Bul — orys tiliniń órisi tarylyp, qoǵamnyń ózgerisine qarsy tura almaıtynyn bilgendegi sońǵy yshqynystaǵy jaman «janaıqaı».
«Iá, biz «bir shańyraqtyń astynda ómir súremiz deımiz», biraq oı-pikirimiz de, maqsat múddemiz de – eki basqa. Bul — óte qaýipti qubylys» — dep baǵa beredi bizdiń medıa-portalǵa bólektengen qazaqtyń bólekteý jazbasyna qatysty saıasattanýshy Dos Kóshim.
Bul — bizdiń shattanatyn kezimiz…
— Sońǵy ýaqytta Qazaq elinde tildik belgisine qaraı, eki túrli álem qalyptasty. Bulardyń árqaısysy ózderiniń gazet-jýrnaldaryn oqıdy, teledıdardan ózderiniń habarlaryn kóredi. Elimizdegi saıası-qoǵamdyq oqıǵalarǵa bulardyń beretin baǵalary da eki túrli. Men sońǵy úsh jylda 8 oblysta orystildi aýdıtorıamen 94 kezdesý ótkizdim. Sondyqtan bul — naqty aıqyndalǵan fakti.
Býlat Tarnýevtiń maqalasy osy máselelerdiń tereńge ketkeniniń belgisi, kórsetkishi.
Biraq oǵan renjýdiń túk qajeti joq. Kerisinshe, bul shattanatyn kez. Óıtkeni…
Sońǵy ýaqytta elimizdegi tildik jaǵdaı ózgere bastady. Buryn orta mektepterde oqıtyn (90-jyldary) oqýshylardyń 65 paıyzy orys tilinde oqysa, bıylǵy 1-synypqa barǵan baldyrǵandardyń 89 paıyzy qazaq mektepteriniń esigin ashypty. Demek, orys mektepteriniń birinshi synybyna 11 paıyz ǵana oqýshy barǵan. Osylaısha
orys tiliniń órisi tarylyp, qoǵamnyń ózgerisine qarsy tura almaıtynyn bilgende Býlat Týrnaev sekildilerdiń osylaısha yshqynýy da zańdy qubylys dep bilemin.
Býlat inimniń sózderi bazardaǵy áıelderdiń urysy sıaqty, sondyqtan naqty, dáleldi jaýap berý múmkin emes. Degenmen, shamam kelgenshe, Býlattyń árbir pikirine saı ózimniń oıymdy bildire ketsem deımin.
Bolat inim, qazaq úshin «shalaqazaq», «naǵyzqazaq» degen uǵym joq
Al sondaı termındi shyǵarǵandar – ana tilin umytyp, orystildi bolyp ketken qazaqtar. Sol arqyly olar «qazaqtar bizderdi bólip tastaıdy, kemsitedi» degen kózqaras qalyptastyrýǵa tyrysýda. Ana tilinen aırylý – kez kelgen adam úshin úlken kemshilik, al óziniń otanynda otyryp, ana tilin bilmeý – shynynda da, ulttan bólektený, al óziniń memlekettik tilin bilmeý – nadandyqtyń belgisi. Alaıda, ol – búgingi urpaqtyń kinási emes, sol ýaqyttaǵy ata-anańnyń tańdaýy – men ony jaqsy bilemin, sol sebepti qazaq tilin tolyq meńgermegen ne áli kúnge deıin úırene almaı júrgen qazaqtarǵa túsinistikpen qaraımyn.
Ekinshiden, «orystildi, qalada turatyn shalaqazaqtar tazaqazaqtardan áldeqaıda aqyldy… Qalalyq jerdegi qaltaly kásipkerdiń bári shalaqazaq. Bıznestegi baılardyń arasynda «naǵyzqazaqtar» joq» degen sózderińmen kelise almaımyn. Baılyq – eshqashan aqyldyń belgisi bolmaǵan. Bizdiń qoǵamdaǵy baılyq aqyldy men taza adamdardyń qolynda deý de bos sóz.
Orystildi qazaqtardyń «bızneste» kóp bolýynyń sebebi tym qarapaıym – úlken «bıznes» áli kúnge deıin orystildi, ekinshiden, ult máselesine basyn qatyrǵysy kelmeıtin jandardyń, árıne aqsha jasaýdan basqa joldary qalmaıtyn sıaqty…
Qazaqty nege mámbet deısiń?
Al «Memlekettik tildi meńgergeni úshin ǵana bul «mámbetter» bılikten oryn aldy» degen pikirińiz tipten syn kótermeıdi.
