Prezıdent jańadan qurylǵan Abaı oblysyna jumys saparymen baryp, jergilikti jurtshylyqpen kezdesti. Onda Qasym-Jomart Toqaev Semeı qalasynyń, Abaı oblysynyń Qazaqstan tarıhyndaǵy orny erekshe ári tól shejiremizde aıryqsha orny bar ólke ekenin atap ótti.
– Bul – qazaqqa Abaı, Shákárim, Muhtar Áýezov sıaqty birtýar perzentterdi syılaǵan ulylar mekeni. Abaı týǵan topyraqqa kelgen adam bul jerdiń kıesin sezinedi, qasıetin uǵady. Semeı – uly dalanyń ulaǵatty ólkesi. Bul – Alash arystarynyń izi qalǵan, zıalylarymyz eldiń bolashaǵy úshin kúresken qasterli óńir. Semeı – ulttyq ǵylym men bilimniń, óner men mádenıettiń tarıhı ortalyǵy. Elimizdegi muǵalimder daıarlaıtyn alǵashqy oqý orny budan 120 jyl buryn osy qalada ashylǵany belgili. Onda Muhtar Áýezov, Júsipbek Aımaýytov, Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Sháken Aımanov syndy ult zıalylary bilim alǵan. Al Semeıdegi mýzykalyq drama teatr – qazaqtyń teatr óneriniń berekeli bastaýy. Ult fýtbolynyń tusaýy da osy jerde kesilgen. Elimizdegi tarıhı-ólketaný mýzeıi, qoǵamdyq kitaphana, arhıv, telegraf alǵash ret osynda ashylǵan. Sondyqtan bul jerdi halqymyz qazaq rýhanıaty tamyr jaıǵan jer dep erekshe qadirleıdi, – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev 2020 jyly óziniń sheshimimen Semeı qalasyna tarıhı ortalyq mártebesi berilgenin aıtty.
– Jalpy, óńirdiń tynys-tirshiligi árdaıym meniń jiti nazarymda. Osydan shırek ǵasyr buryn oblys taratylyp, Shyǵys Qazaqstanǵa qosyldy. Sodan beri ólkege burynǵy mártebesin qaıtarý máselesi qoǵamda talaı ret kóterildi. Semeı óńirinde irgesi bólek oblys qurý týraly birneshe hat-habar, usynys aldym. Biz halyq únine qulaq asatyn memleket quryp jatyrmyz. Sondyqtan men bıyl halyqtyń qalaýyn eskere otyryp, osy aımaqta jeke oblys qurý týraly sheshim qabyldadym. Atalǵan qadam óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerin jedel sheship, turǵyndardyń ál-aýqatyn arttyrýǵa yqpal etedi. Investısıanyń kelýine, ónerkásip pen jumys oryndarynyń ashylýyna, shaǵyn jáne orta bıznestiń damýyna jaǵdaı jasaıdy. Aımaqty respýblıkalyq búdjetten tikeleı qarjylandyrý júıesi júzege asady. Bul sheshim – shyn máninde, tarıhı ádildiktiń saltanat qurýy. Biz jańadan qurylǵan oblysty ulttyń uly tulǵasyna degen erekshe qurmet belgisi retinde Abaı dep atadyq. Óıtkeni Abaı – ult pen jurttyń sımvolyna aınalǵan uly tulǵa. Semeı men Abaı – bir-birinen eshqashan ajyramaıtyn uǵymdar. Osy múmkindikti paıdalanyp, barshańyzdy Abaı oblysynyń qurylýymen taǵy da quttyqtaımyn! – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy Semeıdiń halyqaralyq tranzıttik saýdanyń mańyzdy ortalyǵy bolǵanyna nazar aýdaryp, búginde oblys eki iri kórshimiz Reseımen jáne Qytaımen shektesip jatqanyn atap ótti.
