Жоғарғы Сот отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық саласындағы құқық бұзушыларға жазаны күшейтуді, «қамаққа алу үйлерін» құруды қолдайды.
Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Әбдірашид Жүкенов отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық саласындағы қылмыстық істер және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша сот практикасы мәселелері бойынша кеңес өткізді. Талқылауға Бас Прокуратураның, ІІМ-нің өкілдері, судьялар, ғалымдар мен адвокаттар қатысты.
Кеңесті аша отырып, Ә.Жүкенов: «Отбасылық қарым-қатынастардың дұрыс негіздерін қалыптастыру және сақтау мемлекеттің басым мәселелерінің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта қоғамда отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті қатаңдату бойынша ғылыми дау жалғасуда, - деп атап өтті.
Оның айтуынша, Қазақстанда ұрып-соғу және денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру құрамдары бірнеше рет Қылмыстық кодекстен ӘҚБтК-ге ауыстырылған, бұл әкімшілік жауаптылық шеңберінде құқық бұзушылықтардың осы құрамдарын анықтаудың жоғары тиімділігін көрсетті. Осы әкімшілік құқық бұзушылықтарды қылмыстық санатқа ауыстыруға байланысты өзгерістер, керісінше, елдегі тұрмыстық қылмыстың жағдайына теріс әсер етті.
Мәселен, егер 2015 жылға дейін денсаулығына жеңіл зиян келтіргені үшін 3,5-4 мыңға жуық отбасылық дебошир әкімшілік жауаптылыққа тартылса, онда жаңа Қылмыстық кодекстің қабылдануымен ол 6 есеге – 700-750-ге дейін азайған. Кейін, 2017 жылдан бастап, осы құқық бұзушылықтарды ҚК-ден ӘҚБтК-ге ауыстырғаннан кейін оларды тіркеу 10 еседен астам өсті.
Ә.Жүкенов отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық саласындағы құқық бұзушыларға қатысты жазаны күшейту қажеттігін атап өтті. Спикер әкімшілік істер бойынша жүйелі түрде тартылатын адамдарға 45 немесе 60 тәулікке дейін қамаққа алу жазасын тағайындауға және ескерту түріндегі жазаны алып тастауға және неғұрлым қатаң санкциялар көздеуді орынды деп санайды.
Одан кейін Ә. Жүкенов журналистерге арналған брифингте әкімшілік іс сотқа қарау үшін келіп түскен кезде, сот істердің жартысын тараптардың татуласқандары үшін тоқтату жиілеп кеткеніне алаңдаушылық білдірді. Жәбірленушінің арызды кері қайтарып алу құқығы жазаның бұлтартпаушылық қағидатының бұзылуына әкеледі. Спикер ұсақ қылмыстық теріс қылықтар мен әкімшілік құқық бұзушылықтарды дереу қарау бойынша халықаралық стандарттарға өту міндетін белгіледі. Дебошир сотқа сол күні, қажет болса алғашқы тәулік ішінде келуі керек. Сонда татуласу, аяушылық мәселелері жойылады», - деді А.Жүкенов.
ЖС құқық бұзушыларды жауапқа тарту процесін жеңілдету қажеттілігіне барынша назар аударуда. Қылмыстық теріс қылықтар туралы істер бойынша, оның ішінде отбасылық тұрмыстық зорлық-зомбылық саласында полиция құқығы моделі бойынша жекелеген оңайлатылған іс жүргізу болуға тиіс. Проблема ретінде алдымен отбасылық дебоширлер мен ұсақ қылмыскерлерді ұстайтын «қамаққа алу үйлері» деп аталатын жеке орындардың жоқтығын көрсетеді. Мемлекет аталған проблеманың өзектілігін түсіне отырып, қамаққа алу үйлерін құру жөнінде шаралар қабылдауы тиіс, онда кешенді профилактикалық жұмыстар жүргізілетін болады.
