Álemde tarıftik qaqtyǵys bolyp jatyr. Kúni keshe Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ekonomıka máselelerine qatysty jumys otyrysyn ótkizip, tarıftik qaqtyǵystar saldarynan álemdik naryqtaǵy jaǵdaı ózgerýine baılanysty elimizdiń is-qımyl josparyn talqyǵa saldy. Premer-mınıstr Oljas Bektenov, Ulttyq bank tóraǵasy Tımýr Súleımenov bastaǵan shendiler baıandama jasady. Sarapshylar bul baǵytta ne deıdi? Dalanews.kz sholý jasady.
Toqaevtyń tapsyrmasy: "Halyqtyń ál-aýqatyn tómendetpeý kerek"
Prezıdent qazirgi jahandyq ekonomıkadaǵy ahýaldyń turaqsyz sıpat ala bastaǵanyn, sondyqtan kez kelgen jaǵdaıǵa daıyn bolý qajet ekenin aıtty.
Keńes otyrysynda Qasym-Jomart Toqaev aldaǵy jumystyń negizgi baǵyttaryn aıqyndady.
"Úkimettiń mindeti – halyqtyń ál-aýqatyn, ekonomıkalyq ósim qarqynyn jáne tartylatyn ınvestısıa kólemin tómendetýge jol bermeý", – dedi Memleket basshysy.
Jýyrda Shymkentke saparynda da álem betpe-bet kelip otyrǵan jańa syn-qaterlerge qatysty pikir bildirdi.
"Jahandyq saýda soǵysy órshýi saldarynan dúnıe júzinde kúrdeli ahýal qalyptasyp keledi. Eger mundaı teketires oryn alsa, onyń zardabyn barlyq el tartady. Oǵan esh kúmán joq.
Bul rette biz Prezıdent Tramptyń atalǵan qaqtyǵysqa qatysy bar elderdiń ustanymdaryn naqtylap, múmkindiginshe kelissóz bastaý úshin 90 kún moratorıı jarıalaý týraly baıypty sheshimin quptaımyz. Sarapshylar elderdiń bir-birine qarsy tarıfter engizýi álem ekonomıkasynyń quldyraýyna túrtki bolyp, halyqaralyq saýda-sattyqtyń búkil erejesin tas-talqan etýi, tipti, onyń sońy qarýly qaqtyǵystarǵa deıin ulasýy múmkin dep eskertedi. Apta basynda barlyq negizgi ındeksterdiń máni tómendep, munaı baǵamy barreline 60 dollardan aspady. Alaıda Amerıka bıligi tarıfterdi keıinge qaldyrý týraly sheshimin jarıalaǵan soń, bırjadaǵy baǵalar ósti. Qazir jaǵdaı birshama turaqtalǵany baıqalǵanymen, álemdik qor naryǵy men shıkizat bırjalary buryn-sońdy bolmaǵan mazasyz kúıge túsip tur.
Álemniń qatań tarıftik qaqtyǵystar saıasatyna kóshkeni anyq. Áńgime kezekti resessıa jaıynda ǵana emes, jahandyq ekonomıkanyń irgesin shaıqap, halyqaralyq qatynastar júıesine aýyr zardabyn tıgizetin daǵdarysqa bet alǵanymyzda bolyp otyr. Biz qazirgi ahýaldy muqıat saraptap, barlyq qaýip-qaterdi eskerip jatyrmyz. Eshbir qıyndyqqa qaramastan, Qazaqstan jan-jaqty jańǵyrý jolynan aýytqymaıdy, strategıalyq baǵdarymyz da ózgermeıdi. Biz ınfraqurylym, kólik, ónerkásip, aýyl sharýashylyǵy, sıfrlandyrý jáne basqa da baǵyttar boıynsha iri jobalarymyzdy júzege asyra beremiz. Jumys toqtamaıdy, – dedi Toqaev.
Tarıftik qaqtyǵys: bul saıası oıyn ba?
Tarıftik qaqtyǵys - memleketter arasynda tarıfti ózara arttyrý arqyly týyndaıtyn ekonomıkalyq daý. Sarapshylar mundaı qaqtyǵystardyń astarynda saıası qysym kórsetý jatatynyn da joqqa shyǵarmaıdy.
Jýyrda AQSH prezıdenti Donald Tramp shetelden ákelinetin barlyq taýarǵa baj salyǵy engiziletinin jarıalady.
Bazalyq tarıf 10 paıyz deńgeıinde, alaıda ol kóptegen memleket úshin joǵary. Máselen EO elderinen keletin taýarǵa 20 paıyz, Shveısarıa úshin 31 paıyz, Ulybrıtanıa úshin 10 paıyz, Izraıl úshin 17 paıyz, Qazaqstan úshin 27 paıyz bolady delindi. Eń joǵary tólem Vetnamǵa (46 paıyz), Kambodjaǵa (49 paıyz), Laosqa (48 paıyz) júktelgen edi.
