Men jeti jasqa shyqqan jyly Alpysbaı aqalaqshy qaıtys bolypty. Anyq beınesi qazir esimde joq, alaıda, men bala kezimnen Alpysbaı aqalaqshyny kózi kórgen, dámdes-tuzdas bolǵan kisilerdiń ańgimesin tyńdap eseıdim. Alpysbaı Beráli bıdiń óz kidiginen bolsa, men Beráli bıdiń tórtinshi urpaǵymyn.
[caption id="attachment_15061" align="alignright" width="405"]
Alpysbaı aqalaqshy[/caption]
Alpysbaı aqalaqshy óz qoǵamynyń otanshyl qaıratkeri, oqý-aǵartý isterin kórkeıtip, halyqty otyryqshylyqqa, aýqattandyrýǵa bastaǵan el aǵasy. Alpekeń haqynda kezinde áıgili aqyn Tańjaryq Joldyulynyń «Alpysbaı aqalaqshyǵa» degen óleńi bolǵan. Mine, osy óleńge baılanysty sońǵy urpaqtar sanasynda atalǵan tarıhı tulǵa jóninde uqsamaǵan qaıshylyqty túsinikter saqtalyp keledi. Sondyqtan, men kóne kózderdiń kýási retinde Alpysbaı týraly jańsaq uǵymǵa túsinik jasap, búkil Qytaı qazaqtaryna tanymal bedeldi qoǵam qaıratkerin urpaqtardyń qaıtalaı tanýyna múmkindik jaratyp bersem deımin. Óıtkeni «sóz shyndyqtan buzylmaıdy» degen ǵoı. Óz basym Alpysbaı aqalaqshy týraly osynshama kóp derekterge ıe bola tura aǵat uǵymǵa tuzetý jasamaı, ershimdi eńbekterin elge tanystyrmaı júre bersem, ata-babalarym aldynda azamattyǵyma da aýyr syn sekildi. Onyń úsitne jasym bolsa jetipsti jelkelep barady. Mine, osy oılardyń jeteginde kóp tolǵana kelip qolyma qalam alyp otyrmyn.
Áıgili aqyn Tańjaryq Joldyulynyń «Alpysbaı aqalaqshyǵa» degen óleńi tuńǵysh ret Tańjaryqtyń Qazaqstanda 1976 jyly jaryq kórgen «Arman taý» degen jınaǵynda jarıalanǵan. Keıin Qytaıda 2001 jyly jarıalanǵan tolyq jınaǵyna kirgizildi. Óleń qysqa bolǵanymen óte ótkir jazylǵan, óz oqyrmanyn beı-jáı qaldyrmaıdy. Menińshe, bul óleńniń qandaı jaǵdaıda jazylǵanyn kóp el bile bermese kerek.
1923 jyly Tańjaryq Shapshaldaǵy Qaljat shekarasy arqyly Núptibek baıdyń «Jyryq kók» atalǵan báıge kók atyn urlap minip, Qazaqstanǵa bilim izdep ótedi. Sasan aýyly báıge kóktiń ornyna on at suraıdy. Sonymen sol kezdegi derbistiń aqalaqshysy Alpysbaı aqyldasa kele attyń beseýin Tańjaryqtyń rýy sady aýylyna júktep, qalǵanyn basqa derbis urpaqtaryna tóleýge aýyl ıesi retinde maquldyq beredi.
[caption id="attachment_15063" align="alignleft" width="255"]
Tańjaryq Joldyuly[/caption]
Sóıtip el ishi ala taıdaı bolyp bólinip jatqanda, 1925 jyly qarashada Tańjyryq baıaǵy báıge kókpen aýylǵa qaıtyp oralady. El bolǵan soń onyń alasy da, qulasy da bolatyny belgili. Osy kezde keıbir kór kóńildi kisiler aqynǵa: «Aqalaqshymyz Alpysbaı seni ury-qaraqshyǵa balap, jyryq kók úshin on at tóleýge maquldyq berdi. Munyń ózi búkil eldi jyǵyp bergeni, seniń qadirińdi bilmegeni, qunyńdy túsirgeni» dep, Alpysbaı men Tańjaryqtyń arasyna ala jip tastaıdy. Eline jeldeı esip jetken aqyn buratana aýyzdan bul buralqy sózdi estip, aqalaqshy Alpysbaıǵa ókpelep, izdep baryp salam berýden de bas tartady.
