Energetıka mınıstrliginiń janar-jaǵarmaı materıaldary naryǵyn yryqtandyrý týraly, ıaǵnı ótken aptanyń sońynda aıtylǵan benzınmen solárkaǵa memlekettiń shekti baǵalardy belgileýden bas tartýy týraly sheshimi JJM kontrabandasyna qarsy kúres retinde onyń qazaqstandyq naryqtan belgili bir naryqqa aýysýy máselesindegi jaǵdaıdy ózgertýi tıis, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Sebebi Qazaqstannan benzın men solárkany zańsyz áketýdiń basty sebebi, olardyń ishki naryqtaǵy tapshylyǵyna únemi alyp keletin baǵa aıyrmasy bolyp sanalady.
Qazaqstanda 2023 jyldan bastap elimizdiń aýmaǵy arqyly tranzıtpen ótetin óz avtomobılderiniń baktaryn sheteldik azamattardyń toltyrýyn qospaǵanda, JJM avtokólikpen áketýge tyıym salý qoldanysta bolyp, ár alty aı saıyn uzartylady. Bul tyıymnyń bastamashysy bolyp sanalatyn Energetıka mınıstrligi onyń engizilýin áli de AI-92 markaly benzındi, sondaı-aq dızel otynyn tutynýdyń únemi artyp kele jatqandyǵymen negizdeıdi. Sonymen qatar bul ishki suranystyń ósýi esebinen ǵana ulǵaımaıdy: quqyq qorǵaý organdarynyń aqparaty boıynsha, kórshi naryqtarǵa «jabyn taýarlary» túrindegi «sur» eksporttyń jáne JJM aǵyndarynyń aısaıynǵy kólemi 10-nan 45 myń tonnaǵa deıin jetedi, bul baǵa aıyrmashylyǵymen baılanysty, Qazaqstanda JJM baǵasy kórshiles elderge qaraǵanda shamamen 17%-dan 166%-ǵa deıin tómen.
Nátıjesinde ótken jyldyń 10 aıynda 2024 jyldyń qarashasyna qaraı Qazaqstandaǵy avtobenzınderdiń aǵymdaǵy qory 453-ten 295 myń tonnaǵa deıin, dızel otyny 554-ten 279 myń tonnaǵa deıin tómendedi. Energetıka mınıstrliginiń málimetinshe, Qazaqstanda benzınniń ishki tutynýy jylyna 5,1 mln tonnany, ıaǵnı aıyna 425 myń tonnany quraıdy, dızel otynyn jylyna 5,6 mln tonnadan nemese aıyna 467 myń tonnadan sál artyq tutynady. Iaǵnı 2024 jylǵy qarashada eldegi qazan jáne qarasha arasyndaǵy JJM-niń aýyspaly qaldyqtary ishki aılyq qajettilikti oryndamaı, ótken jyldyń qarasha aıynda Energetıka mınıstrligi Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men Reseı Federasıasynyń Úkimeti arasyndaǵy qazaqstandyq JMQS-qa Reseı munaı ónimderin bajsyz jetkizý salasyndaǵy Kelisimniń qoldanylýyn qaıta bastaǵany kezdeısoqtyq emes.
Bul jerde qazaqstandyq munaı óńdeý zaýyttary ishki naryqtyń qajettiligin ótemeıdi degen sóz emes, benzın óndirisi boıynsha 2023 jyly artyq (óndirilgen 5,3 mln tonna), dızel otyny boıynsha sol jyly óndiristiń tutynýdan artta qalýy bar, biraq az degenniń ózinde onyń mólsheri 400 myń tonnaǵa jetedi. Ótken jyl ishindegi derekter áli de belgili bolmasa da, 2024 jyldyń 11 aıynda úsh qazaqstandyq munaı óńdeý zaýyty 4,88 mln tonna benzın (2023 jyldyń uqsas kezeńimen salystyrǵanda 2,1%-ǵa ósti) jáne 4,9 mln tonna solárka óndirgeni, bul 2023 jyldyń qańtar qarashasynan 4,3%-ǵa artyq ekeni belgili. Iaǵnı ishki óndiris ishki tutynýdan ozyq qarqynmen ósýde, biraq biz áli de Reseıge bajsyz JJM alýǵa májbúrmiz, óıtkeni aǵyndaraıyna 10-nan 45 myń tonnaǵa deıin, ıaǵnı jylyna 120-dan 540 myń tonnaǵa deıin artyp otyr, bul — optımısik baǵalaý.
Keıbir sarapshy muny anyqtalǵan, ıaǵnı toqtatylǵan kontrabandanyń kólemi dep sanaıdy, ony is júzinde ekige, tipti úshke kóbeıtýge bolady.