Artynsha AQSH prezıdenti Donald Tramp álem elderiniń taýarlaryna buǵan deıin jarıalaǵan baj salyǵyn 90 kúnge toqtatty. Tizimge Qytaı enbedi. Kerisinshe Qytaı kedendik baj salyǵynyń joǵary mólsherlemesine ushyraıtyny aıtyldy. Qytaı da únsiz qalmady. Kúni keshe Tramp taǵy da Qytaıdy 245 paıyz kólemindegi baj salyǵymen bir "qorqytyp aldy".
Sarapshylar ne deıdi?
Dalanews.kz saıasattanýshy Janat Momynqulovtyń pikirin bildi. Sarapshy munyń Qazaqstanǵa áseri týrasynda sóz qozǵady.
"Tramptyń "tarıftik soǵystarynyń" jaǵymsyz áserleri Qazaqstandy da aınalyp ótpeýi múmkin. Munaı baǵasynyń quldyraýy osy deńgeıde jalǵasa berse, aldaǵy aılarda eldegi áleýmettik-ekonomıkalyq ahýalǵa, bálkim halyqtyń kóńil-kúıine de yqpaly etýi yqtımal", - deıdi ol.
Onyń sózinshe, másele tek tarıfter qaqtyǵysynda emes, álem ekonomıkasy baıaýlap, dástúrli túrde qalyptasqan qatynastar buzylý qaýpinde tur.
"Qazir bir ýaqytta AQSH-Qytaı saýda qaqtyǵysy, Ýkraına-Reseı soǵysy, Taıaý Shyǵysta Izraıl-Iran shıelenisi, munaı baǵasynyń tómendeýi, aqparattyq-tehnologıalyq soǵys júrip jatyr. Bul - álemde jańa tártip qalyptasýynyń alǵysharttary men jan-jaqty qysym", - deıdi Momynqulov.
Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, munyń Qazaqstan ekonomıkasynda munaı salasyna jaǵymsyz áseri bolýy múmkin.
"Bul jaǵdaı munaı eksporttaýshy elderdiń, aıtalyq Reseı ekonomıkasyn álsiretip, shyǵyndardy qysqartýǵa, soǵysty tejeýge májbúr etýge baǵyttalǵan. Bul Reseımen etene jaqyn elderdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna da eleýli áser etedi. Álemdik ekonomıka baıaýlasa, Qytaıdyń munaıǵa muqtajdyǵy azaıady. Munaıdan túsetin kiris tómendeýi úkimetterdiń qarjysyn azaıtady
Qazaqstannyń beıresmı áleýmettik kontrakty (halyqqa saıası turaqtylyq pen shekteýli erkindikti berý arqyly ornyna ekonomıkalyq damý: jalaqylar men áleýmettik kómek) kóbine munaı tabysyna negizdelgen. Munaı baǵasy tómendeýi ekonomıkalyq aýyrtpalyqtar men ishki saıasattyń birshama teńselýine ákelýi múmkin. Aımaǵymyzda áleýmettik teńsizdikti jáne reformalaý talaptaryn sheshý úshin tómennen kúsheıetin qysym birshama artýy múmkin. Munaı jaı ǵana ekonomıkalyq aktıv emes, ol áleýmettik kelisimsharttyń negizi. Al munaıdan túsetin tabys azaısa, eldegi turaqtylyqqa qalaı bolǵanda da áseri bolady", - dedi ol.
Sarapshynyń pikirinshe, Tramp ákimshiliginiń Qytaıǵa jáne Eýropaǵa qarsy engizgen tarıfteri jahandyq saýda balansyna qaýip tóndiredi.
"Investorlar senimine syzat túsiredi. Bul jaǵdaı energetıka naryǵyndaǵy turaqsyzdyqty kúsheıtti. Saýda aǵyndary men óndiris tizbekteriniń buzylýy munaıǵa suranysty azaıtyp, álemdik ekonomıkanyń turalaýyna alyp kelýy yqtımal. Al bul OPEK+ elderine, Qazaqstan úshin tikeleı soqqy bolady. Búdjet qurylymynyń úlken bóligi munaıdan túsetin elimiz úshin baǵanyń quldyraýy qarjy tapshylyǵyna, teńgeniń álsirep, áleýmettik baǵdarlamalardy qysqartýǵa ákelýi múmkin. Bul óz kezeginde halyqtyń áleýmettik kóńil-kúıine áser eter edi. Bul quldyraý jańa jobalarǵa qarjy quıýdy baıaýlatady", - dedi ol.
Saıasattanýshy bul máselede óz boljamyn da aıtty.
