ساياساتتانۋشى راسۋل قوسپانوۆ قازاقستان بيلىگى مۇناي كومپانيالارىمەن اراداعى كەلىسىمدەردى نەگە قايتا قاراپ جاتقانىن ساراپتاپ بەردى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
قازاقستاننىڭ مۇناي ساياساتى: جاڭا ەليتانىڭ جاڭا ستراتەگياسى
بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى رەكوردتى جاڭارتتى – مۇناي ءوندىرۋ كولەمى تاۋلىگىنە 2،03 ملن باررەلدەن اسىپ ءتۇستى. ادەتتە، مۇنداي كورسەتكىش ەل ەكونوميكاسىنىڭ تابىسىن كورسەتسە كەرەك-تى. الايدا بۇل رەكورد قازاقستان بيلىگى ءۇشىن قۋانىشتان گورى، جاڭا ەكونوميكالىق-ساياسي شەشىم قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايقىنداعان ماڭىزدى سيگنالعا اينالدى.
ماسەلە نەدە؟
قازاقستاننىڭ بيۋدجەتتىك تاپشىلىعى سوڭعى جىلدارى قارقىندى ءوسىپ، 2024 جىلى ءجىو-نىڭ 3%-ىنا جەتتى. مۇنداي جاعدايدا ەل باسشىلىعىنىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇر: نە مۇناي ءوندىرىسىن ودان ءارى ارتتىرىپ، وپەك+ كەلىسىمىندەگى سەرىكتەستەرمەن جانجالداسۋعا تاۋەكەل ەتۋ، نە باتىستىق الىپ كومپانيالارمەن جاسالعان كەلىسىم-شارتتاردى قايتا قاراۋ ارقىلى مەملەكەت كىرىسىن ۇلعايتۋ. سوڭعى جىلدارى ەلدە بيلىككە كەلگەن جاڭا ەليتا ەكىنشى جولدى تاڭداۋعا بەيىم ەكەنىن اشىق بايقاتىپ وتىر.
نازاربايەۆ داۋىرىندەگى "اشىق ەسىكتىڭ" جابىق شارتتارى
قازاقستاننىڭ مۇناي سالاسىنداعى بۇگىنگى تابىسى – نەگىزىنەن تەڭىز، قاراشىعاناق جانە قاشاعان سياقتى ءۇش الىپ كەن ورنىنىڭ ارقاسى. بۇلاردىڭ بارلىعى 90-جىلدارداعى نازاربايەۆتىڭ تۇسىندا جاسالعان ءونىمدى ءبولىسۋ كەلىسىمدەرى (وبك) نەگىزىندە يگەرىلىپ كەلەدى. Chevron، ExxonMobil، Shell، Eni سەكىلدى الپاۋىت كومپانيالار سول تۇستا قازاقستانعا ميللياردتاعان دوللار ينۆەستيسيا قۇيىپ، ەلدى الەمدىك مۇناي نارىعىنداعى جەتەكشى ويىنشىلاردىڭ قاتارىنا شىعاردى.
ءبىراق وسى ينۆەستيسيالاردىڭ قۇنى تىم جوعارى بولدى. شەتەلدىك ينۆەستورلارعا مەملەكەت تاراپىنان وتە ءتيىمدى جەڭىلدىكتەر بەرىلدى. ۇزاق مەرزىمدى سالىق جەڭىلدىكتەرى، قۇپيا كوممەرسيالىق شارتتار، العاشقى جىلدارى مەملەكەتكە تيەسىلى پايدانىڭ ماردىمسىز بولۋى – بۇنىڭ ءبارى ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدا سۇراق تۋدىرىپ كەلەدى. ءتىپتى، بۇل كەلىسىمدەردىڭ كوپ بولىگى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا ساقتالىپ وتىر.
"قازاقگەيت" – كولەڭكەلى كەلىسىمدەردىڭ سيمۆولى
قازاقستاندىقتاردىڭ شەتەلدىك مۇناي كومپانيالارىمەن جاسالعان كەلىسىم-شارتتارعا كۇدىكپەن قاراۋىنىڭ باستى سەبەبى – اتىشۋلى "قازاقگەيت" جانجالى. 2003 جىلى نيۋ-يوركتە بۇرىنعى سرۋ قىزمەتكەرى دجەيمس گيففەن ۇستالعاندا، بۇل جاعداي قازاقستانداعى مۇناي كەلىسىمدەرىنىڭ كۇماندى تۇستارىن اشىق كورسەتتى. گيففەن قازاقستاننىڭ جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرىنە 78 ملن دوللار كولەمىندە پارا بەرىپ، تەڭىز كەن ورنىنان ءتيىمدى كەلىسىم-شارتتار جاساعانىن مويىنداعان. بۇل وقيعا قازاقستاننىڭ مۇناي كەلىسىمدەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىگىن كۇشەيتىپ جىبەردى.
