Almatyny qaq jaryp aǵyp jatqan Esentaı ózeniniń boıyn jaǵalap, quldılap júre berseńiz, Qabanbaı kóshesiniń boıyndaǵy záýlim úılerde sýretshilerdiń sheberhanasy bar. Sýretshiniń sheberhanasy – quthanasy. Aıdaı álemnen, tirshilikten qashyp ózi men óneri ǵana ońasha qalatyn sýretshi álemi syıyp turǵan quttaı qujyra – sheberhana. Biraq, tirshilik ónerdi árkez ókeshelep qýyp otyrady. Sheberhana tabaldyryǵynda, eski esikke qystyrylyp qalǵan tirshiliktiń ishte jandy qarıtyn elesi qalqyp turady eken...
[caption id="attachment_15045" align="alignright" width="708"]
Nurbazar Qojın. "Adasqan kósh"[/caption]
Sol kúni Almatynyń aspany tolassyz qar búrkip turdy. Sýretshini izdep, manaǵy aıtqan jolmen tartyp otyrdym. Jettim. Sheberhana tórtinshi qabatta eken. Dálizge uqsas uzyn, eni keńdeý bólme. Kireberis oń qaptalǵa qaz-qatar qoıylǵan kartına. Qabyrǵalar toly árqalaı ilingen sýret. Osylaısha, boıaýlar álemine ene berdik. Álem ıesi, sýretshi – Nurbazar Qojın.
Ádette, salǵan jerden sóz bastap, suhbattasa ketý qıynnyń qıyny. Áýeli jaıǵastyq. Nurekeń shaı qoıdy. Shaı ústinde az-kem aınalany sóz ettik.Birte-birte áńgimede arnasyn taýyp júre berdi.
[caption id="attachment_15054" align="alignleft" width="307"]
Nurbazar Qojın, sýretshi[/caption]
– Sýretshiler ulttyq taqyrypqa boı urǵandaı. Sizdiń de sheberhanańyzdan ulttyq boıaýy qalyń, salt-dástúrdi, kóshpeli qazaq ómirin beınelengen kartınalar baıqap otyrmyn.
– Munyń bári tapsyrys. Turmys-tirshiliktiń qıynshylyǵyna oraı báseńdegeni bolmasa, qazir el ishinde ulttyq boıaýy basym kartınalarǵa suranys jaqsy. El ózin izdep jatyr. Bul sonyń kórinisi. Al, tapsyryspen salynatyn kartına – óner emes. Mundaı sýretterdi salý – qıamet. Janyńdy jep, qınalyp otyryp salasyń. Amal joq, qý tirshilik ne istetkizbeıdi?!
Tapsyrystyń da sońynan qýyp ketýge bolmaıdy. Aqshaǵa arbalsań, óneriń adyra qalady.
Al, ózińdi tolǵandyrǵan, tolǵatyp júrgen dúnıeńdi jazǵanda alabóten, rahat kúı keshesiń. Úıińe yńyldap án aıtyp, óte kóńildi qaıtasyń. Óıtkeni, jan qalaýyńdaǵy jumysty bir taban alǵa jyljyttyń. Shyǵarmashylyq prosesti úzgen joqsyń. Toqtap qalǵan joq. Tapsyrys bolsa, ýaqytyńdy alady, shyǵarmashylyǵyńa kedergi jasaıdy. Eshbir sýretshi tapsyryspen jasalǵan dúnıesin shyǵarmashylyq jumys dep eseptemeıdi. Mundaı kartınalardy bireý kórip qoımasa eken deıdi. Shyn óner aqsha úshin emes, adam jan-dúnıesiniń qalaýymen isteledi. Eger sýretshi tapsyryspen salynǵan kartınasyn óziniń jeke shyǵarmasy retinde tanystyrsa, ol – qasiret.
[caption id="attachment_15046" align="alignright" width="379"]
N. Qojın. "Atameken"[/caption]
– Sonda qazirgi sýretshilerdiń jaǵdaıy qalaı ózi?