"Syrtqy ekonomıkalyq jaǵdaıdyń kúrdelenýi Qazaqstannyń geosaıası baǵytyna da áser etedi. Qytaıdyń Qazaqstan ekonomıkasyna yqpalyn eskersek, bul kórshi eldiń saıasatynda jańa qaterdiń ósýine ákelýi múmkin. Biraq menińshe, Qytaı tarapy Tramppen kelisimge keledi. Tek sol kelisimniń sharttary ǵana Beıjińdi tolǵandyryp otyr. Tramptyń proteksıonızmi Qazaqstannyń kópvektorly syrtqy saıasatynyń tepe-teńdigine jaǵymsyz áser etý potensıalyna ıe bolýmen qatar, eldiń Batys pen Shyǵys arasyndaǵy manevr jasaý múmkindigin taryltýy múmkin.
Tramptyń tarıftik sheshimderi Qazaqstan úshin tikeleı ekonomıkalyq qaýip bolmasa da, janama jáne keshendi táýekelder ákelýi yqtımal. Munaı sektory arqyly bul saıasat búdjetke soqqy bolyp, áleýmettik salaǵa keri áserin tıgizýi yqtımal. Al geosaıası turǵyda álsiregen Reseı jaǵdaıynda Qytaıdyń aımaqtaǵy ekonomıkalyq-saıası róli artyp otyrǵanyn eskerý qajet. Bul faktorlar Qazaqstandy barynsha ıkemdi ári kópqyrly ishki jáne syrtqy saıasat júrgizýge májbúrleıdi", - dep túıindedi ol.
Bul týrasynda saıasattanýshy Ashat Qasenǵalı de áleýmettik jelide pikir bildiripti.
"Tarıftik tartystyń toqtaıtyn túri joq. Nómir birinshi ekonomıka AQSH pen nómir ekinshi ekonomıka Qytaı kún saıyn bir-birine tarıfterdi kóterýde. Kompanıalar taýardyń baǵasyn ózgertip úlgere almaı jatyr. Qarbalas. Bul kúlli álemge áser etedi. Tramp Qytaıdan basqa elderge salynǵan baj salyǵyn 90 kúnge toqtatty. Bul túbegeıli sheshim bolmasa da, "kelissózge daıynbyz" degen ym-ısharasy bolsa kerek. Degenmen saýda soǵysy kóptegen elge zardabyn tıgizedi. Tipti álemdik resessıaǵa ákelýi múmkin", - dedi ol.
"Mysaly EO men Qytaı tarıftik soǵysta pozısıalaryn jaqyndatýy múmkin. Iaǵnı EO elderi Qytaı taýarlaryna tarıf salmaı, Qytaı EO taýarlaryna tarıf salmaıdy. Bálkim tarıf bolatyn shyǵar, biraq tym joǵary emes degendeı. Ondaı sátte Qytaı men EO-nyń taýarlaryn bir-birine aǵylady deıdi sarapshylar. Tarıftik soǵysqa baılanysty Qytaı men EO-nyń baılanysy artsa, ózara taýar tasymaly da artady. Bul Qazaqstandy logıstıkalyq turǵydan mańyzdy ete túsedi. Bul bir jaǵynan múmkindik. Transkaspıı baǵytynyń da tynysy ashyla túser edi. Qytaı taýaryn eki jolmen, teńiz jáne qurlyq arqyly tasymaldaıdy. Teńizge basymdyq beredi, alaıda Eýropaǵa taýar jetkizý úshin biz arqyly ótetin joldy da barynsha paıdalanýda. Endi sonyń úlesi artatyn sıaqty", - dep boljady ol.
"Tramp ázirge tarıfterdi 90 kúnge paýzaǵa qoıyp, barlyǵyna ortaq mınımaldy 10 paıyz tarıfti qaldyrdy. Bul sanatqa Qytaı kirmeıdi. 90 kúnnen keıin Tramptyń tarıfteri qaıtyp kelýi múmkin. Bálkim keı elder osy 90 kúnniń ishinde AQSH-pen kelisip, tarıfterin azaıtatyn shyǵar. Alaıda keı elder úshin sol joǵary tarıfter qalýy yqtımal. Qalaı bolsa da "tarıfter soǵysy" álemdi ózgertedi. Álemdik ekonomıkada tektonıkalyq ózgerister bolýy yqtımal.
"Bizge salǵan tarıfi - 27 paıyz. Ol biz AQSH-qa saýdalaıtyn taýardyń 90 paıyzynan astamyna júrmeıdi. Óıtkeni biz AQSH úshin strategıalyq mańyzy bar shıkizattyq taýarlardy satamyz. Biraq báribir de tarıftik tartys bizge de áser etedi. Osylaısha Tramp uzaq jyldar boıy qalyptasqan geosaıası, geoekonomıkalyq álemdik júıeni ózgertip jatyr", - dedi ol.
