Májilis depýtaty Nursultan Baıtilesov «zıandy» ónimderge mindetti tańbalaý engizýdi jáne olardyń mektepterde satylýyna tyıym salýdy usyndy. Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń derekterine sáıkes, 2024 jyly alǵash ret «Semizdik» dıagnozy 9 122 azamatqa qoıylǵan. Bul kórsetkish 2023 jylmen salystyrǵanda 3 paıyzǵa joǵary. Solardyń ishinde 27 paıyzy- 14 jasqa deıingi balalar. Búgin biz balalar densaýlyǵyna tikeleı áser etetin mańyzdy taqyryp- semizdik týraly sóz qozǵaımyz. Suhbattasýshymyz- kóp jylǵy tájirıbesi bar pedıatr dáriger Pırmanova Gúlmıra Mahmýddınqyzy.
- Gúlmıra Mahmýddınqyzy, balalar arasynda semizdik máselesi nege jıi kezdesip otyr?
- Óte oryndy suraq. Qazirgi tańda ómir súrý salty qatty ózgerdi. Balalar buryńǵydaı dalada júgirip, kóp oınamaıdy. Kópshiligi kúnniń kóp bóligin smartfon, planshet sıaqty qurylǵylarǵa qarap ótkizedi. Buǵan qosa, durys emes tamaqtaný da óz áserin tıgizýde. Gazdy sýsyndar, fastfýd, táttiler- bári bala aǵzasyna aýyrlyq túsiredi. Semizdik- osyndaı faktorlardyń nátıjesi.
- Semizdik jaı ǵana artyq salmaq pa, álde densaýlyqqa zıany bar ma?
- Bul jaı ǵana syrt kelbet máselesi emes. Semizdik bala aǵzasyndaǵy kóptegen júıelerge zıan keltiredi. Júrek- qan tamyr aýrýlary, 2- tıpti qant dıabeti, tynys alý júıesiniń qıyndyqtary, baýyrda maı jınalýy- osynyń bári artyq salmaqtyń saldary bolýy múmkin. Qant dıabeti (2-tıp):
Artyq salmaq uıqybezdiń ınsýlın bólý qabiletine keri áser etedi. Nátıjesinde balada qant deńgeıi turaqsyzdanady. Sımptomdary: shóldeý, jıi dáretke shyǵý, tez sharshaý. Bul- ómir boıy baqylaýdy qajet etetin dert.
Júrek- qan tamyr aýrýlary
Maıly taǵamdar men artyq salmaq júrekke kúsh túsiredi. Qan tamyrlary tarylady, qan aınalymy buzylady. Qaýip: jasóspirim kezden bastap joǵary qan qysymy, júrek soǵysynyń jıileýi paıda bolady. Bul bolashaqta ınfarkt, ınsýltke ákelýi múmkin.
Maıly baýyr aýrýy (steatoz)
Artyq maı eń aldymen baýyrda jınalady. Bul- syrttaı baıqalmaıtyn, biraq óte qaýipti ózgeris. Ýaqyt óte kele baýyr qabynyp, sırrozǵa deıin asqynýy múmkin.
Tynys alý júıesiniń buzylýy
Semizdikke beıim balalar uıyqtap jatqanda durys dem ala almaıdy, keıde tipti tynysy toqtap qalatyn jaǵdaılar bolady (uıqy apnoesy).
Bul mı men júrekke ottegi jetpeýine ákelip, balanyń damýyna kedergi keltiredi.
Býyn men omyrtqa aýrýlary
Salmaqtyń shamadan tys kóp bolýy bala býyndaryna, ásirese tize men omyrtqaǵa aýyrtpalyq túsiredi. Bul – bala tez sharshaıdy, durys júre almaıdy, dene músini buzylady degen sóz.
Gormondyq buzylystar
Qyz balalarda- erte jynystyq jetilý, ul balalarda- testosteronnyń tómendeýi baıqalýy múmkin. Bul bala psıhıkasyna da áser etedi.
Sonymen qatar, semizdik psıhologıalyq jaǵynan da qıyndyq týdyrady. Bala óz-ózine senimsiz bolyp ósedi, qatarlastarynan uıalyp, tuıyqtalyp ketýi múmkin.
- Bul máseleni ata- analar qalaı erte baıqaı alady?
- Eń aldymen, balanyń boıyna qatysty salmaǵyn baqylap otyrý qajet. Arnaıy dene salmaǵy ındeksi (DSI) degen kórsetkish bar. Eger ol qalypty shekten asyp ketse- bul alǵashqy belgi. Sonymen qatar, bala tez sharshap qalsa, entigetin bolsa, kóp terleıtin bolsa- bul da sıgnal. Eń durysy- balaǵa jylyna keminde bir ret jalpy tekserý (medosmotr) jasatyp turý.
- Semizdikti aldyn- alý úshin ne isteý kerek?
