Jazýshy Safýan Sháımerdenovtyń týǵanyna 100 jyl!
Qazaq qalamgerleriniń arasynda óziniń shyǵarmashylyǵy men azamattyq pozısıasyna adal bolyp, qıyn sátte ult múddesi úshin tabandylyq tanytqan qalamgerler kóp bolǵan emes. Desek te, óziniń ustanymyn bárinen joǵary qoıyp, synalar shaqta azamattyq pozısıasynan aınymaǵan azamattar boldy. Solardyń biri hám biregeıi jazýshy – Safýan Sháımerdenov. Qalamger Keńes ókimetiniń qylyshynan qan tamyp turǵan kezeńde alańǵa azattyqty ańsap shyqqan qazaq jastardy jaqtaı sóılep, olarǵa arasha túskenin eshqashan umytpaımyz. Qıyn kezeńde jeke bastyń amandyǵynan buryn ult múddesin joǵary qoıǵan qalamgerdiń bıyl 100 jyldyq mereıtoıyn toılaıyq dep otyrmyz.
Safýan Sháımerdenov jaıyndaǵy jyly lebizder ár kezeńde aıtylyp keledi. Al qalamgerdiń 100 jyldyq mereıtoıy qarsańynda onyń shyǵarmashylyǵy men azamattyq pozısıasyna taǵy da úńilip, taǵylym túıý eshqashan kóptik etpesi anyq. Safýan Sháımerdenov týraly jáne ol kisiniń azamattyq bolmysy jaıynda tolǵaǵanda, búgingi bizdiń urpaqqa da, bizden keıin qazaq kóshin alǵa súıreıtin keler urpaqqa da taǵylym bolarlyq kóptegen qasıeti tizbektelip, kóz aldyńyzǵa keledi.
Ómiri ónegege aınalǵan Safekeńdeı jaısań jandar jaıynda qalam terbep, kókeıde júrgen oıdy ortaǵa salý adamǵa qashanda qýanysh sylaıtyny anyq. Saf, taza bolmysyn saqtap, myna dúnıeniń qyzyldy-jasylyna boı aldyrmaǵan Safekeńniń ómir joly jastarǵa qashanda baǵdarsham retinde baǵyt kórsetip turady desek artyq aıtqandyq bolmas edi.
Safýan aǵany taný úshin eń aldymen, onyń shyǵarmashylyǵyna tereń úńilý kerek. Qalamgerdiń shyǵarmashylyǵymen tanysqan kez kelgen adam birinshi kezekte ol kisi estet, talǵampaz jazýshy ekenin baıqary haq. Safýan Sháımerdenov ádebıettiń tabaldyryǵyn uly janr – romanmen attaǵanynan, qalamgerdiń ádebıetke úlken daıyndyqpen, asqan jaýapkershilikpen kelgenin baıqaýǵa bolady. Qalamger alǵashqy «Bolashaqqa jol» romanyn jarıalap, ádebıet aıdynynda jelken kótergende bar-joǵy 31 jastaǵy jigit edi. Osylaısha, aǵamyz 31 jasynda ádebıetsúıer qaýymnyń ystyq yqylasyna bólenip, otyz jasynda orda buzǵan-dy. Jazýshy bul romanyn stýdenttik jyldar qolǵa alyp, uzaq jyl jazǵannan keıin «Bolashaqqa jol» romany jastardy bolashaqqa jol silteıtin baǵdarshamǵa aınaldy desek bolady.
