Keshegi keńes kezinde Alash azamattaryn ardaqtaýdan taısalmaı, qazaq tiliniń taǵdyryna alańdaýshylyq bildirgen, egemendiktiń alǵashqy jyldarynda ult múddesin qorǵaıtyn júıeli zań shyǵarýǵa yqpal etip, adaldyq pen ar-namysty bárinen bıik qoıǵan arda ulǵa Baqaly aýyldyq Mádenıet úıiniń aldynan eńseli eskertkish-búst ashyldy. Taǵylymdy sharanyń saltanatyna alys-jaqynnan belgili memleket jáne qoǵam qaıratkerleri, elge tanymal aqyndar men jýrnalıser, ǵalymdar men saıasattanýshylar keldi.
Qaı zamanda da qazaqtyń joǵyn joqtap, muńyn muńdaǵan Muhtar Aryn esimin muqym el biledi. Dúnıeden ozǵanyna shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de, oı-tolǵamdary el ortasynda áli kúnge deıin aıtylyp keledi. Ómirsheń sózderi keıingi jastarǵa óshpes ónege.
Alash úshin atqarǵan abyroıly isteri qazirgi qoǵam úshin aınymas temirqazyq. Balalyq shaǵy surapyl soǵyspen tuspa-tus kelip, tar zamanda eseıgen aýyl balasy alysqa kóz tikti. Bilimge degen qushtarlyq Almaty Shet tilderi ınstıtýtyna jetelep, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty dárejesine deıin kóterdi.
Ár jyldary birneshe joǵary oqý ornynda, mınıstrlikte abyroıly qyzmetter atqardy. Ǵumyrynyń sońǵy on eki jylyn Q. Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik memlekettik ýnıversıtetiniń rektorlyǵyna arnady. Qandaı qyzmette júrse de, umyt qalǵan ulttyq muralardy qaıta jańǵyrtýǵa kúsh salyp, ǵalamat ǵylymı eńbekter jazdy. Halyqtyń rýhyn oıatyp, qyzyl saıasattan sarǵaıa bastaǵan tilin tiriltetin maqalalar jarıalady. Zańǵar tulǵa týraly zıaly qaýym aıtar pikir de bir tóbe. Bári de el úshin týǵan perzenttiń parasat-paıymyn áńgimelep, jarqyn isterin joqtaıdy.
Sanaly el erin umytpaıdy. Oǵan aıadaı aýylǵa jınalǵan alqaly top dálel. Aımaqta ótken Alashtyń ataýly kúnine halyq kóp jınaldy. Ulyn ulyqtady, kózine jas alyp, kemeńgerligin sóz etti.
Qabirstannan attamaıtyn qazaq aldymen Baqaly óńirinde máńgilik tynys tapqan Muhtar Arynnyń kesenesine kelip, rýhyna quran baǵyshtady. Eńseli eskertkishtiń ashylý rásiminde Sarqan aýdanynyń ákimi Erǵazy Qoshanbekov osyndaı ónegeli iske Elbasynyń Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasy túrtki bolǵanyn aıtyp, sharaǵa qatysyp otyrǵan Muhtar Arynnyń zaıyby Raıhan Berdiqojaqyzyna, asyldyń synyqtary Erlan men Nurlanǵa izgi tilegin arnady.
Sonymen birge, oblys ákimi Amandyq Batalovtyń sálemin jetkizdi. Sharada ult ustazynyń úzeńgilesi, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Amangeldi Aıtaly sóz sóılep, qaıratkerdiń san qyryn tebirenispen eske aldy. Fılosof aqtóbelikterdiń ystyq sálemin de arqalaı kelipti.
