Aty ańyzǵa aınalǵan Baýyrjan Momyshulynyń ómirden ótkenine 40 jyldaı ýaqyt ótti. Ýaqyt ótken saıyn onyń ómiri men áskerı isteri týraly aıtatyn kózkórgender de azaıa beredi. Sol sebepten de batyrdyń ózi týraly jazǵan kitaptarynyń mańyzdylyǵy jyl ótken saıyn salmaqtana túsedi. Al shyndyǵynda, Baýyrjan Momyshulynyń jan-dúnıesin, bilimin, tájirıbesin shyǵarmashylyǵyna syıǵyzǵany, halyqqa jetkize bilgen ádebı dúnıeleri – ekinshi erligi.
Komandır shyǵarmashyl adam bolýy kerek
«Bir kúni qolyma qalam alyp, kórgen-bilgenimdi jazýǵa otyrdym. Sol kezdesken tamasha adamdardyń tájirıbesin jas urpaqqa qaldyrýdy azamattyq paryzym dep sanadym. Osylaısha jazýshy bolamyn dep sheshtim. ...Men kásibı jazýshy emespin. Men tek soǵys týraly estelikterdi jazamyn. Qazaqta buryn-sońdy mundaı ádebıet túri bolmaǵan. Sondyqtan meni jazýshy dep ataıdy», – dep jazady Baýyrjan Momyshuly.
Áskerı tájirıbe óte qıyn: qan, azap, jaqynyńdy joǵaltý, kóbinese aqtalmaıtyn esil eńbek. Bizdiń paryzymyz – osy tájirıbeni zerttep, túsiný. «Soǵys kezinde ózimiz ne bastan keshkenimiz týraly jazamyz. Erteń Bas shtab úshin bul estelikter altyn túıirdeı bolady. Olardy balqytyp, úlken altyn quımaǵa aınaldyrýǵa bolady», – degen Momyshuly áskerı ádebıettiń maqsatyn, keńestik qolbasshylar men ásker basshylarynyń estelikterin qaǵazǵa túsirdi.
Áskerı tájirıbe, bul degenimiz – áskerı mura. Ótken soǵystardyń tájirıbesin eskirgen jáne qazirgi soǵystar men bolashaq soǵystar úshin jaramsyz dep sanaıtyn kez kelgen adam qatelesedi. Múlde olaı emes.
Qarý-jaraq, baılanys jáne áskerlerdi basqarý júıelerin jetildirýge, qarsylasty baqylaý men qadaǵalaýǵa arnalǵan spýtnıktik jáne ǵaryshtyq tehnologıalardy qoldanýǵa bolady, jergilikti jerdegi qaqtyǵystarda urys alańynda jeke spýtnıktik júıelerdi ıgilikke jaratýǵa bolady, biraq eń bastysy árqashan ózgerissiz qalatyn – adam, onyń adamgershilik ustanymdary, otansúıgishtigi, jaýyngerlik rýhy, tártibi, qabiletteri men múmkindikteri, daıyndyǵy, sondaı-aq barlyq soǵystardy júrgizý zańdylyqtarynyń ózi – aýyr tas pen qarabaıyr soıyldan bastaý alatyn strategıa men taktıka. Sondyqtan sarbaz bolsyn, ofıser bolsyn, árbir qazaq áskerı qyzmetkeri Baýyrjan Momyshulynyń áskerı murasyn zerdeleýge mindetti.
Batyrdyń kitaptary tek soǵys taktıkasy men strategıasyn ǵana emes, sonymen qatar adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas týraly ǵylymdy da úıretedi. Jasaq komandıri men sarbazdary, sarbaz ben jaýynger, siz jáne sizdiń jaýyńyz. Onyń shyǵarmalary ádilettilikke, ádeptilikke, úmitsiz derlik jaǵdaılarda adam bolyp qala bilýge, naǵyz jaýyngerge, moraldyq rýhty saqtaıtyn jáne jaýyngerlerdi jaýǵa shabýylǵa aparatyn qolbasshyǵa úıretedi.
Bul kitaptarda tek eleýli olqylyqtar týraly ǵana emes, sonymen qatar jeke quram arasynda úlken shyǵyndarǵa ákeletin bolmashy qatelikter jaıynda da aıtylady. Mundaı qatelikterdi soǵystyń bastapqy kezeńinde jas, tájirıbesiz ofıserler jıi jiberedi. «Ólimge asyqpa, soǵysýdy úıren» degen Momyshuly general Ivan Panfılovtyń sózin qaıtalaǵandy unatatyn. «Komandır shyǵarmashyl adam bolýy kerek. Óıtkeni, sheshim qabyldamas buryn, jaqsylap oılaný kerek. Myń nusqa bar, olardyń barlyǵy oı eleginen ótkizýdi qajet etedi», – dep jazdy Baýkeń «Soǵys psıhologıasy» kitabynda.
Meniń polkim meniń akademıam
Batyrdyń eńbegi jáne óte úlken erligi – ol óz kitaptarynda soǵysta jiberilgen qatelikterdi, onyń ishinde jeke qatelikterin aınalyp ótpeı, olardy egjeı-tegjeıli sıpattap, taldap beredi, muny eń aldymen biz, urpaqtar úshin jazdy. Óıtkeni, keıingi býyn jeńilis pen sátsizdiktiń ashysyn sezinbeý kerek. Ol: «Men ofıserdiń jazbalaryn jazyp otyrmyn. Bul jazbalarda men óz tájirıbemmen bólisip qana qoımaı, óz qatelikterimdi de aıtqym keldi», – deıdi.