Sonymen qatar dızel otynyna saralanǵan tarıfterdi engizý arqyly kontrabandany toqtatý áreketteri (Qazaqstan rezıdentteri úshin 295 teńgemen, basqa memleketterdiń azamattary úshin JMQS-ta lıtrine 450 teńge) sátsiz aıaqtaldy: birinshiden, osy normanyń saqtalýyna 4 myńnan asa monıtorıń júrgizildi. Ekinshiden, Qazaqstan azamattary shekaralas elderge JJM kontrabandasy men «sur» ımportyna yńǵaılanýda. Respýblıkanyń shekarashylary men kedenshileri kórshi elderge baratyn barlyq joldy jabý da bastapqyda múmkin emes ekenine kóz jetkizdi, sondyqtan Úkimet kontrabanda ekonomıkalyq turǵydan maǵynasyz bolatyn naryqqa áser etýsharalaryna júginýi tıis. Al ol úshin qazaqstandyq JJM naryǵy kontrabandashylar úshin nege sonshalyqty tartymdy ekenin túsiný qajet: bul jerde eki sebep bar — irgeles memleketterdiń naryqtaryndaǵy ishki óndiristiń tapshylyǵy, olardyń naryqtarynda Qazaqstannan negizgi aǵym júrip jatyr jáne olardyń naryǵy men bizdiń elimizdiń naryǵyndaǵy baǵa aıyrmashylyǵy bar.
Birinshi sebep Reseı úshin múldem ózekti emes, onda 2023 jyly sáıkesinshe 36 mln jáne 51 mln tonna tutyný kezinde 44 mln tonna benzın jáne 88,2 mln tonna dızel otyny óndirildi, ıaǵnı Reseıdegi ishki óndiris artyq, al qazaqstandyq naryqtan ol jaqqa aǵyn óz janar-jaǵarmaıynyń jetispeýshiliginen múldem bolmaıdy. Ózbekstan 2023 jyly 1,4 mln tonna benzın óndirdi, bul 200 myńǵa, onyń ishki tutyný kólemi lıtrden az, ıaǵnı bul naryqta tapshylyq bar, biraq kórshi naryqta óz otynynyń jetispeýshiliginen ǵana ónerkásiptik aýqymda «sorǵyny» uıymdastyrýdyń qajeti joq.
Qyrǵyzstan bul turǵyda ımportqa (jáne kontrabandaǵa) eń muqtaj kórshi naryq bolyp sanalady: munaı ónimderine jyl saıynǵy qajettilik 1,4 mln tonna deńgeıinde bolǵan kezde oǵan degen suranys negizinen ımportpen jabylady, óıtkeni munda dızel otyny jylyna 150 myń tonnadan az, al benzın — 30 myń tonnaǵa jýyq óndiriledi. Iaǵnı ishki óndiris osy eldiń ishki qajettilikteriniń jetinshi bóligin ǵana qamtıdy jáne ol únemi kórshi naryqtardan aǵyndardy qajet etedi. Endi ekinshi sebebin qarastyraıyq: qazaqstandyq Energetıka mınıstrliginiń resmı dereginshe, ótken jyldyń qyrkúıegindegi jaǵdaı boıynsha Qazaqstanda AI-92 «júris» benzıniniń bir lıtriniń quny lıtrine 205 teńge, dızel otyny — 295 teńge, Reseıde teńgemen eseptegende — 282 jáne 350, tıisinshe Qyrǵyzstanda — 381 jáne 425, Ózbekstanda — 493 jáne 550. Mundaı baǵa alshaqtyǵy kezinde barlyq kórshi memleketter qazaqstandyq arzan JJM kontrabandasymen aınalysatyny anyq, biraq qazaqstandyq naryqty yryqtandyrý Reseı baǵytyndaǵy kontrabandany múldem alyp tastaýǵa múmkindik beredi, óıtkeni Qazaqstanda baǵalar naryqtyq deńgeıge kóterilgen kezde onyń jaı ǵana maǵynasy bolmaıdy.
Ózbekstanǵa kontrabandanyń kólemi (qazirgi ýaqytta osy úsh baǵyttyń eń azy) eger baǵany yryqtandyrý kezinde ózin-ózi rettemese, onda Astana tarapynan erekshe ákimshilik qysym jasamaı-aq kúrt tómendeıdi: marjanyń tómendeýi kez kelgen bıznestiń, sonyń ishinde zańsyz bıznestiń de qysqarýyna jáne tipti ózin-ózi joıýǵa alyp keledi. Qyrǵyzstan, árıne, onyń ishki óndirisi eldiń qajettilikterin kem degende úshten ekisine jaba bastaǵanǵa deıin Qazaqstannan JJM-niń «sur» ımportyn tutynýshy bolyp qala beredi, biraq birinshiden, benzın men dızel otyny qunynyń ósýi bul elge zańsyz jetkizilimderdi azaıtady, ekinshiden, aǵyndar joıylǵan kezde Reseıge Ózbekstan baǵytyndaǵy kólemderiniń bir mezgilde qysqarýymen qazaqstandyq kúsh qurylymdary basqa eki ýchaskede bosatylǵan kúshterdi Qyrǵyzstanmen shekaraǵa aýystyrýǵa múmkindik alady. Bul shekaradaǵy kóbirek «sańylaýlardy» jabý arqyly osy baǵytta kontrabandaǵa qarsy kúrestiń tıimdiligin arttyra alady. Osylaısha, JJM naryǵyn yryqtandyrý - bul qazirgi ýaqytta ishki naryqta avtomobıl otynynyń jetispeý qaýpi únemi týyndaıtyn Qazaqstannyń problemalaryn sheshýdiń jalǵyz kilti.
