықтан, олар Ташкент сияқты ежелгі қаланың «өздерінікі» екенін қалай дәлелдей алады? Мұндай пікірдің ешқандай тарихи және ғылыми негізі жоқ. Олар тарихи тұрғыдан мемлекет құруға бейімделмеген. Қазақтар көшпелі тайпалардан құралған. Егер тарихқа қарайтын болсақ, қазақтарда тұрақты территория да болмаған. Олар тек көшіп-қонып жүрген тайпалардан тұрды. Мемлекет болу үшін тұрақты территория, қалалар, әкімшілік құрылым болуы керек қой. Бұл қазақтарда болмаған. Олар тарихи деректерде үнемі көшпелі тайпалар ретінде сипатталады", - деп қосты ол.
Борис Голендер өз пікірін Алексей Левшин мен Франц Варц сияқты XIX-XX ғасыр зерттеушілерінің еңбектерімен негіздейді. Оның айтуынша, бұл еңбектер қазақтарды көшпенді халық ретінде сипаттайды және қалалық мәдениетке қатысы болмағанын көрсетеді.
"Левшиннің еңбегінде қазақтардың мемлекет ретінде емес, көшпенді тайпалар ретінде сипатталғанын байқаймыз. Ол қазақтарды "ең жас халық" деп атайды. Ал Франц Варц Ташкентте 17 жыл өмір сүріп, "қазақтар XVIII-XIX ғасырларда ғана тарихи сахнаға шықты" деп жазады", – дейді Голендер.
Сұхбаттың негізгі сарыны Ташкент қаласының тарихи иесі кім деген сауал төңірегінде өрбіді. Голендердің айтуынша, бұл қала отырықшы халықтарға тиесілі.
"Ташкенттің 2500 жылдық тарихы бар. Ол ежелден отырықшы өркениеттердің орталығы болған. Қазақтар бұл кезеңде жоқ еді. Сондықтан, Ташкентті қазақтардың қаласы деу – тарихи тұрғыда негізсіз пікір", – дейді тарихшы.
Голендердің тағы бір даулы пікірі – Қазақ хандығына қатысты айтылды. Ол қазақтардың ешқашан нақты мемлекеттілігі болмағанын, тек көшпенді тайпалар ретінде өмір сүргенін алға тартты.
"Қазақ хандығы туралы бүгінгі таңда жиі айтылатын пікірлердің басым бөлігі аңызға ұқсайды. Қазақтарда мемлекет құрылымы, шекарасы нақты белгіленген аумақ болған жоқ. Олар әрқашан көшпелі өмір сүрді", – дейді ол.
Бұл пікір Қазақстан тарихында берік орныққан, XV ғасырда құрылған Қазақ хандығы туралы тарихи деректерге кереғар. Әсіресе, Сығанақ, Түркістан, Сайрам, Тараз секілді ортағасырлық қалалар қазақ хандығының саяси және мәдени орталықтары болғаны – ғылыми дәлелденген шындық.
Сонымен қатар ол Ташкенттің ежелгі және кейінгі тарихында қазақ тайпаларының рөлі туралы ешбір мәлімет келтірместен, "қазақтар тек XVIII-XIX ғасырларда Ресей империясының ықпалымен ғана тарих сахнасына шыққан" деген үстірт қорытынды жасайды.
