ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرسۇلتان بايتىلەسوۆ «زياندى» ونىمدەرگە مىندەتتى تاڭبالاۋ ەنگىزۋدى جانە ولاردىڭ مەكتەپتەردە ساتىلۋىنا تىيىم سالۋدى ۇسىندى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 2024 جىلى العاش رەت «سەمىزدىك» دياگنوزى 9 122 ازاماتقا قويىلعان. بۇل كورسەتكىش 2023 جىلمەن سالىستىرعاندا 3 پايىزعا جوعارى. سولاردىڭ ىشىندە 27 پايىزى- 14 جاسقا دەيىنگى بالالار. بۇگىن ءبىز بالالار دەنساۋلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ماڭىزدى تاقىرىپ- سەمىزدىك تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. سۇحباتتاسۋشىمىز- كوپ جىلعى تاجىريبەسى بار پەدياتر دارىگەر پيرمانوۆا گۇلميرا ماحمۋددين قىزى.
- گۇلميرا ماحمۋددين قىزى، بالالار اراسىندا سەمىزدىك ماسەلەسى نەگە ءجيى كەزدەسىپ وتىر؟
- وتە ورىندى سۇراق. قازىرگى تاڭدا ءومىر ءسۇرۋ سالتى قاتتى وزگەردى. بالالار بۇرىڭعىداي دالادا جۇگىرىپ، كوپ وينامايدى. كوپشىلىگى كۇننىڭ كوپ بولىگىن سمارتفون، پلانشەت سياقتى قۇرىلعىلارعا قاراپ وتكىزەدى. بۇعان قوسا، دۇرىس ەمەس تاماقتانۋ دا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. گازدى سۋسىندار، فاستفۋد، تاتتىلەر- ءبارى بالا اعزاسىنا اۋىرلىق تۇسىرەدى. سەمىزدىك- وسىنداي فاكتورلاردىڭ ناتيجەسى.
- سەمىزدىك جاي عانا ارتىق سالماق پا، الدە دەنساۋلىققا زيانى بار ما؟
- بۇل جاي عانا سىرت كەلبەت ماسەلەسى ەمەس. سەمىزدىك بالا اعزاسىنداعى كوپتەگەن جۇيەلەرگە زيان كەلتىرەدى. جۇرەك- قان تامىر اۋرۋلارى، 2- ءتيپتى قانت ديابەتى، تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ قيىندىقتارى، باۋىردا ماي جينالۋى- وسىنىڭ ءبارى ارتىق سالماقتىڭ سالدارى بولۋى مۇمكىن. قانت ديابەتى (2-تيپ):
ارتىق سالماق ۇيقىبەزدىڭ ينسۋلين ءبولۋ قابىلەتىنە كەرى اسەر ەتەدى. ناتيجەسىندە بالادا قانت دەڭگەيى تۇراقسىزدانادى. سيمپتومدارى: شولدەۋ، ءجيى دارەتكە شىعۋ، تەز شارشاۋ. بۇل- ءومىر بويى باقىلاۋدى قاجەت ەتەتىن دەرت.
جۇرەك- قان تامىر اۋرۋلارى
مايلى تاعامدار مەن ارتىق سالماق جۇرەككە كۇش تۇسىرەدى. قان تامىرلارى تارىلادى، قان اينالىمى بۇزىلادى. ءقاۋىپ: ءجاسوسپىرىم كەزدەن باستاپ جوعارى قان قىسىمى، جۇرەك سوعىسىنىڭ جيىلەۋى پايدا بولادى. بۇل بولاشاقتا ينفاركت، ينسۋلتكە اكەلۋى مۇمكىن.
مايلى باۋىر اۋرۋى (ستەاتوز)
ارتىق ماي ەڭ الدىمەن باۋىردا جينالادى. بۇل- سىرتتاي بايقالمايتىن، ءبىراق وتە ءقاۋىپتى وزگەرىس. ۋاقىت وتە كەلە باۋىر قابىنىپ، سيرروزعا دەيىن اسقىنۋى مۇمكىن.
تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى
سەمىزدىككە بەيىم بالالار ۇيىقتاپ جاتقاندا دۇرىس دەم الا المايدى، كەيدە ءتىپتى تىنىسى توقتاپ قالاتىن جاعدايلار بولادى (ۇيقى اپنوەسى).