- Bul jerde ata-ananyń róli óte mańyzdy. Birneshe qarapaıym keńes bere alamyn:
- Eń mańyzdy durys tamaqtaný tártibin úıretińiz. Maıly, tátti, qýyrylǵan taǵamdardy shektep, kókónis, jemis- jıdek, suly men tabıǵı taǵamdardy kóbeıtińiz. Sebebi, durys tamaqtanbaý semizdiktiń basty sebebi. Balanyń aǵzasyna qajetti dárýmen men mıneraldyń ornyna artyq kalorıa men zıandy maılardy beredi. Mundaı as máziri birtindep asqorytý júıesiniń buzylýyna, zat almasýdyń tómendeýine, ári qaraı artyq salmaqtyń jınalýyna ákeledi.
- Belsendi ómir saltyna baýlyńyz. Balamen birge serýendeńiz, sport úıirmelerine berińiz.
- Ekran aldynda otyrý ýaqytyn shekteńiz. Gadjetterge kóp ýaqyt jumsamaýyna mán berińiz.
- Balamen ashyq sóılesińiz. Kúızeliske tússe, artyq tamaq jeýge beıim bolýy múmkin. Sol sebepti ishki jan dúnıesine de kóńil bólý kerek.
- Úlgi bolyńyz. Ata-ana salaýatty ómir súrse, bala da sony qaıtalaıdy.
Aıta ketetin bolsaq, Parlament depýtaty vıse- premer – Ulttyq ekonomıka mınıstri Serik Jumanǵarınniń atyna saýal joldap, qazaqstandyqtar arasynda, ásirese balalardyń arasynda zıandy, negizinen últraóńdelgen azyq- túlik ónimderin tutyný deńgeıiniń artyp kele jatqanyna alańdaýshylyq bildirdi.
Depýtattyń aıtýynsha, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDSU) málimetine sáıkes, jyl saıyn dúnıe júzinde shamamen 8 mıllıon adam durys tamaqtanbaýǵa tikeleı baılanysty aýrýlardan kóz jumady.
- Eń alańdatarlyq másele- quramynda tazartylǵan qant, tuz, transmaılar, hosh ıistendirgishter men dám kúsheıtishter bar últraóńdelgen ónimderdiń keń taralýy men olardyń qoljetimdiliginiń shekteýsiz bolýy,- dedi Baıtilesov.
- Bul ónimder baǵasynyń tómendigi men qoljetimdiliginiń joǵarylyǵyna baılanysty dámdik táýeldilik qalyptastyrady, sozylmaly aýrýlardyń damýyna sebepshi bolady, alaıda aǵza úshin eshqandaı qorektik qundylyq bermeıdi. Búginde mundaı ónimder mektep ashanalarynda, oqý oryndarynyń mańyndaǵy dúkenderde, oqý oryndarynyń mańyndaǵy dúkenderde, onlaın jetkizý servısteri arqyly esh kedergisiz satylyp jatyr,- dep atap ótti depýtat.
Depýtattyń aıtýynsha, bul salada tıimdi retteý júıesi áli de bolsa durys qalyptaspaǵan. Buǵan qosa, áleýmettik jelilerdegi agressıvti jarnama da máseleni ýshyqtara túsýde.
Halyq qalaýlysy halyqaralyq tájirıbege toqtala otyryp, birqatar elderde osy baǵytta naqty qadamdar jasalǵanyn atap ótti.
Máselen,Chılıde zıandy ónimderge arnaıy tańbalaý belgisi engizilip, olardyń balalarǵa arnalǵan jarnamasyna tyıym salynǵan. Ulybrıtanıada «qant salyǵy» engizilip, bul tátti sýsyndardy tutynýdy 30 paıyzǵa deıin azaıtýǵa múmkindik bergen. Ońtústik Koreıada mektep mańynda jarnamaǵa tyıym salynǵan aımaqtar men zıandy taǵamdardy satýǵa shekteýler qoıylǵan.
- Osy aıtylǵandardy eskere otyryp, sizden kelesi usynystardy qarastyrýdy suraımyn:
Birinshiden, zıandy ónimderge balalar men ata analar úshin túsinikti ári kózge birden túsetin arnaıy tańbalaý engizý;
Ekinshiden, últraóńdelgen ónimderdi (UPFs) mektepterde satýǵa tyıym salý, sondaı aq olardy vendorlyq apparattarda, avtomattarda jáne mektep býfetterinde erkin satýǵa shekteý qoıý,- dedi Nursultan Baıtilesov.
Eske salaıyq, byltyr Qazaqstanda «qant salyǵyn» engizý máselesi qyzý talqylanǵan bolatyn. 2024 jylǵy qańtar aıynda Senat depýtaty Bıbigúl Jeksenbaı elde zıandy ónimderdiń taralýyn shekteýdi, sondaı aq qanty kóp taǵamdar men energetıkalyq sýsyndarǵa qosymsha salyq salý múmkindigin qarastyrýdy usynǵan edi.