Safekeńniń alǵashqy tyrnaq aldy romanyn jan-jaqty taldaǵan ádebıet synshysy Sherıazdan Eleýkenov «Roman sújeti mıchýrınshiler men antımıchýrınshiler (genetıkter) arasyndaǵy ǵylymı tartysqa qurylǵan. Birinshileri jeńip jaǵymdy, ekinshileri jeńilip jaǵymsyz kórinedi. Romannyń jastarǵa bereri mol. Obrazdyq júıeniń tolqýy, ásirese shynshyldyǵy oqyrmandy birden baýrap alady. Safýan keıipkerlerin minezdeýde birińǵaı aq, qara boıaýlardan boıyn aýlaq salǵan. Romanda jalpyǵa birdeı qalyptan aınymaıtyn mıchýrınshiler men jańalyqqa, ózgeriske jany qumar antımıchýrınshiler arasyndaǵy, jalpy qoǵam damýynyń yǵymen júretin maquldaýshylar men shyndyqty betke aıtatyndar arasyndaǵy tartys arqyly jazýshy qoǵamdyq ómirdiń taýsylmaıtyn, keshe de bolǵan, búgin de ózekti, erteń de bolatyn ómirsheń taqyrybyn temirqazyq etip alǵan, Eń bastysy, adamdar arasyndaǵy psıhologıalyq ıirimder men tereń fılosofıalyq oılarǵa barý arqyly da jazýshy jańashyldyǵymen kózge túsken» dep ádebıet synshysy óz baǵasyn bergen bolatyn.
Osylaısha, Safýan Sháımerdenov óziniń alǵashqy romany arqyly qazaq jastarynyń batyl bolýǵa, alǵa qoıǵan maqsat-muratyna qol jetkizýde tabandylyq tanytýǵa úndegenin atap aıtýǵa bolady. Shyǵarma oqıǵasy ǵylymı adamdardyń ara qatynasyna qurylǵanyn eskersek, jazýshy osy arqyly qazaq jastardyń ǵylymı-tehnıkalyq progreske umtylýdy, tys qalmaýdy úndegenin meńzegenin baıqaýǵa bolady. Onyń ústine, adamdar arasyndaǵy tartysty nomenklatýralyq bılik júıesindegi adamdar arqyly jetkizý múmkin emes edi. Osy turǵydan alǵanda, sol keńestik júıe kezindegi adamdardyń bir-birine degen qarym-qatynasyn ǵylymı ortanyń ómirin basshylyqqa alyp jetkizýi utymdy sheshim bolǵanyn baıqaýǵa bolady.
Osylaısha, Safekeń óziniń kesek týyndysymen ádebıet áleminiń esigin aıqara ashty. Arada birshama ýaqyt ótkennen keıin «Bolashaqqa jol» romany «Inesh» degen atpen qaıta basylyp, qalyń oqyrmanǵa taǵy da tez tarap ketken edi. Ǵylymǵa qulash urǵan stýdentter ómirin sýrettegen shyǵarma sol kezdegi qazaq ádebıetiniń kózi tiri klasık jazýshylary – Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músirepov, Sábıt Muqanov jáne bilikti ádebıet synshylary – Smet Keńesbaev, Beısenbaı Kenjebaev syndy alyptar oń baǵalap, aq batalaryn bergen bolatyn.
Safýan Sháımerdenov alyptar tobynyń izin ala shyqqan bir shoǵyr juldyzdaı qalamgerler sanatynan edi. Olar – Ábdijámil Nurpeıisov, Tahaýı Ahtanov, Táken Álimqulov, Zeınolla Qabdolov, Berdibek Soqpaqbaevtar bolatyn. Árqaısynyń esimi de, jazǵan shyǵarmalary da qazaq oqyrmanynyń jadyna óshpesteı bolyp jazylyp qalǵan edi.
Safekeńniń jazýshylyq ereksheligi, ózindik stılin tamyrshydaı tap basyp kórsetip ketken, óziniń ǵajaıyp jan dosy akademık-jazýshy Zeınolla Qabdolov edi. Zekeń jazbalarynda: «Safýan – mádenıetti jazýshy. Ádebı týyndynyń quny baýraǵysh kúshi, estetıkalyq quıar saǵasy – sulýlyq. Safýan ádebıettiń osy qasıetin qapysyz meńgergen. Ol shyǵarmasynda sulýlyqqa jalań eliktetpeıdi. Ol árqashan adamnyń ajaryn aqylyn, jan sulýlyǵyn sýretteıdi. Safýannyń qaı shyǵarmasyn alsaq ta, kún shyǵýy sekildi jyly, názik lırızmi tolyqsyp, tógilip turady. Qaı shyǵarmasyn alsaq ta, onda taza, tunyq parasat bar. Bul onyń syrshyl sýretker ekenin tanytady» dep taıǵa tańba basqandaı dál baǵa beriledi.