Bul arada qalyń oqyrmandarymyzǵa ashýly óleńniń keıingi kezde qalaı jazylǵanyn tolyǵymen baıandaı ketý kerek sıaqty. Tańjaryq elge kelgen soń óz aýylynda baıyzdap tura almaı, İleniń ár qaısy aýdandaryn aralap, bir jaǵynan saldyq quryp, bir jaǵynan «ádilet, erkindik, teńdik» deıtin kózqaras, ıdeıalaryn úgittep júredi. Aqynǵa óshigip júrgen adamdar mine, osy oraıdy paıdalana bilip: «Tańjaryq el ishinde keri úgit taratyp júr» dep, syrtynan sol zamannyń úkimetine domalaq aryz kirgizedi de, 1926 jyly kúzde aqyndy sekemshil úkimet Quljadaǵy Daýtaı jambylynyń zyndanyna qamaıdy. Mine, osy kezde el ishinde Súleımen zańgi, Qanapıa, Mýsa qatarly beldi kisiler Alpysbaıǵa kelip, Tańjaryqty bosatyp alýǵa atsalysýyn surap, ara aǵaıyndyq qyzmet atqarady. Alpysbaı bolsa: «Aqynymyzdyń erkeligin kótermesek, eldigimiz qaıda?! Men Tańjaryqty tabalatpaı, Sasan aýylymen bolǵan berekeni de oılap, joǵartyndaǵy baılamǵa barǵan edim. Al, Tańjaryq maǵan sálemdesýge de jaramady, ózderiń shyǵaryp alyńdar» dep alǵashqy tusta qarakóktigine basyp, kelgen kisilerdi keri qaıtarady. Sóıtip olar Tańjaryqtyń artynan barǵanda Alpysbaıdyń Tańjaryqty shyǵarýǵa kómektespegenin aıta barady. Sonymen tarpań talantty Tańjaryq «Alpysbaı aqalaqshyǵa» atty atalmysh ashty óleńin jazyp, elge jiberedi. Sonymen bul óleń İleniń eldi mekenderine jelmen birge jaıylyp ketedi. Óleń qolyna tıgen Alpysbaı oıǵa ketedi. Óziniń de, Tańjaryqtyń da ósektiń arandatýyna jolyqqanyna jany kúızeledi. Aqyry aqyndy joqtaýsyz tastap qoıýǵa jany shydamaı, sol zamannyń saltyna baǵyp, jambyl mansaptylarynyń kómeıin toltyryp, Tańjaryqty túrmeden bosatý jóninde joǵary úkimetke dátteme usynady. Solaıdan solaı, bir jaǵy jambyl el-jurttyń qaharly kúshinen jáne bir jaǵy Alpysbaıdan alǵan parasy bar, bul joly on aıdan keıin bostandyqqa shyǵarady. Bul ret Alpysbaı aqalaqshy qasyna Qurmanbaı Baısaquly qatarly birneshe bilikti adamdy ertip baryp, Tańjaryqty Quljadan aýylǵa alyp qaıtady. Osydan bastap ekeýi qaıtadan tatýlasyp ketedi. Ókinishke oraı, ol kezde aqynnyń Alpysbaıdy aıyptap jazǵan alǵashqy óleńin jınap alýdyń nemese oǵan túsinik jasaýdyń múmkindigi joq edi. Taǵy bir jaǵynan alsaq, Tańjaryq sol kezdegi sózin qaıtyp jutpaıtyn eldiń erkesi edi. Buryn-sońdy qazaq aqyndary bıleýshilerdiń, el aǵalarynyń kóz kórgen kemistigin kezi kelgende tike betke aıtýǵa ádettengen. Bundaı ótkirlik Tańjaryqta tipti de kórnekti. Aıtalyq: sol kezdegi İlede segiz aýdannyń tóbesinen qaraǵan Maqsut