جاڭا ەليتا، جاڭا تالاپتار
2022 جىلدان باستاپ نازاربايەۆ تۇسىنداعى ەسكى ەليتا بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، جاڭا بۋىن كەلدى. بۇل بۋىن مۇناي سالاسىنداعى كەلىسىمدەردىڭ بۇرىنعىداي جالعاسۋىنا تۇبەگەيلى قارسى ەمەس، ءبىراق شارتتاردى ەل پايداسىنا قاراي قايتا قاراۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ ءوزى 2024 جىلدىڭ باسىندا ۇكىمەتكە ءونىمدى ءبولىسۋ كەلىسىمدەرىن قايتا قاراۋدى تاپسىردى.
ناتيجەسىندە، قازاقستان بيلىگى باتىس ينۆەستورلارىنا العاش رەت قاتاڭ تالاپتار قويا باستادى. ماسەلەن، قاشاعان كەن ورنىنا قاتىستى NCOC كونسورسيۋمىنا 2010-2018 جىلدار ارالىعىنداعى شىعىنداردى نەگىزسىز كوتەرگەنى ءۇشىن 160 ملرد دوللار كولەمىندە رەكوردتىق تالاپ قويىلدى. بۇل تالاپ قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ جارتى جىلدىق جالپى ىشكى ونىمىنە تەڭ سوما بولاتىن.
سونىمەن قاتار، ەكولوگيا ماسەلەسى دە وتكىر قويىلدى. قازاقستان تارابى كاشاعان وپەراتورىنىڭ ەكولوگيالىق نورمالاردى بۇزعانى ءۇشىن قوسىمشا 5،1 ملرد دوللار تالاپ ەتىپ وتىر. قاراشىعاناق كەن ورنى بويىنشا دا 3،5 ملرد دوللارلىق ەكولوگيالىق تالاپ قويىلدى.
ال تەڭىز كەن ورنىنىڭ وپەراتورى "تەڭىزشيەۆرويلعا" ازىرشە ءىرى كولەمدە سوت تالابى قويىلماسا دا، العاش رەت كومپانيا باسشىلىعى پارلامەنتكە شاقىرىلىپ، دەپۋتاتتار تاراپىنان قاتاڭ سىنعا ۇشىرادى. بۇل – قازاقستاندا بۇرىن بولماعان جاعداي.
نەگە ءدال ءقازىر؟
قازاقستان بيلىگىنىڭ مۇناي كومپانيالارىمەن كەلىسىمدەردى قايتا قاراۋعا ءدال ءقازىر بەلسەنە كىرىسۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
- بىرىنشىدەن، ساياسي بۋىن الماسۋى جاڭا ەليتا ءۇشىن مۇناي سەكتورىنداعى شارتتاردى وزگەرتۋدى تەك ەكونوميكالىق ەمەس، ساياسي قاجەتتىلىككە اينالدىردى. ياعني، جاڭا ەليتا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزدەرىن نىعايتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل – جاڭا بۋىننىڭ ساياسي سۋبەكتىلىگى مەن امبيسياسىن دالەلدەيتىن ماڭىزدى قادام.
- ەكىنشىدەن، قوعامدا دا مۇنايدان تۇسەتىن تابىستىڭ ادىلەتتى بولىنۋىنە قاتىستى سۇرانىس ارتتى. 2022 جىلى قازاقستاندا وبك شارتتارىن اشىق جاريالاۋ تۋرالى قوعامدىق پەتيسيا پايدا بولدى. حالىق مۇناي كەلىسىمدەرىنىڭ ادىلەتتىلىگى مەن اشىقتىعىن تالاپ ەتۋدە. بۇل سۇرانىستى ەلەمەۋ بيلىك ءۇشىن وڭاي ەمەس.
- ۇشىنشىدەن، گەوەكونوميكالىق جاعداي تۇبەگەيلى وزگەردى. ۋكرايناداعى سوعىس، سانكسيالار مەن كولىك دالىزدەرىنىڭ تۇراقسىزدىعى قازاقستان مۇناي ەكسپورتىنىڭ شارتتارىن وزگەرتۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. وسى وزگەرىستەردى پايدالانىپ، قازاقستان مۇناي سالاسىنداعى شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن تەڭ دارەجەدە قايتا كەلىسۋگە ۇمتىلۋدا.
- تورتىنشىدەن، قازاقستانعا ءدال ءقازىر ءتيىمدى شارتتاردى قايتا جاساماسا، 2040 جىلدارعا قاراي مۇناي كەنىشتەرى سارقىلىپ، بيۋدجەت تابىسى كۇرت تومەندەۋى مۇمكىن. ءقازىر مۇناي باعاسى جوعارى، باتىس قازاقستانعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر، ءدال وسى كەزەڭ – مۇناي كەلىسىمدەرىن ءتيىمدى شارتتارعا قايتا قاراۋعا تاپتىرماس مۇمكىندىك.