– Sýretshi eshkim kerek bolmaı qaldy. Óli men tiri me, ne kúıde, beıneleý óneriniń qazanynda ne qaınap jatyr – báribir. Eger atyń shyǵyp, shetelge kórmelerge jıi barsań, kartınalaryńa salyq tóle deıdi. Al, jaıshylyqta sýretshi eshkimge kerek emes. Sondyqtan, naryq zańymen óz kúnimizdi ózimiz kórip otyrmyz. Jańaǵy ulttyq taqyryptaǵy kartınalardyń da salynýynyń sebebi sol. Óıtkeni, ol sýretterdiń satylý múmkindigi joǵary. Taza shyǵarmashylyq izdenister ol tek sýretshiniń ózi úshin ǵana.
Jalpy adamdar shyn ónerden qashyq qoı, ony túsinbeıdi. Sonyń ishinde bıznesmen, ártúrli bastyqtar tipti de alshaq. Olarǵa sol, ata-babalarynyń, batyrlardyń beınesi salynǵan kartına kerek. Ony keńsesine, úıine, meıramhanasyna ilip qoıady, sony maqtanysh kóredi. Al, jeke shyǵarmashylyq jumysyńdy – taza óner týyndysyn satyp alatyn adamdar óte sırek. Sońǵy kezde tipti joq bolyp ketti. Bir kezderi kolleksıonerler bolǵan. Solar sýretshilerdi aralap júrip, jumystaryn alatyn edi. Daǵdarys qysty ma eken, olar da kórinbeı ketti.
– Qazaq beıneleý ónerinde qazaqy realızm óziniń belgili bir deńgeıine jetti me?
– Jetti ǵoı. Jetkende qandaı! Budan ári soza berýdiń mánisi joq. Ómir boıy Abylaı handy, altybaqandy salyp ótpeısiń ǵoı. Ony bári salynǵan, ábden jazylǵan. Meniń she, endi jańa aǵymdar paıda bolady. Máselen, eýropany alsaq, ol jaqta qazir neshe túrli jańa aǵymdar, baǵyttar bar. Olar álemdi, adamzatty tolǵantqan taqyryptardy salyp jatyr.
– Qazaqy realızm baǵyty bererin berip boldy dedińiz. Batystaǵy jańa baǵyttardy da aıtyp qaldyńyz. Qazirgi qazaq ómiri, qalalyq qazaq sýretshilerdiń taqyrybyna kirip jatyr ma?
– Kirýi kerek. Mindetti túrde! Sýretshi óz zamanyn, ózi ómir súrgen qoǵamnyń psıhologıasyn, tynysyn, beınesin óz stılinde jazyp ketýi tıis. Bolashaqta sol kartınalar baǵalanady. Ókinishke qaraı, bul taqyrypqa salynatyn dúnıelerge suranys joq. Kerisinshe, sol baıaǵy 19 ǵasyr beınelengen týyndylar ótimdi.
[caption id="attachment_15048" align="alignright" width="666"]
Nurbazar Qojın. "Kókpar"[/caption]
– Qazirgi zaman taqyrybyna salynǵan kartınalarǵa suranys joq deısiz. Demek, onyń nasıhattalýy kemshin be?
– Nasıhat máselesi qazirgi sýret óneriniń eń úlken problemalarynyń biri. Sýretshiler men ónertanýshylardyń arasynda eshqandaı baılanys joq. Olar sýretshilerdi kitap shyǵaratyn kezde ǵana izdeıdi. Al, sovet ókimeti tusynda ıdeologıa boldy. Ónerdiń barlyq túri sol ıdeologıa sheńberinde jumys istedi. Ár sýretshiniń sońynda bir ónertanýshy júretin edi. Sodan da sýretshiniń nasıhaty kúshti boldy. Qazir sýretshilerdi qoıyp, jalpy tutas elde qandaı da bir ıdeologıa bar ma ózi?! Kerek deseńiz, beıneleý ónerindegi prosesterdi, sýretshilerdiń shyǵarmashylyq tynys-tirshiligin jazatyn, nasıhattaıtyn birde bir baspasóz quraly joq.
