Аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлының өмірден өткеніне 40 жылдай уақыт өтті. Уақыт өткен сайын оның өмірі мен әскери істері туралы айтатын көзкөргендер де азая береді. Сол себептен де батырдың өзі туралы жазған кітаптарының маңыздылығы жыл өткен сайын салмақтана түседі. Ал шындығында, Бауыржан Момышұлының жан-дүниесін, білімін, тәжірибесін шығармашылығына сыйғызғаны, халыққа жеткізе білген әдеби дүниелері – екінші ерлігі.
Командир шығармашыл адам болуы керек
«Бір күні қолыма қалам алып, көрген-білгенімді жазуға отырдым. Сол кездескен тамаша адамдардың тәжірибесін жас ұрпаққа қалдыруды азаматтық парызым деп санадым. Осылайша жазушы боламын деп шештім. ...Мен кәсіби жазушы емеспін. Мен тек соғыс туралы естеліктерді жазамын. Қазақта бұрын-соңды мұндай әдебиет түрі болмаған. Сондықтан мені жазушы деп атайды», – деп жазады Бауыржан Момышұлы.
Әскери тәжірибе өте қиын: қан, азап, жақыныңды жоғалту, көбінесе ақталмайтын есіл еңбек. Біздің парызымыз – осы тәжірибені зерттеп, түсіну. «Соғыс кезінде өзіміз не бастан кешкеніміз туралы жазамыз. Ертең Бас штаб үшін бұл естеліктер алтын түйірдей болады. Оларды балқытып, үлкен алтын құймаға айналдыруға болады», – деген Момышұлы әскери әдебиеттің мақсатын, кеңестік қолбасшылар мен әскер басшыларының естеліктерін қағазға түсірді.
Әскери тәжірибе, бұл дегеніміз – әскери мұра. Өткен соғыстардың тәжірибесін ескірген және қазіргі соғыстар мен болашақ соғыстар үшін жарамсыз деп санайтын кез келген адам қателеседі. Мүлде олай емес.
Қару-жарақ, байланыс және әскерлерді басқару жүйелерін жетілдіруге, қарсыласты бақылау мен қадағалауға арналған спутниктік және ғарыштық технологияларды қолдануға болады, жергілікті жердегі қақтығыстарда ұрыс алаңында жеке спутниктік жүйелерді игілікке жаратуға болады, бірақ ең бастысы әрқашан өзгеріссіз қалатын – адам, оның адамгершілік ұстанымдары, отансүйгіштігі, жауынгерлік рухы, тәртібі, қабілеттері мен мүмкіндіктері, дайындығы, сондай-ақ барлық соғыстарды жүргізу заңдылықтарының өзі – ауыр тас пен қарабайыр сойылдан бастау алатын стратегия мен тактика. Сондықтан сарбаз болсын, офицер болсын, әрбір қазақ әскери қызметкері Бауыржан Момышұлының әскери мұрасын зерделеуге міндетті.
Батырдың кітаптары тек соғыс тактикасы мен стратегиясын ғана емес, сонымен қатар адамдар арасындағы қарым-қатынас туралы ғылымды да үйретеді. Жасақ командирі мен сарбаздары, сарбаз бен жауынгер, сіз және сіздің жауыңыз. Оның шығармалары әділеттілікке, әдептілікке, үмітсіз дерлік жағдайларда адам болып қала білуге, нағыз жауынгерге, моральдық рухты сақтайтын және жауынгерлерді жауға шабуылға апаратын қолбасшыға үйретеді.
Бұл кітаптарда тек елеулі олқылықтар туралы ғана емес, сонымен қатар жеке құрам арасында үлкен шығындарға әкелетін болмашы қателіктер жайында да айтылады. Мұндай қателіктерді соғыстың бастапқы кезеңінде жас, тәжірибесіз офицерлер жиі жібереді. «Өлімге асықпа, соғысуды үйрен» деген Момышұлы генерал Иван Панфиловтың сөзін қайталағанды ұнататын. «Командир шығармашыл адам болуы керек. Өйткені, шешім қабылдамас бұрын, жақсылап ойлану керек. Мың нұсқа бар, олардың барлығы ой елегінен өткізуді қажет етеді», – деп жазды Баукең «Соғыс психологиясы» кітабында.
Менің полкім менің академиям
Батырдың еңбегі және өте үлкен ерлігі – ол өз кітаптарында соғыста жіберілген қателіктерді, оның ішінде жеке қателіктерін айналып өтпей, оларды егжей-тегжейлі сипаттап, талдап береді, мұны ең алдымен біз, ұрпақтар үшін жазды. Өйткені, кейінгі буын жеңіліс пен сәтсіздіктің ащысын сезінбеу керек. Ол: «Мен офицердің жазбаларын жазып отырмын. Бұл жазбаларда мен өз тәжірибеммен бөлісіп қана қоймай, өз қателіктерімді де айтқым келді», – дейді.