gýandaıǵa (Bolys) Tańjaryq kezinde aıamaı kóptegen ótkir syndar aıtyp, óleńder shyǵarǵan. Soǵan qarap tarıhı bul tulǵany kereksiz kisi retinde qabyldaýymyzǵa kele me?! Árıne, kelmeıdi. Tańjaryqqa tarıhta kóp qamqorlyq tanytqan kisiniń biri osy Maqsut bolǵanyn keıingi halyq qanyq biledi. Sol sıaqty Tańjaryqtyń atalǵan óleńinde de Alpysbaıǵa ókpe-renishi, aqyndyq erkeligi qamtylǵan. Menińshe, ol kezinde Alpysbaıdyń adaldyǵana sengendikten de osylaısha qatty aıtýǵa, qatal aıtýǵa barǵan. Óıtkeni, ol zaman «aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri bolmaıtyn» tutastyǵy birshama saqtalǵan tus edi. Tákeńniń bul oıynan Alpysbaı da aınymaı shyqqan. Biz bul dáleldi aıgidi aqynnyń keıingi kezderi túrmege túsken tusta Alpysbaıdy bóle-jara aýyzǵa alyp: «Aıtar sóz tolyp jatyr jamandasam, dám tartyp aman shyqsam amandasam» dep, ótken-ketken kóp jaǵdaıdan syr ańǵarta sıpaı qamshylaıtyn óleń joldarynan uǵamyz. Tákeńniń taǵdyry qyspaqqa jolyqqan sońǵy sátte qaptaǵan qalyń atqa minerlerdiń arasynan qalap alyp, Alpysbaıǵa ǵana jyr arnaýynyń ózindik birneshe sebebi bar.
Birinshiden, Alpysbaı derbistiń aqalaqshysy, Tańjaryqty surap alar joqshysy edi. Ekinshiden, Tańjaryq qadyr-qymbatyn túsinetin, sózin baǵalaı biletin, joqshy bola alarlyq adamdy tanı bilgen. Sondyqtan da 1940 jyly Úrimji túrmesinde otyryp jazǵan «Tutqyndaý» degen óleńinde:
Alpysbaı, Satybaldy, Kárim qaıda?
Bolatyn dertke shıpa dárim qaıda?!
Tildessem qanǵanymsha surar edim,
Jiberdiń osylardyń bárin qaıda?! – dep jyrlaıdy.
[caption id="attachment_15062" align="alignright" width="162"]
Qaparjan Temirjanuly[/caption]
Bunda aqyn aldymen el ıesi Alpysbaıdy aýyzǵa alady. Nege deseńiz bul arada aqyn Alpysbaı aǵasynyń budan bir jyl buryn qaıtys bolyp ketkenine, óziniń joqtaý-suraýsyz, jal-quıryqsyz qalǵanyna qamyǵyp otyr. Demek, Tańjaryqtyń bul arada alǵashqy ashýly kóńil kúıimen jazǵan óleńine bola Alpysbaıdaı óz ortasynyń kórnekti iri qoǵam qaıratkerin keıingi urpaq, keıingi tarıh joqqa shyǵarýǵa, tipti kemite de túsýine kelmeıdi. Bul arysyn aıtsaq el tarıhyna, er eńbegine jasalǵan qıanat der edik. Baıyptap qaraǵan adamǵa Tańjaryqtyń kemeline kelip tolysqan tusynda jazǵan sońǵy saǵynysh burynǵy ókpe-nazyn jýyp-shaıyp, aralaryndaǵy qurmetke, uly saǵynyshqa, tereń qımastyqqa jol salyp turǵannan derek berip tur. Olaı bolsa búgingi urpaq nemese oqyrman aqynnyń kemeldi shaǵyndaǵy oı qortyndysyna qurmet etýimiz kerek.
(Jalǵasy bar)
Qaparjan Temirjanuly