Beıneleý ónerin ınternette nasıhattaýdy qolǵa alǵan durys. Kórmege 20-30 adam keledi. Saıttan myńdaǵan adamdar kóredi.
Nasıhat máselesine kelgende bizdiń beıneleý óneri salasynda art-menedjment múldem damymaǵan. Bul da tusaý bolyp turǵan problemanyń biri.
Búgingi qoǵam shyn ónerdi kóńil kóteretin, oıyn-saýyq shoýlarmen shatastyryp aldy. Máselen, syqaqshyny óner adamy dep qabyldaıtyn dárejege jetti. Basqa elderde mundaı úrdis joq. Reseıdiń ózinde ondaı adamdar ózderin «sahna sheberimin» dep tanystyrady. Bizde qalaı, televızordy qosyp qalsań, «ónerde júrgenime bes jyl boldy» dep turady áldekim. Ónerde adam bes-on jyl júrmeıdi, ónerge ómirińdi arnap, sonyń ózinde tanylmaı kete barýyń múmkin. Óner ol - adamnyń júrip ótken ómir joly, jan-dúnıeńmen tolǵatyp, jaryqqa shyǵarǵan týyndyń, ózińnen keıin de ómir súretin shyǵarmań.
[caption id="attachment_15056" align="alignright" width="228"]
N. Qojın. "Aıman-SHolpan"[/caption]
Sovet ókimeti taraǵan soń, sol tustaǵy ıdeologıanyń ınersıasy kóptegen sýretshilerdi toqsanynshy jyldardyń ortasyna deıin alyp keldi. Oǵan deıin de, odan keıinde ónerdegi qıyndyqqa shydas bermeı kóptegen sýretshiler basqa kásippen aınalysyp ketti. Qıynshylyqqa qaramastan shyǵarmashylyq jumysyn óltirmeı, birdi birge áreń jalǵap júrip ónerin saqtap qalǵandar da bar.
– Sondaı el sansyrap, jurt shaı-tuzyn áreń aıyrǵan zamanda Sizdi ónerde alyp qalǵan qandaı kúsh?
– Men esh jerde bir kún de jumys istemegen janmyn. Sýretshilikti tastap, basqa kásipke ketemin degen oı men de bolǵan emes. İshki senimime súıendim. Ár jylǵa úmit artyp, ózińdi jubatasyń. Qansha qıyn bolsa da kóndik. Qazir de qoǵamnyń deńgeıin, talǵamyn kóresiń. Odan túńilmeısiń, kerisinshe, qaıraıdy, qamshylaıdy.
– Sol jyldarda da sýretshilerge dem beretin, qarajat tabýǵa múmkin týdyratyn kórmeler ótip turǵan shyǵar?
– «Jiger» degen festıvál boldy. 1995-2000 jyldary aralyǵynda ótip turdy. Soǵan jyl saıyn qatysyp turdym. Al, qazir sýretshiniń óz jumystaryn kórsetetin kórme de joq. Kórme tek ataýly mereke, toılarǵa arnalyp qana uıymdastyrylady. Kórmeniń ózi naýqanshyldyqqa aınalǵan. Ol jerde ónerdiń ısi de joq.
Sýretshilerdiń ishinde kórme úshin jumys isteıtinder de bar. Alaıda, kez kelgen sýretshini bir-eki kartınasyna qarap, onyń sýretshilik bolmysyn anyqtaı almaısyń. Ony kórý úshin ondaǵan kartınalaryn kórip baryp, sýretshiniń mashyǵyn, stılin, izdenisin, baǵytyn ańdap, baıqaýǵa bolady.
Úkimet tarapynan jylyna eki ret, kóktemde jáne kúzde arnaıy sýretshilerdiń taza shyǵarmashalyq jumystary shyǵarylatyn kórme ótkizip tursa. Osynyń ózi beıneleý ónerine úlken serpilis alyp keler edi. Sýretshilerge dem berip, izdeniske jol ashar edi.
– Jeke kórme ótkizýdiń jaıy qalaı?
