Энергетика министрлігінің жанар-жағармай материалдары нарығын ырықтандыру туралы, яғни өткен аптаның соңында айтылған бензинмен соляркаға мемлекеттің шекті бағаларды белгілеуден бас тартуы туралы шешімі ЖЖМ контрабандасына қарсы күрес ретінде оның қазақстандық нарықтан белгілі бір нарыққа ауысуы мәселесіндегі жағдайды өзгертуі тиіс, деп хабарлайды Dalanews.kz.
Себебі Қазақстаннан бензин мен солярканы заңсыз әкетудің басты себебі, олардың ішкі нарықтағы тапшылығына үнемі алып келетін баға айырмасы болып саналады.
Қазақстанда 2023 жылдан бастап еліміздің аумағы арқылы транзитпен өтетін өз автомобильдерінің бактарын шетелдік азаматтардың толтыруын қоспағанда, ЖЖМ автокөлікпен әкетуге тыйым салу қолданыста болып, әр алты ай сайын ұзартылады. Бұл тыйымның бастамашысы болып саналатын Энергетика министрлігі оның енгізілуін әлі де АИ-92 маркалы бензинді, сондай-ақ дизель отынын тұтынудың үнемі артып келе жатқандығымен негіздейді. Сонымен қатар бұл ішкі сұраныстың өсуі есебінен ғана ұлғаймайды: құқық қорғау органдарының ақпараты бойынша, көрші нарықтарға «жабын тауарлары» түріндегі «сұр» экспорттың және ЖЖМ ағындарының айсайынғы көлемі 10-нан 45 мың тоннаға дейін жетеді, бұл баға айырмашылығымен байланысты, Қазақстанда ЖЖМ бағасы көршілес елдерге қарағанда шамамен 17%-дан 166%-ға дейін төмен.
Нәтижесінде өткен жылдың 10 айында 2024 жылдың қарашасына қарай Қазақстандағы автобензиндердің ағымдағы қоры 453-тен 295 мың тоннаға дейін, дизель отыны 554-тен 279 мың тоннаға дейін төмендеді. Энергетика министрлігінің мәліметінше, Қазақстанда бензиннің ішкі тұтынуы жылына 5,1 млн тоннаны, яғни айына 425 мың тоннаны құрайды, дизель отынын жылына 5,6 млн тоннадан немесе айына 467 мың тоннадан сәл артық тұтынады. Яғни 2024 жылғы қарашада елдегі қазан және қараша арасындағы ЖЖМ-нің ауыспалы қалдықтары ішкі айлық қажеттілікті орындамай, өткен жылдың қараша айында Энергетика министрлігі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы қазақстандық ЖМҚС-қа Ресей мұнай өнімдерін бажсыз жеткізу саласындағы Келісімнің қолданылуын қайта бастағаны кездейсоқтық емес.
Бұл жерде қазақстандық мұнай өңдеу зауыттары ішкі нарықтың қажеттілігін өтемейді деген сөз емес, бензин өндірісі бойынша 2023 жылы артық (өндірілген 5,3 млн тонна), дизель отыны бойынша сол жылы өндірістің тұтынудан артта қалуы бар, бірақ аз дегеннің өзінде оның мөлшері 400 мың тоннаға жетеді. Өткен жыл ішіндегі деректер әлі де белгілі болмаса да, 2024 жылдың 11 айында үш қазақстандық мұнай өңдеу зауыты 4,88 млн тонна бензин (2023 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 2,1%-ға өсті) және 4,9 млн тонна солярка өндіргені, бұл 2023 жылдың қаңтар қарашасынан 4,3%-ға артық екені белгілі. Яғни ішкі өндіріс ішкі тұтынудан озық қарқынмен өсуде, бірақ біз әлі де Ресейге бажсыз ЖЖМ алуға мәжбүрміз, өйткені ағындарайына 10-нан 45 мың тоннаға дейін, яғни жылына 120-дан 540 мың тоннаға дейін артып отыр, бұл — оптимистік бағалау.
Кейбір сарапшы мұны анықталған, яғни тоқтатылған контрабанданың көлемі деп санайды, оны іс жүзінде екіге, тіпті үшке көбейтуге болады.