– Qurmetti aǵaıyn! Muhtar Aryn – búkil qazaq halqyna ortaq tulǵa. Ásirese, onyń esimi aqtóbelikterge óte ystyq, – dep bastady Amangeldi Ábdirahmanuly alǵashqy sózin. – Muhtar Aqtóbede uzaq jyl rektor boldy. Kóp rektorlardyń biri emes, keleli oı aıtatyn kemeńger basshy edi. Muhtar Ǵalıuly stýdentterdi ǵana tárbıelep qoıǵan joq. Sonymen birge, halyqtyń tárbıeshisine aınala bilgen abzal jan. Bile bilseńizder, Rýhanı jańǵyrýdyń alǵashqy kezeńi táýelsizdik alǵan jyldarmen sáıkes keldi. Sol jańǵyrýdyń alǵashqy leginde Muhtar Aryn júrdi. Ol qandaı iske de qazaq rýhanıaty turǵysynan qaraıtyn. Adamdy tirisinde maqtap jatady. Ólgennen keıin umytady. Biraq uly isterimen umytylmaıtyn adamdar bar. Ondaı tulǵany halyq izdeıdi, saǵynyp turady. Qaıran Muhań-aı, bylaı deıtin edi-aý dep eske alady. Mine, Muhtar Arynnyń ár sózi, kórsetken úlgisi el jadynda. Qazaq halqymen birge.
Sonaý bir jyldary qazaqtyń batyr qyzy Álıany komsomol mektebi tárbıeledi dep keýde soqqan komýnıser kóp edi. Al Abaıdy orys mádenıeti ósirdi degen ushqary pikirler jıi aıtylatyn. Muhtar Aryn ult rýhyn janyshtaıtyn teris ıdeologıalarǵa qarsy shyǵyp, halyqtyń mańdaıaldy maqtanyshtary eń aldymen qazaqtyń ulttyq tárbıesinen nár alǵandyǵyn dáleldep baǵatyn. Amangeldi Aıtaly Alash aǵartýshysynyń kópke úlgi bolarlyq isterin áńgimelep berdi. Jıynda sóılegen Sarqan aýdanynyń Qurmetti azamaty Meıramǵalı Qalıasqarov Jırenshe sheshenniń dúnıede ne ólmeıdi – ǵalymnyń haty ólmeıdi dep túıindeletin ańyzyn mysalǵa keltirip, Muhtardyń esimi máńgi óshpeıtinin tilge tıek etti.
Muhtar Aryndaı ult ustazynyń urpaǵyn órbitip, kıeli shańyraǵynyń otyn mazdatqan Raıhan anamyz da alqaly áleýmet aldynda aqtaryla sóz sóılep, barsha jurtqa rahmetin aıtty.
Sondaı-aq, eskertkishtiń avtory, belgili músinshi Qadyrjan Kákimovke analyq alǵysyn jaýdyrdy. «Muhań búkil ómirin ustazdyqqa arnady. Bul eskertkish halyqtyń aq nıetimen, aq batasymen ashylyp tur. Muhań bolashaqta elim rýhanı baı, kemeńger bolsa eken dep armandap ketti.
Onyń júregi dinim, tilim elim, jerim dep soqty. Qysqa ómir súrse de eske alatyn elimen máńgi birge, máńgi baqytty. Men Muhańdaı azamaty bar baqytty áıelmin», – dedi Raıhan ana.
Saltanatty sharanyń ekinshi bóligi «Muhtar Aryn: ustaz, aǵartýshy, qaıratker» taqyrybyndaǵy ǵylymı-tájirıbelik konferensıamen jalǵasyn tapty. Munda Sarqan aýdanynyń ákimi QR Prezıdenti Keńsesiniń basshysy Jeńis Qasymbektiń, QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıevtiń quttyqtaý hattaryn oqyp berdi.