Қылмыстық теріс қылықтар туралы кодекс қабылданып, теріс қылықтар мен кейбір айқын қылмыстарды да Қылмыстық кодекстен ауыстыру қажет. Әкімшілік қамаққа алуға, шығарып жіберуге және басқа да жаза түрлеріне әкеп соғатын ӘҚБтК-ден кейбір жазаларды да қосу керек. ӘҚБтК-де мемлекеттік органдар соттың шешімінсіз өз бетінше жаза қолдана алатын әкімшілік құқық бұзушылықты ғана сақтау, қоғамдық жұмыстар түріндегі жазалар бойынша орындау тетігін көздеу қажет.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық саласындағы істер бойынша жәбірленушілердің құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында жеке тәртіп істері бойынша іс жүргізуді қысқарту және оларды жеке-жария және жария айыптау істері санатына ауыстыру керек. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша ҚПК-нің (ҚПК-нің 165-бабы) баламасы бойынша оны негізгі әкімшілік жазамен қатар қолдана отырып, «жақындауға тыйым салу» түрінде қосымша мәжбүрлеу шаралары көзделсін.
«Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың профилактикасы туралы» Заңға сәйкес тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерді мемлекет кепілдік берген заң көмегін алуға құқығы бар адамдар қатарына қосу қажет.
Мұндай істерді қарау, А.Жүкеновтың пікірінше, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізумен ұқсас тез жүргізіліп, бей-берекет болмауы тиіс.
Бұдан басқа, ЖС сот алқасының басшысы қылмыстың дамуына ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою мақсатында жас ғалымдарды осы қызметке тарта отырып, қылмысқа байланысты неғұрлым терең зерттеулерді жүзеге асыру үшін криминологияны ғылым ретінде қайта құрудың маңыздылығын атап өтті.
Бас Прокурордың орынбасары Әсет Шындалиев отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық бойынша жазаларды қатаңдату шеңберінде жүргізіліп жатқан жұмыстар туралы хабардар етті. Мәселен, ағымдағы жылдың мамыр айынан бастап «кінәліге материалдық немесе өзге де тәуелді адамға қатысты» жаңа саралау белгісі енгізілді. Мәжіліс депутаттары ҚК-нің 106 және 107-баптарынан денсаулыққа орташа және ауыр зиян бойынша «бас бостандығын шектеу» түріндегі жазаны алып тастауды, тек бас бостандығынан айыру жазасын ғана қалдыру бойынша жаңа түзетулер енгізуді пысықтауда.
Ресми деректер бойынша, 2023 жылдың 10 айында қазақстандық соттар 62 мыңнан астам істі қараған, оның 56%-і (34 мың) тараптардың татуласуына байланысты тоқтатылған. ЖС судьясы Мәдениет Омарбекова полиция органдары тарапынан профилактикалық жұмыстың болмауы да проблемалардың бірі екенін атап өтті. Фактілер анықталуда, жазалау шаралары тағайындалуда, бірақ бұл дебоширлердің заңсыз әрекеттерді жалғастыруын тоқтатпайды.
Мұндай істерді қарау практикасы туралы айта отырып, ЖС судьясы дебоширлердің деректері енгізілетін база, сондай-ақ оларға жекелеген орталықтар құруды ұсынды. «Оларда кешенді профилактикалық жұмыстар жүргізілетін болады. Егер мұндай адам, мысалы, алкогольге тәуелділіктен зардап шегетін болса, онда оған наркологтар, психологтар көмек көрсетеді, оны оңалту туралы мәселе туындайды», – деп санайды ЖС судьясы.
Адвокат Әлия Илкенова тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккен жәбірленушілерді мемлекет кепілдік берген заң көмегін алуға құқығы бар адамдардың қатарына қосуды ұсынды. Оның айтуынша, бұл шара тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына адвокаттарға тегін заңгерлік көмек алу құқығын қамтамасыз етеді.
Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі Болат Бейісов жалпы күш-жігердің назары тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алуға бағытталуы тиіс деп санайды. Бұл білім деңгейі, құқықтық білім, гендерлік стереотиптерді алып тастау, салауатты өмір салты мен тұрмыстық әдеттерді насихаттау болып табылады.
Талқылау қорытындысы бойынша проблемалық міндеттерді тиімді шешу үшін отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық саласындағы заңды одан әрі реформалау бойынша бірқатар ұсыныстар қабылданды.