Memlekettik qyzmetkerlerdiń ishinde orys tilin bilmeıtin bir de bir adam joq. Kerisinshe, qazaq tilin kógertpeı otyrǵan solar.
Ekinshiden, dúnıejúziniń barlyq elderinde memlekettik qyzmetkerlerdiń memlekettik tildi bilýi – talassyz mindet, qajettilik bolyp tabylady. Árıne memlekettik qyzmetkerlerdiń barlyǵy, onyń ishinde Prezıdenttiń ózi memlekettik tildi meńgergeni úshin bılikten oryn alady.
Aıtpaqshy, qazaqty mámbet deısiń.
«Mámbet» degende kóz aldyma aqyldy da bilimdi, zilsiz kúlkisi men balalyq ashyqtyǵy, darhan kóńili arqyly naǵyz zıalylyqtyń úlgisin kórsetken Gerold Belger esime túsedi. Saǵan onyń «men qazaqtyń birinshi «mámbetimin» dep bastalatyn maqalasyn oqýǵa keńes beremin.
«Mámbet» bolý úshin ondaǵan kitap jazyp, kem degende úsh tildi ózińniń ana tilińdeı bilý kerek. Ol úshin aqyl men parasat, azamattyq ustanym kerek. Sondyqtan Sen «mámbet» bola almaısyń ba dep qorqamyn. Baıqaısyń ba, eki tildik álem bir sózdiń ózin eki túrli qabyldaıtyn deńgeıge jetipti.
Biz eshkimge tıispeımiz!
«Qazaqstannyń osynshalyqty quldyraýyna naǵyzqazaqtar kináli. Qazaqstandy qazirgi kúıge túsirgen aqymaq ári jalqaý naǵyzqazaqtar. Tehnıkalyq ári ǵylymı termınderdi túsinýge jol ashatyn orys tilin úırenbeýiniń ózi olardyń qanshalyqty aqymaq ekenin kórsetedi» degen pikirlermen jartylaı kelisemin.
Eger «naǵyzqazaqtar» degenińiz ultshyldar men zıaly qaýym bolsa, búgingi ekonomıkaly-áleýmettik jaǵdaıǵa bizdiń qatysymyz joq. Menińshe, eldi osyndaı jaǵdaıǵa jetkizgender – seniń túsinigińdegi «shalaqazaqtar» sıaqty.
Orys mektebin bitirgender shetel asady, qazaq mektebin bitirgenderden maman shyqpaıdy deýin de kezekti dálelsiz, bos sózder (bıylǵy altyn medal alǵandardyń 99 paıyzy qazaq mektebin bitirgender).
Shetelde oqıtyn stýdentterdiń kópshiligi – qazaq mektebin bitirgender de, Reseıde oqıtyndardyń 99 paıyzy – orys mektebin bitirgender. Reseıdiń oqý oryndaryn Anglıa men AQSH-tyń joǵarǵy oqý oryndarymen salystyrmaı-aq qoıaıyq.
«Soǵan qaramaı, bizge tıisedi» degen sózińe kelise almaımyn. Biz eshkimge tıispeımiz.
Túsinemin, orys tilin ǵana biletin qazaqtar ózderin yńǵaısyz sezinedi, basqa qazaqtar ózderine synı kózqaraspen qaraıdy dep oılaıtyn da bolar.
Sondyqtan «qoryqqan buryn judyryqtar» degendeı, bizdiń aıtpaǵan sózderimizdi aıtty, oılamaǵan oıymyzdy oılady dep túsinedi. Úlken qatelik.
Aıtpaqshy, qazaqtardyń 90 paıyzy orystildi ekenin umytpaıyq. Sondyqtan, eger «shalaqazaq» degen sóz orys tilin biletin adamdarǵa arnalsa, bizder de sonyń ishindemiz. Qazaqsha bilim alyp, qazaq mektepterin bitirgen jandardyń barlyǵy – qostildi (bılıngv) adamdar, bul bizdiń senderden artyqshylyǵymyz.
Sóz sońynda, ózderin «shalaqazaqtar» dep ataıtyn jandarǵa (Shalaqazaqtar, bilip júrińder, naǵyzqazaqtar bizdiń baýyrlarymyz emes») , onyń ishinde Býlat inime aıtatyn sózim bireý-aq BİLİP JÚRİŃDER, SENDER BİZDİŃ BAÝYRYMYZSYŃDAR.
Mende saǵan degen aıaýshylyq sezimnen basqa eshteńe joq.
Dos KÓSHİM, saıasattanýshy
DEREKKÓZ: kaz.365info.kz