Baýyrjan Momyshuly 200-den astam shaıqasqa qatysqan basshy, baqylaýshy boldy. «Men ózimniń soǵys jazbalarymdy syrttan baqylaýshy retinde emes, shaıqastarǵa qatysýshy, búkil soǵysty basynan aıaǵyna deıin basynan ótkergen jaýynger retinde jazamyn. Men qıaldan eshteńe jasamaımyn», – deıdi batyr.
Onyń kitaptary komandırdiń óz bólimshesine qalaı qamqorlyq jasaıtynyn, qajettiniń barlyǵyn úzdiksiz qamtamasyz etýdi úıretedi, biraq eń bastysy - qarýdyń abyroıy men oǵan senip tapsyrylǵan adamdardy saqtaý. Soǵysta basty qundylyq pýlemet nemese tehnıka emes, adam, onyń ómiri – armıa jaǵdaıynda mundaı psıhologıa áskerılerdiń jaýyngerlik tıimdiligin aıtarlyqtaı arttyrady jáne árbir jeke sarbazdyń borysh sezimin arttyrady.
Momyshulynyń kitaptarynda «Erlik eleýsiz qalmaýy kerek. Jaýyngerdiń Otanǵa degen súıispenshiligin qanmen dáleldegen shaıqasta kórsetken erligin baıqamaý, umytpaý – komandırdiń ar-ojdanyna túsken qara daq» degen joldar bar. Onyń týyndylary sarbazǵa komandırden ne qajet ekenin úıretedi.
Biraq sarbazǵa komandırden ádildik, jaqsy kıim kıý, jaramdy qarý, naqty buıryq kerek. Jaýyngerge de artyq sógis pen aqyl qajet emes, soldattyń qýanyshyn sezinip, is-áreketiniń ádil baǵasyn kútken kezdegi komandırdiń shaıqastan keıingi jyly lebizi kerek.
Baýyrjan Momyshuly buıryqty qalaı berý kerektigin aıtady. Ofıser buıryq bergende sarbazdyń kózine tik qarap, bul buıryqtyń qalaı oryndalatynyn birden túsinedi. Ol ýaqytty durys eseptep, laıyqty tańdaýy jáne buıryqtyń ýaqytynda oryndalýyn qamtamasyz etýi kerek. «Komandırlerge berilgen buıryq týraly oılanýǵa ýaqyt berý kerek. Aǵa komandırlerdiń qoıan qýǵan tazylar sıaqty kishi komandırlerdi qýǵanyn unatpaımyn. Men buıryq berdim – maǵan oılanýǵa ýaqyt berińiz. Oryndalýyn tekserińiz. Bul meniń senimim», – deýi sondyqtan qaharmannyń.
Onyń paıymdaýynsha, sarbazdar – aqyldy, zerdeli sóıleıtin, tyńdaýdy qajet etetin, komandırlerden sabaq alýdy qajet etetin top. Baýyrjan Momyshuly: «Meniń polkim meniń akademıam boldy», – deıdi.
Batyrdyń kitaptary komandırdiń qandaı bolý kerektigin úıretedi. Al komandır áskerılerine unaýy kerek, sarbaz ony jaqsy kórýi, qorqýy, qurmettep, qamqor bolýy kerek. Ádildikke negizdelgen qolbasshynyń qataldyǵy onyń tanymal bolýynyń negizi. Ádiletsizdik ashý týǵyzady, al sarbazdyń jazasy onyń adamdyq qadir-qasıetine nuqsan keltirmeı, tek isi úshin bolýy kerek. «Sarbazǵa tek sezimtaldyq, zeıin, adamı kózqaras qajet. Qatelikterin dóreki túrde kórsetse, renjimeıdi. Biraq oǵan bul týraly qadir-qasıetin tómendetpeı, ony ózińiz sıaqty adam retinde qurmetteńiz. Bular da Baýyrjan Momyshulynyń paıymy.
Osynyń bárin aıǵaqtaıtyn ejelgi qytaı qolbasshysynyń sózin nazarǵa alsaq, ol «soǵysýshy eki taraptyń ishinde jaýdan góri óz qolbasshysynan qorqatyn ásker jeńiske jetedi» deıdi. Álbette, daýymyz joq.
Biraq sarbazdar komandırden qorqyp qana qoımaı, ony qurmettep, ádildik úshin júginýi tıis. Sondaı-aq ol qolbasshy óz sarbazdaryn ózine tolyq rıza bolǵannan keıin ǵana jazalaı alady, biraq oǵan deıin emes. Sonda ǵana onyń áskeri rýhy kúshti jáne basqarýǵa ońaı bolady. Árbir komandır osyndaı bolýy kerek.
Bizdiń Baýkeń – Baýyrjan Momyshuly – batyr, al batyrlar ómirin ólimmen aıaqtamaıdy, halyqtyń jan dúnıesinde ómir súre beredi.
Ashat QOISHYǴARAULY