Qalamger aǵamyzdyń osynshalyqty zor talant ıesi bolyp qalyptasýyna onyń týǵan jeri, ósken ortasy bas sebepshi bolǵany anyq. Safýan Sháımerdenov qazaqtyń syrshyl aqyny Maǵjan, ulttyq uly jazýshylar Ǵabeń men Sábeń týǵan, aqqý qonǵan kólderi kózden ketpeıtin, qaraǵaıly-qaıyńdy Soltústik Qazaqstan óńirinde dúnıe esigin ashqan. Adýyndy aqyn Ǵafý Qaıyrbekovtiń:
Attandyq áldeneshe on jylyńdy,
Sol jolda oı qalyńdap, boı búgildi.
Alpysta romandaryn arqalaǵan
Safýan Sháımerdenov sol búgingi
Báriniń ári inisi, ári aǵaıy,
Basylmas arystandaı áli aıǵaıy.
Iilmes daýyńa da, daýylyńa da,
Soraıǵan soltústiktiń qaraǵaıy, – degen jyr joldary sondyqtan jazylǵan bolar.
Safekeńniń «Aǵalardyń aıaly alaqany» dep atalatyn kitabyn paraqtaǵanda jazýshynyń balalyq shaǵynyń qalaı ótip, azamat bolyp qalyptasýynan kóp maǵlumat alasyń. Aıtalyq, jazýshynyń «Bir taba nan» áńgimesin oqyǵanda týǵan anasynan nebary segiz jasynda jetim qalyp, balalyq shaǵy aýyr ótkeni kózińe jasqa shylasa, keıde ezýińe kúlki úıiredi. Safekeńniń óz ógeı sheshesi Beıis týraly «Mezgil» hıkaıasy, Shıap muǵalimi haqynda «Qoltańba» áńgimesi, basqa da ómirden túıgen shynaıy da shymyr shyǵarmalarynyń qaı-qaısysynyń da taǵylymdyq máni zor. Ony aǵamyzdyń shyǵarmalaryn oqyp shyqqan adam ǵana uǵyna alady.
Jeltoqsannyń yzǵarynda Safekeńniń alańǵa shyqqan jastardy qorǵap, G.Kolbınge tike aıtqan sózi onyń azamattyq pozısıasyna, ult múddesin bárinen de joǵary qoıatyn atpal azamat ekenin kórsetti. Abzal aǵanyń sol kezde Kolbınge taısalmaı aıtqan sózi qazaq jastaryna qýat bergeni anyq.
Sol kezde Safekeń bylaı dep edi: «Qazaqta «qashqan jaýǵa qatyn da batyr» degen sóz bar. Soldattardyń temir kúregi men qaqaǵan aıazda sýyq sýmen atqylaǵanyna tótep bere almaı, jan saýǵalap alańnan qashqan jastardy túnimen qýalap ustap, ol-ol ma, jastaý qazaq kórinse, bas salyp ustap qamap, olarǵa bilgenderińdi istegenderińizdi sol taıaqqa jyǵylǵan jastar, olardyń ata-analary, qala berdi, búkil qazaq halqy umyta ma? Óz uldaryna osynshama zábir kórsetken bizdiń eldiń Uly derjava bolǵany ras bolsa, onyń ulylyǵy qaıda? Budan keıin biz endi kimge senemiz?» dep Safekeń Kolbınge tike aıtqanda onyń qaısarlyǵyna qaıran qalmaǵan adam bolmaǵany anyq.
Osylaısha Safýan Sháımerdenov óziniń ónegeli ǵumyrynda jan sulýlyǵy men parasaty, ultjandylyǵy men ulylyǵy, tektiligi men batyldyǵy qatar astasqan azamat bolǵanyn aıǵaqtap ketti. Endeshe, elimiz 100 jyldyǵyn toılaıyn dep otyrǵan Safýan aǵaǵa búgingi urpaq qandaı qurmet kórsetse de laıyqty.
Qýanysh ERǴALI, jýrnalıs.