– Demeýshi taýyp, ótkizseń eń durysy sol – jeke kórme. Sýretshilerdi, ónertanýshylardy shaqyrasyń. Ol tipti paıda ákelmese de, stımýl beredi. Seniń shyǵarmashylyq prosesińnen habardar etedi: qandaı kezeńde, nendeı izdenisterge barǵan, qanshalyqty ósý bar degen saýaldarǵa jaýap alasyń. Mundaı kórmege biren-saran bolmasa, qarapaıym jurt kelmeıdi. Bul – júıesizdikten. Bar júıeniń ózi quryp ketti. Ónerdi yntalandyrýshy kúsh joq. Ondaı kúsh sýretshilerdiń boıynda da az, halyqta eki bastan joq. Sebebi, sanany turmys bılep ketti.Qoǵamnyń kúıi, qazirgi beıneleý óneriniń jaǵdaı solaı boldy eken dep toqtap qalýǵa bolmaıdy. Jaza berý kerek. Shyn óner túptiń túbinde jarqyrap shyǵady. Óıtkeni, zaman bir ornynda turmaıdy. Bizdińhalyqtyń ónerdiń asylyn kesh izdeıtin minezi bar ǵoı.
[caption id="attachment_15049" align="alignright" width="336"]
N. Qojın. "Etúd Aýyl ishinde"[/caption]
– Sonda beıneleý ónerin óltirmeı ustap turǵan qandaı kúsh? Jaraıdy, úmit delik.
– Sýretshiniń boıyndaǵy qanmen keletin týabitti qasıeti shyǵar. Jáne onyń energıasy óte kóp. Ony baltalap alyp tastaı almaısyń. Sýretshi óz ónerimen tutasyp ketedi de, bir bútin álemge aınalady. Odan eshqashan kete almaısyń. Talaı jyl oqyp, keıin sýretshilikti tastap basqa salaǵa ketkenderdiń ózi bul ónerdi jaqsy kóredi. «Endi jazam, jazaıyn dep júrmin» deıdi. Biraq, endi qaıtyp jaza almaıdy ǵoı. Óıtkeni, ónerden alystap ketti. Sen ónerden bir qadam alystasań, óner senen eki qadam alshaqtaıdy. Tańnyń atysy, kúnniń batysy, jatsań da tursań da ónermen ómir súrmeseń, bári beker bolady. Tıip-qashý – óner emes. Orystyń Krylov degen sýretshi «Ónerdi jarty kúshpen kótere almaısyń, oǵan bar kúshińdi salýyń kerek» dep aıtqan eken. Osy shyn sóz. Ónerge bar kúshińdi, ýaqytyńdy berip, ómirińdi arnamasań, ol saǵan ashylmaı ketýi ǵajap emes. Óner kúndelikti prosesten turady. Al, odan ketip qalyp, qaıta kelip jalǵaımyn deý – jalǵan.
– Syrt qaraǵanda, sýretshi óz álemi men tirshiliktiń ortasyndaǵy jan. Osy eki ortada júrý qanshalyqty qıyn, qanshalyqty aýyr?
– Turmystyq dúnıe sýretshiniń shashyn aǵartady. Mysaly, týǵan-týyspen, aralas-quralas adamdarmen de jóndi áńgimelese almaısyń, sóziń jaraspaıdy. Olardyń aıtaıtyny: kim qandaı kólik aldy, kim qaıta isteıdi, kim aqshany jaqsy tabady – sol. Ondaı da muńaıyp qaıtasyń.
Áıteýir ónerdiń qaı salasy bolmasyn, meıli aqyn, meıli mýzykant, meıli kompozıtor solarmen aralassań, áńgimelesip, serpilip qalasyń. Áńgimeń jarasady. Qaıtken de ónerge qatysy bar, habary bar. Ónerdi jaqsy kóredi.
– Áńgimeń jarasady degennen shyǵady. Sovet zamanynda ónerdiń ár salasy mamandarynyń ózara adamı, shyǵarmashylyq baılanysy kúshti boldy. Sol orta ónerge dem berip, uly týyndylar shyqty. Al, qazir óner ortasy qandaı?