Сонымен қатар дизель отынына сараланған тарифтерді енгізу арқылы контрабанданы тоқтату әрекеттері (Қазақстан резиденттері үшін 295 теңгемен, басқа мемлекеттердің азаматтары үшін ЖМҚС-та литріне 450 теңге) сәтсіз аяқталды: біріншіден, осы норманың сақталуына 4 мыңнан аса мониторинг жүргізілді. Екіншіден, Қазақстан азаматтары шекаралас елдерге ЖЖМ контрабандасы мен «сұр» импортына ыңғайлануда. Республиканың шекарашылары мен кеденшілері көрші елдерге баратын барлық жолды жабу да бастапқыда мүмкін емес екеніне көз жеткізді, сондықтан Үкімет контрабанда экономикалық тұрғыдан мағынасыз болатын нарыққа әсер етушараларына жүгінуі тиіс. Ал ол үшін қазақстандық ЖЖМ нарығы контрабандашылар үшін неге соншалықты тартымды екенін түсіну қажет: бұл жерде екі себеп бар — іргелес мемлекеттердің нарықтарындағы ішкі өндірістің тапшылығы, олардың нарықтарында Қазақстаннан негізгі ағым жүріп жатыр және олардың нарығы мен біздің еліміздің нарығындағы баға айырмашылығы бар.
Бірінші себеп Ресей үшін мүлдем өзекті емес, онда 2023 жылы сәйкесінше 36 млн және 51 млн тонна тұтыну кезінде 44 млн тонна бензин және 88,2 млн тонна дизель отыны өндірілді, яғни Ресейдегі ішкі өндіріс артық, ал қазақстандық нарықтан ол жаққа ағын өз жанар-жағармайының жетіспеушілігінен мүлдем болмайды. Өзбекстан 2023 жылы 1,4 млн тонна бензин өндірді, бұл 200 мыңға, оның ішкі тұтыну көлемі литрден аз, яғни бұл нарықта тапшылық бар, бірақ көрші нарықта өз отынының жетіспеушілігінен ғана өнеркәсіптік ауқымда «сорғыны» ұйымдастырудың қажеті жоқ.
Қырғызстан бұл тұрғыда импортқа (және контрабандаға) ең мұқтаж көрші нарық болып саналады: мұнай өнімдеріне жыл сайынғы қажеттілік 1,4 млн тонна деңгейінде болған кезде оған деген сұраныс негізінен импортпен жабылады, өйткені мұнда дизель отыны жылына 150 мың тоннадан аз, ал бензин — 30 мың тоннаға жуық өндіріледі. Яғни ішкі өндіріс осы елдің ішкі қажеттіліктерінің жетінші бөлігін ғана қамтиды және ол үнемі көрші нарықтардан ағындарды қажет етеді. Енді екінші себебін қарастырайық: қазақстандық Энергетика министрлігінің ресми дерегінше, өткен жылдың қыркүйегіндегі жағдай бойынша Қазақстанда АИ-92 «жүріс» бензинінің бір литрінің құны литріне 205 теңге, дизель отыны — 295 теңге, Ресейде теңгемен есептегенде — 282 және 350, тиісінше Қырғызстанда — 381 және 425, Өзбекстанда — 493 және 550. Мұндай баға алшақтығы кезінде барлық көрші мемлекеттер қазақстандық арзан ЖЖМ контрабандасымен айналысатыны анық, бірақ қазақстандық нарықты ырықтандыру Ресей бағытындағы контрабанданы мүлдем алып тастауға мүмкіндік береді, өйткені Қазақстанда бағалар нарықтық деңгейге көтерілген кезде оның жай ғана мағынасы болмайды.
Өзбекстанға контрабанданың көлемі (қазіргі уақытта осы үш бағыттың ең азы) егер бағаны ырықтандыру кезінде өзін-өзі реттемесе, онда Астана тарапынан ерекше әкімшілік қысым жасамай-ақ күрт төмендейді: маржаның төмендеуі кез келген бизнестің, соның ішінде заңсыз бизнестің де қысқаруына және тіпті өзін-өзі жоюға алып келеді. Қырғызстан, әрине, оның ішкі өндірісі елдің қажеттіліктерін кем дегенде үштен екісіне жаба бастағанға дейін Қазақстаннан ЖЖМ-нің «сұр» импортын тұтынушы болып қала береді, бірақ біріншіден, бензин мен дизель отыны құнының өсуі бұл елге заңсыз жеткізілімдерді азайтады, екіншіден, ағындар жойылған кезде Ресейге Өзбекстан бағытындағы көлемдерінің бір мезгілде қысқаруымен қазақстандық күш құрылымдары басқа екі учаскеде босатылған күштерді Қырғызстанмен шекараға ауыстыруға мүмкіндік алады. Бұл шекарадағы көбірек «саңылауларды» жабу арқылы осы бағытта контрабандаға қарсы күрестің тиімділігін арттыра алады. Осылайша, ЖЖМ нарығын ырықтандыру - бұл қазіргі уақытта ішкі нарықта автомобиль отынының жетіспеу қаупі үнемі туындайтын Қазақстанның проблемаларын шешудің жалғыз кілті.