بۇل مي مەن جۇرەككە وتتەگى جەتپەۋىنە اكەلىپ، بالانىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
بۋىن مەن ومىرتقا اۋرۋلارى
سالماقتىڭ شامادان تىس كوپ بولۋى بالا بۋىندارىنا، اسىرەسە تىزە مەن ومىرتقاعا اۋىرتپالىق تۇسىرەدى. بۇل – بالا تەز شارشايدى، دۇرىس جۇرە المايدى، دەنە ءمۇسىنى بۇزىلادى دەگەن ءسوز.
گورموندىق بۇزىلىستار
قىز بالالاردا- ەرتە جىنىستىق جەتىلۋ، ۇل بالالاردا- تەستوستەروننىڭ تومەندەۋى بايقالۋى مۇمكىن. بۇل بالا پسيحيكاسىنا دا اسەر ەتەدى.
سونىمەن قاتار، سەمىزدىك پسيحولوگيالىق جاعىنان دا قيىندىق تۋدىرادى. بالا وز-وزىنە سەنىمسىز بولىپ وسەدى، قاتارلاستارىنان ۇيالىپ، تۇيىقتالىپ كەتۋى مۇمكىن.
- بۇل ماسەلەنى اتا- انالار قالاي ەرتە بايقاي الادى؟
- ەڭ الدىمەن، بالانىڭ بويىنا قاتىستى سالماعىن باقىلاپ وتىرۋ قاجەت. ارنايى دەنە سالماعى يندەكسى (دسي) دەگەن كورسەتكىش بار. ەگەر ول قالىپتى شەكتەن اسىپ كەتسە- بۇل العاشقى بەلگى. سونىمەن قاتار، بالا تەز شارشاپ قالسا، ەنتىگەتىن بولسا، كوپ تەرلەيتىن بولسا- بۇل دا سيگنال. ەڭ دۇرىسى- بالاعا جىلىنا كەمىندە ءبىر رەت جالپى تەكسەرۋ (مەدوسموتر) جاساتىپ تۇرۋ.
- سەمىزدىكتى الدىن- الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- بۇل جەردە اتا-انانىڭ ءرولى وتە ماڭىزدى. بىرنەشە قاراپايىم كەڭەس بەرە الامىن:
- ەڭ ماڭىزدى دۇرىس تاماقتانۋ ءتارتىبىن ۇيرەتىڭىز. مايلى، ءتاتتى، قۋىرىلعان تاعامداردى شەكتەپ، كوكونىس، جەمىس- جيدەك، س ۇلى مەن تابيعي تاعامداردى كوبەيتىڭىز. سەبەبى، دۇرىس تاماقتانباۋ سەمىزدىكتىڭ باستى سەبەبى. بالانىڭ اعزاسىنا قاجەتتى دارۋمەن مەن مينەرالدىڭ ورنىنا ارتىق كالوريا مەن زياندى مايلاردى بەرەدى. مۇنداي اس ءمازىرى بىرتىندەپ اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا، زات الماسۋدىڭ تومەندەۋىنە، ءارى قاراي ارتىق سالماقتىڭ جينالۋىنا اكەلەدى.
- بەلسەندى ءومىر سالتىنا باۋلىڭىز. بالامەن بىرگە سەرۋەندەڭىز، سپورت ۇيىرمەلەرىنە بەرىڭىز.
- ەكران الدىندا وتىرۋ ۋاقىتىن شەكتەڭىز. گادجەتتەرگە كوپ ۋاقىت جۇمساماۋىنا ءمان بەرىڭىز.
- بالامەن اشىق سويلەسىڭىز. كۇيزەلىسكە تۇسسە، ارتىق تاماق جەۋگە بەيىم بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ىشكى جان دۇنيەسىنە دە كوڭىل ءبولۋ كەرەك.
- ۇلگى بولىڭىز. اتا-انا سالاۋاتتى ءومىر سۇرسە، بالا دا سونى قايتالايدى.
ايتا كەتەتىن بولساق، پارلامەنت دەپۋتاتى ۆيسە- پرەمەر – ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى سەرىك ءجۇمانعاريننىڭ اتىنا ساۋال جولداپ، قازاقستاندىقتار اراسىندا، اسىرەسە بالالاردىڭ اراسىندا زياندى، نەگىزىنەن ۋلتراوڭدەلگەن ازىق- تۇلىك ونىمدەرىن تۇتىنۋ دەڭگەيىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددسۇ) مالىمەتىنە سايكەس، جىل سايىن دۇنيە جۇزىندە شامامەن 8 ميلليون ادام دۇرىس تاماقتانباۋعا تىكەلەي بايلانىستى اۋرۋلاردان كوز جۇمادى.
