Saıasattanýshy Rasýl Qospanov Qazaqstan bıligi munaı kompanıalarymen aradaǵy kelisimderdi nege qaıta qarap jatqanyn saraptap berdi, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Qazaqstannyń munaı saıasaty: jańa elıtanyń jańa strategıasy
Bıyl Qazaqstan táýelsizdik tarıhyndaǵy rekordty jańartty – munaı óndirý kólemi táýligine 2,03 mln barelden asyp tústi. Ádette, mundaı kórsetkish el ekonomıkasynyń tabysyn kórsetse kerek-ti. Alaıda bul rekord Qazaqstan bıligi úshin qýanyshtan góri, jańa ekonomıkalyq-saıası sheshim qabyldaý qajettigin aıqyndaǵan mańyzdy sıgnalǵa aınaldy.
Másele nede?
Qazaqstannyń búdjettik tapshylyǵy sońǵy jyldary qarqyndy ósip, 2024 jyly JİÓ-niń 3%-yna jetti. Mundaı jaǵdaıda el basshylyǵynyń aldynda eki tańdaý tur: ne munaı óndirisin odan ári arttyryp, OPEK+ kelisimindegi seriktestermen janjaldasýǵa táýekel etý, ne batystyq alyp kompanıalarmen jasalǵan kelisim-sharttardy qaıta qaraý arqyly memleket kirisin ulǵaıtý. Sońǵy jyldary elde bılikke kelgen jańa elıta ekinshi joldy tańdaýǵa beıim ekenin ashyq baıqatyp otyr.
Nazarbaev dáýirindegi "ashyq esiktiń" jabyq sharttary
Qazaqstannyń munaı salasyndaǵy búgingi tabysy – negizinen Teńiz, Qarashyǵanaq jáne Qashaǵan sıaqty úsh alyp ken ornynyń arqasy. Bulardyń barlyǵy 90-jyldardaǵy Nazarbaevtyń tusynda jasalǵan ónimdi bólisý kelisimderi (ÓBK) negizinde ıgerilip keledi. Chevron, ExxonMobil, Shell, Eni sekildi alpaýyt kompanıalar sol tusta Qazaqstanǵa mıllıardtaǵan dollar ınvestısıa quıyp, eldi álemdik munaı naryǵyndaǵy jetekshi oıynshylardyń qataryna shyǵardy.
Biraq osy ınvestısıalardyń quny tym joǵary boldy. Sheteldik ınvestorlarǵa memleket tarapynan óte tıimdi jeńildikter berildi. Uzaq merzimdi salyq jeńildikteri, qupıa komersıalyq sharttar, alǵashqy jyldary memleketke tıesili paıdanyń mardymsyz bolýy – bunyń bári áli kúnge deıin qoǵamda suraq týdyryp keledi. Tipti, bul kelisimderdiń kóp bóligi áli kúnge deıin qupıa saqtalyp otyr.
"Qazaqgeıt" – kóleńkeli kelisimderdiń sımvoly
Qazaqstandyqtardyń sheteldik munaı kompanıalarymen jasalǵan kelisim-sharttarǵa kúdikpen qaraýynyń basty sebebi – atyshýly "Qazaqgeıt" janjaly. 2003 jyly Nú-Iorkte burynǵy SRÝ qyzmetkeri Djeıms Gıffen ustalǵanda, bul jaǵdaı Qazaqstandaǵy munaı kelisimderiniń kúmándi tustaryn ashyq kórsetti. Gıffen Qazaqstannyń joǵary laýazymdy sheneýnikterine 78 mln dollar kóleminde para berip, Teńiz ken ornynan tıimdi kelisim-sharttar jasaǵanyn moıyndaǵan. Bul oqıǵa Qazaqstannyń munaı kelisimderine degen senimsizdigin kúsheıtip jiberdi.
Jańa elıta, jańa talaptar
2022 jyldan bastap Nazarbaev tusyndaǵy eski elıta bılikten shettetilip, jańa býyn keldi. Bul býyn munaı salasyndaǵy kelisimderdiń burynǵydaı jalǵasýyna túbegeıli qarsy emes, biraq sharttardy el paıdasyna qaraı qaıta qaraýdy talap etip otyr. Prezıdent Toqaevtyń ózi 2024 jyldyń basynda úkimetke ónimdi bólisý kelisimderin qaıta qaraýdy tapsyrdy.
Nátıjesinde, Qazaqstan bıligi batys ınvestorlaryna alǵash ret qatań talaptar qoıa bastady. Máselen, Qashaǵan ken ornyna qatysty NCOC konsorsıýmyna 2010-2018 jyldar aralyǵyndaǵy shyǵyndardy negizsiz kótergeni úshin 160 mlrd dollar kóleminde rekordtyq talap qoıyldy. Bul talap Qazaqstan ekonomıkasynyń jarty jyldyq jalpy ishki ónimine teń soma bolatyn.
Sonymen qatar, ekologıa máselesi de ótkir qoıyldy. Qazaqstan taraby Kashaǵan operatorynyń ekologıalyq normalardy buzǵany úshin qosymsha 5,1 mlrd dollar talap etip otyr. Qarashyǵanaq ken orny boıynsha da 3,5 mlrd dollarlyq ekologıalyq talap qoıyldy.
Al Teńiz ken ornynyń operatory "Teńizshevroılǵa" ázirshe iri kólemde sot talaby qoıylmasa da, alǵash ret kompanıa basshylyǵy parlamentke shaqyrylyp, depýtattar tarapynan qatań synǵa ushyrady. Bul – Qazaqstanda buryn bolmaǵan jaǵdaı.
Nege dál qazir?
Qazaqstan bıliginiń munaı kompanıalarymen kelisimderdi qaıta qaraýǵa dál qazir belsene kirisýiniń birneshe sebebi bar.
- Birinshiden, saıası býyn almasýy jańa elıta úshin munaı sektoryndaǵy sharttardy ózgertýdi tek ekonomıkalyq emes, saıası qajettilikke aınaldyrdy. Iaǵnı, jańa elıta el táýelsizdiginiń ekonomıkalyq negizderin nyǵaıtýdy kózdep otyr. Bul – jańa býynnyń saıası sýbektiligi men ambısıasyn dáleldeıtin mańyzdy qadam.
- Ekinshiden, qoǵamda da munaıdan túsetin tabystyń ádiletti bólinýine qatysty suranys artty. 2022 jyly Qazaqstanda ÓBK sharttaryn ashyq jarıalaý týraly qoǵamdyq petısıa paıda boldy. Halyq munaı kelisimderiniń ádilettiligi men ashyqtyǵyn talap etýde. Bul suranysty elemeý bılik úshin ońaı emes.
- Úshinshiden, geoekonomıkalyq jaǵdaı túbegeıli ózgerdi. Ýkraınadaǵy soǵys, sanksıalar men kólik dálizderiniń turaqsyzdyǵy Qazaqstan munaı eksportynyń sharttaryn ózgertýdi qajet etip otyr. Osy ózgeristerdi paıdalanyp, Qazaqstan munaı salasyndaǵy sheteldik ınvestorlarmen teń dárejede qaıta kelisýge umtylýda.
- Tórtinshiden, Qazaqstanǵa dál qazir tıimdi sharttardy qaıta jasamasa, 2040 jyldarǵa qaraı munaı kenishteri sarqylyp, búdjet tabysy kúrt tómendeýi múmkin. Qazir munaı baǵasy joǵary, Batys Qazaqstanǵa erekshe nazar aýdaryp otyr, dál osy kezeń – munaı kelisimderin tıimdi sharttarǵa qaıta qaraýǵa taptyrmas múmkindik.