Konferensıada ár oblystan kelgen ǵalymdar, oqytýshylar ult tulǵasy jaıly estelikterin aıtyp, syılyqtaryn tabystady. Atap aıtqanda, Aqtóbe óńirlik memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy Abylaı Muhambetjan baıandama jasap, «Aqtóbeniń Abaıy» atanyp ketken tekti azamattyń atqarǵan ushan-teńiz isterine toqtaldy. Sonymen qatar, konferensıaǵa eskertkishtiń ashylýyna ystyq iltıpattaryn bildirip, izgi tilekterin joldaǵan tanymal tiltanýshy ǵalymdar Ábdýálı Qaıdardyń, Rabıǵa Syzdyqtyń jáne Ómirzaq Aıtbaevtyń sálemdemeleri jetkizildi. Budan bólek, Aqtóbe, Qyzylorda, Pavlodar, Atyraý oblysy ákimderi men ýnıversıtet rektorlarynyń quttyqtaý hattary oqylyp, jańa jınaqtar, ǵylymı kitaptar, portretter tartý etildi. Onyń ishinde «Nur Otan» partıasy Qyzylorda oblystyq fılıaly tóraǵasynyń orynbasary Erjan Baıtiles Muhtar Arynnyń kúrishten beınelengen portretin syılasa, Pavlodar memlekettik ýnıversıtetiniń prorektory Arman Aqyshev ǵalymnyń jary Raıhan anamyzǵa zerli kamzol japty.
Shara sońynan M. Tólebaev atyndaǵy halyq aspaptary orkestriniń súıemeldeýinde qazaqtyń kúmbir kúıleri tógilip, Jomart Tákebaevtyń, Saıa Esenkeldınovanyń, Beıbit Musaevtyń jáne Ásem Sembınanyń oryndaýynda ásem ánder shyrqaldy. Orkestrge tanymal dırıjerlar Álı Alpysbaev pen Arman Amanjolov jetekshilik etti.
«Aýyldaǵy esh jerde oqymaǵan, saqaly beline deıin túsken qarıaǵa ózińniń ǵylymı ıdeıalaryńdy túsindire alsań, sonda ǵana naǵyz ǵalym bolasyń, balam!» – deıdi Muhtar Aryn. Átteń, osy sózdi búgingi tym termınshil ǵalymdar ár dısertasıasynyń mańdaıshasyna jazyp qoısa ǵoı dep kúıinemiz. Qaıratker sol kezdiń ózinde ǵylymdy ulttyq kodqa beıimdep, Rýhanı jańǵyrýǵa ólsheýsiz úles qosyp júripti. Taǵy bir sózinde: «Ustaz ben muǵalimniń aıyrmashylyǵy neden kórinedi degende, birinshiden, ustazdyń sońynan ergen shákirtteri bolý kerek.
Ekinshiden, qandaı zaman bolsa da, ustaz eń bilimdi adam bolýy tıis. Úshinshiden, synypta sabaq berip turǵan adamdy muǵalim deımiz. Al ustaz úıde bolsyn, túzde bolsyn, dalada bolsyn, qonaqta bolsyn, qaı jerde bolsa da ustazdyq mindetin adal oryndap, óz isimen basqalarǵa úlgi bolýy kerek. Tórtinshiden, ustaz qandaı bolsa da ulttyq sezim týǵyzatyn oılardy nasıhattap, ortaǵa salyp, túsindirip, aǵartýshylyq qyzmetterdi atqarýy kerek. Osyndaı adamdardy «Ult ustazy» dep ataıdy», – dep aıtyp ketipti. Uzyn-sonar sózdi murtyn buzbaı bergen sebebimiz de sol, Muhtar Aryndy ult ustazy dep ataýǵa ábden laıyqtyǵy. Ýaqyt minberinen qarasaq, bul baılamdy oı ózine arnalyp aıtylǵandaı.
PS: Muhtar Arynuly kóshesi, 10. Baqaly aýyldyq Mádenıet úıiniń mekenjaıy osylaı. Konferensıadan shyqqan qalyń jurt tekti uldyń rýhyna arnalǵan asqa qaraı baǵyt aldy. Taǵy da qońyr maqammen quran oqyldy. Jaqsy adamnyń artynan jaqsy sózder aıtyldy. Ǵalym jıyrma úsh kóktemnen keıin ózi qanattanǵan óńirde qaıta tas músin keıpinde tirildi. Eń bastysy, el jadyndaǵy eskertkish óshpesin dep tarqastyq biz de ǵalymnyń aqjarqyn aýyldastaryna qaraı-qaraı.
Qýanysh TUNǴATAR
Baqaly aýyly,
Sarqan aýdany,