– Ol kezde N.Tilendıev, A.Áshimov taǵy basqa óner adamdary, akterler, kompozıtorlar sýretshilerdiń kórmesinen qalmaıtyn. Aqyndar sýretshilerdiń sheberhanasyna jıi keletin. Rýhanı jaqyndyq óte jaqsy boldy.Qazir ondaı baılanys joq, nege ekenin bilmeımin, ýaqyttyń aǵymy sondaı ma, álde ár adam basymen qaıǵy bolyp ketti me?!
– Onyń ústine búgingi ónerde júrgenderdiń ózderiniń ónerge degen shyn mahabbattary solǵyndaý bolýynyń da áseri bar shyǵar.
– Ol da bar. Shyn ónerge degen ishki talpynys alasaryp ketkendeı. Ónerge mahabbat shynaıy emes. Bárin aqshamen ólsheıtin, bazardaǵydaı jaǵdaı beleń aldy. Bul da óz kezeginde túrli ónerdiń ishki baılanysyn buzdy, ortasyn qojyratyp jiberdi. Adamdy áleýmettik deńgeıine, ataq-dańqyna qaraı baǵalaý úrdiske aınaldy.
Ónerge shyn berilgen sýretshiler de bolǵan. Olar ashtan ólse de, ónerdi komersıaǵa salmaǵan. Negizinde, óner adamǵa emes, adam óner qyzmet etedi.
[caption id="attachment_15050" align="alignright" width="686"]
Dala dúbiri[/caption]
– Al, eger halyqtyń áleýmettik jaǵdaı jaqsaryp, turmysy táýirlese, ónerge degen kózaqarasy ózgeredi dep oılaısyz ba?
– Ózgeredi. Naǵyz ónerge degen suranys paıda bolady. Máselen, eýropa halqynyń turmysy jaqsy. Sáıkesinshe, olardyń ónerdi baǵalaýy, túsinýi erekshe. Londonǵa barǵan saparymda mynadaı jaǵdaıǵa kýá boldym: biz barǵan kórme zaldarynyń birinde bastaýysh mektep oqýshylaryn muǵalimderi ertip ákelip, sol jerde túsindirip, sabaq ótip jatty. Balalar prezıdentin, premer mınıstrin bilmese de, óz eliniń sýretshilerin jatqa biledi eken. Bılik aýyspaly: keledi, ketedi. Al, óner máńgi. Solaısha, óz ulttyq qundylyqtaryn mektep qabyrǵasynan balalarynyń mıyna quıyp ósiredi. Bizde mektep bitirgen balanyń ózi beıneleý óneri degenniń ne ekenin bilmeıdi. Mine, bilim júıesiniń sıqy.
– Kartınalaryńyz sheberhananyń bir buryshynda jınalyp tur eken. Sýretshiler odaǵyda sýretshilerdiń jumystaryn jınaıtyn qor joq pa?
– Ondaı qor joq qazir. 2000-shy jyldary birli-jarym jeke adamdar bolǵan. Olardyń ózi qur maqtan úshin ǵana jınady-aý deımin. Bir kezderi memlekettik tapsyrys sheńberinde sýretshilerdińtizimin jasap otyryp, jınaıtyn. Keıin ol da toqtady. Mýzeıge syıǵa tarsań ǵana alyp, saqtaıdy. Sondyqtan da ár sýretshi kartınalaryn sheberhanasynda saqtap otyr.
– Qabyrǵaǵa ilingen kartınalaryńyzdan shyǵarmashylyq kezeńderińizdiń taby baıqalady.
– 90-shy jyldary basqasha jazdym. Alǵashqy izdenisterim edi. Negizinen ulttyq taqyryptarǵa bardym. Adam ózin izdeıdi. Qan, Toparyq tartady. Ol kezdegi jumystarym búgingi kúnnen qaraǵanda, ózime olqy soǵyp turady. Odan keıin de izdenisterge toly jyldar boldy. Ártúrli taqyrypta jazdym. Qandaı taqyryptarǵa barsań da, qazaq sýretshisi bolyp qalasyń. Ár jumysyńnan ulttyq boıaý báribir qylań beredi.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Ómirjan ÁBDİHALYQ.