- ەڭ الاڭداتارلىق ماسەلە- قۇرامىندا تازارتىلعان قانت، تۇز، ترانسمايلار، حوش يىستەندىرگىشتەر مەن ءدام كۇشەيتىشتەر بار ۋلتراوڭدەلگەن ونىمدەردىڭ كەڭ تارالۋى مەن ولاردىڭ قولجەتىمدىلىگىنىڭ شەكتەۋسىز بولۋى،- دەدى بايتىلەسوۆ.
- بۇل ونىمدەر باعاسىنىڭ تومەندىگى مەن قولجەتىمدىلىگىنىڭ جوعارىلىعىنا بايلانىستى دامدىك تاۋەلدىلىك قالىپتاستىرادى، سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ دامۋىنا سەبەپشى بولادى، الايدا اعزا ءۇشىن ەشقانداي قورەكتىك قۇندىلىق بەرمەيدى. بۇگىندە مۇنداي ونىمدەر مەكتەپ اسحانالارىندا، وقۋ ورىندارىنىڭ ماڭىنداعى دۇكەندەردە، وقۋ ورىندارىنىڭ ماڭىنداعى دۇكەندەردە، ونلاين جەتكىزۋ سەرۆيستەرى ارقىلى ەش كەدەرگىسىز ساتىلىپ جاتىر،- دەپ اتاپ ءوتتى دەپۋتات.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل سالادا ءتيىمدى رەتتەۋ جۇيەسى ءالى دە بولسا دۇرىس قالىپتاسپاعان. بۇعان قوسا، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اگرەسسيۆتى جارناما دا ماسەلەنى ۋشىقتارا تۇسۋدە.
حالىق قالاۋلىسى حالىقارالىق تاجىريبەگە توقتالا وتىرىپ، ءبىرقاتار ەلدەردە وسى باعىتتا ناقتى قادامدار جاسالعانىن اتاپ ءوتتى.
ماسەلەن،چيليدە زياندى ونىمدەرگە ارنايى تاڭبالاۋ بەلگىسى ەنگىزىلىپ، ولاردىڭ بالالارعا ارنالعان جارناماسىنا تىيىم سالىنعان. ۇلىبريتانيادا «قانت سالىعى» ەنگىزىلىپ، بۇل ءتاتتى سۋسىنداردى تۇتىنۋدى 30 پايىزعا دەيىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. وڭتۇستىك كورەيادا مەكتەپ ماڭىندا جارناماعا تىيىم سالىنعان ايماقتار مەن زياندى تاعامداردى ساتۋعا شەكتەۋلەر قويىلعان.
- وسى ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، سىزدەن كەلەسى ۇسىنىستاردى قاراستىرۋدى سۇرايمىن:
بىرىنشىدەن، زياندى ونىمدەرگە بالالار مەن اتا انالار ءۇشىن تۇسىنىكتى ءارى كوزگە بىردەن تۇسەتىن ارنايى تاڭبالاۋ ەنگىزۋ؛
ەكىنشىدەن، ۋلتراوڭدەلگەن ونىمدەردى (UPFs) مەكتەپتەردە ساتۋعا تىيىم سالۋ، سونداي اق ولاردى ۆەندورلىق اپپاراتتاردا، اۆتوماتتاردا جانە مەكتەپ بۋفەتتەرىندە ەركىن ساتۋعا شەكتەۋ قويۋ،- دەدى نۇرسۇلتان بايتىلەسوۆ.
ەسكە سالايىق، بىلتىر قازاقستاندا «قانت سالىعىن» ەنگىزۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانعان بولاتىن. 2024 جىلعى قاڭتار ايىندا سەنات دەپۋتاتى بيبىگۇل جەكسەنباي ەلدە زياندى ونىمدەردىڭ تارالۋىن شەكتەۋدى، سونداي اق قانتى كوپ تاعامدار مەن ەنەرگەتيكالىق سۋسىندارعا قوسىمشا سالىق سالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى ۇسىنعان ەدى.