Бауыржан Момышұлы 200-ден астам шайқасқа қатысқан басшы, бақылаушы болды. «Мен өзімнің соғыс жазбаларымды сырттан бақылаушы ретінде емес, шайқастарға қатысушы, бүкіл соғысты басынан аяғына дейін басынан өткерген жауынгер ретінде жазамын. Мен қиялдан ештеңе жасамаймын», – дейді батыр.
Оның кітаптары командирдің өз бөлімшесіне қалай қамқорлық жасайтынын, қажеттінің барлығын үздіксіз қамтамасыз етуді үйретеді, бірақ ең бастысы - қарудың абыройы мен оған сеніп тапсырылған адамдарды сақтау. Соғыста басты құндылық пулемет немесе техника емес, адам, оның өмірі – армия жағдайында мұндай психология әскерилердің жауынгерлік тиімділігін айтарлықтай арттырады және әрбір жеке сарбаздың борыш сезімін арттырады.
Момышұлының кітаптарында «Ерлік елеусіз қалмауы керек. Жауынгердің Отанға деген сүйіспеншілігін қанмен дәлелдеген шайқаста көрсеткен ерлігін байқамау, ұмытпау – командирдің ар-ожданына түскен қара дақ» деген жолдар бар. Оның туындылары сарбазға командирден не қажет екенін үйретеді.
Бірақ сарбазға командирден әділдік, жақсы киім кию, жарамды қару, нақты бұйрық керек. Жауынгерге де артық сөгіс пен ақыл қажет емес, солдаттың қуанышын сезініп, іс-әрекетінің әділ бағасын күткен кездегі командирдің шайқастан кейінгі жылы лебізі керек.
Бауыржан Момышұлы бұйрықты қалай беру керектігін айтады. Офицер бұйрық бергенде сарбаздың көзіне тік қарап, бұл бұйрықтың қалай орындалатынын бірден түсінеді. Ол уақытты дұрыс есептеп, лайықты таңдауы және бұйрықтың уақытында орындалуын қамтамасыз етуі керек. «Командирлерге берілген бұйрық туралы ойлануға уақыт беру керек. Аға командирлердің қоян қуған тазылар сияқты кіші командирлерді қуғанын ұнатпаймын. Мен бұйрық бердім – маған ойлануға уақыт беріңіз. Орындалуын тексеріңіз. Бұл менің сенімім», – деуі сондықтан қаһарманның.
Оның пайымдауынша, сарбаздар – ақылды, зерделі сөйлейтін, тыңдауды қажет ететін, командирлерден сабақ алуды қажет ететін топ. Бауыржан Момышұлы: «Менің полкім менің академиям болды», – дейді.
Батырдың кітаптары командирдің қандай болу керектігін үйретеді. Ал командир әскерилеріне ұнауы керек, сарбаз оны жақсы көруі, қорқуы, құрметтеп, қамқор болуы керек. Әділдікке негізделген қолбасшының қаталдығы оның танымал болуының негізі. Әділетсіздік ашу туғызады, ал сарбаздың жазасы оның адамдық қадір-қасиетіне нұқсан келтірмей, тек ісі үшін болуы керек. «Сарбазға тек сезімталдық, зейін, адами көзқарас қажет. Қателіктерін дөрекі түрде көрсетсе, ренжімейді. Бірақ оған бұл туралы қадір-қасиетін төмендетпей, оны өзіңіз сияқты адам ретінде құрметтеңіз. Бұлар да Бауыржан Момышұлының пайымы.
Осының бәрін айғақтайтын ежелгі қытай қолбасшысының сөзін назарға алсақ, ол «соғысушы екі тараптың ішінде жаудан гөрі өз қолбасшысынан қорқатын әскер жеңіске жетеді» дейді. Әлбетте, дауымыз жоқ.
Бірақ сарбаздар командирден қорқып қана қоймай, оны құрметтеп, әділдік үшін жүгінуі тиіс. Сондай-ақ ол қолбасшы өз сарбаздарын өзіне толық риза болғаннан кейін ғана жазалай алады, бірақ оған дейін емес. Сонда ғана оның әскері рухы күшті және басқаруға оңай болады. Әрбір командир осындай болуы керек.
Біздің Баукең – Бауыржан Момышұлы – батыр, ал батырлар өмірін өліммен аяқтамайды, халықтың жан дүниесінде өмір сүре береді.
Асхат ҚОЙШЫҒАРАҰЛЫ