Osy orasan zor kólik-logıstıkalyq, saýda-ekonomıkalyq áleýetti tolyq paıdalaný qajet. Bolashaqta Semeı ózine Astana, Almaty, Shymkent jáne Aqtóbe qalalarymen qatar eńbek adamdaryn, ınovasıa men ınvestısıa tarta otyryp, elimizdiń qarqyndy damýyna úles qosatyn shaharǵa aınalady dep sanaımyn. Abaı oblysy elimizdiń damýyna serpin beretin qýatty aımaq bolaryna senemin. Biz qaıta shańyraq kótergen oblystyń kórkeıýi úshin barlyq jaǵdaıdy jasaımyz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Budan keıin Prezıdent Abaı óńirin damytýdyń basym baǵyttary men ózekti máselelerine toqtaldy. Atap aıtqanda, Abaı oblysyndaǵy mektepterde 9 myńǵa jýyq balaǵa oryn jetispeıdi. Aldaǵy ýaqytta 11 mektep pen 14 balabaqsha salý josparlanǵan. Alaıda Qasym-Jomart Toqaev munyń ózi jetkiliksiz ekenin aıtty.
– Úkimet pen ákimdikke oblys mektepterindegi oryn tapshylyǵy máselesin birjola sheshýdi tapsyramyn. Biz ustazdy qurmet tutqan elmiz. Bul sózimiz naqty ispen bekitilip jatyr. Arnaıy Oqý-aǵartý mınıstrligi quryldy. Biz buǵan deıin «Pedagogtardyń mártebesi týraly» Zań qabyldap, onyń aıasynda muǵalimderdiń jalaqysyn ósirdik. «Álippeni» qaıtardyq. Orta bilimdi damytýǵa baǵyttalǵan birqatar jaǵymdy ózgerister bar. Osyndaı ıgi sharalar arqyly biz qoǵamda muǵalimniń mártebesin odan ári bıiktetemiz. Ustaz bizdiń qoǵamda árdaıym syıly tulǵa bolady. Semeı bilim berý salasynda kósh basynda júrýi qajet. Batystyń ozyq ýnıversıtetteriniń biri Semeıde óz fılıalyn ashsa nemese Semeıdiń joǵary oqý ornymen baılanys ornatsa, jaqsy bolar edi, – dedi Memleket basshysy.
Semeıde elimizdegi negizgi medısına ýnıversıtetteriniń biri ornalasqan. Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen bilim ordasy janynan kópbeıindi aýrýhana salý máselesi qarastyrylyp jatyr.
– Meniń tapsyrmam boıynsha Semeıde onkologıalyq dıspanserdiń radıologıalyq ortalyǵy paıdalanýǵa berildi. Balalardy ońaltý ortalyǵy salynyp jatyr. «Aýyldyq densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý» ulttyq jobasy aıasynda aımaqta 65 nysan salynady. Biz ıadrolyq synaqtardan zardap shekken azamattarymyzdy ońaltý máselesine basa mán berýimiz kerek, – dedi Prezıdent.
Prezıdenttiń pikirinshe, Semeı zaman talabyna saı, yńǵaıly qalaǵa aınalýǵa tıis. Oblys ortalyǵy ónerkásipter men kólikterge emes, qala turǵyndaryna qolaıly mekenge aınalýy qajet. Semeıdi damytý jumysyn josparlaǵan kezde joǵary standarttarǵa saı tyń ýrbanıstıkalyq tujyrym kerek. Ásirese, «jasyl qala» ıdeıasyna erekshe nazar aýdarǵan jón.
Sondaı-aq Memleket basshysy Semeı qalasynyń ınfraqurylymy ábden tozǵanyn aıtty. Jazda ystyq sý joq, al qysta úıler jylynbaıdy. Qaladaǵy Jylý elektr ortalyǵynan shyǵatyn zıandy qaldyqtar aýany shekten tys lastap jatyr. Bul máselelerdi túpkilikti sheshetin ýaqyt jetti.
Abaı oblysy toǵyz joldyń torabynda Reseımen, Qytaımen shektesip jatyr. Prezıdent osy múmkindikti utymdy paıdalaný úshin joldarymyz sapaly ári qaýipsiz bolýy qajet ekenine toqtaldy.
– Elimizdiń kólik áleýetin damytý úshin Baqty arqyly Qytaıǵa baratyn temirjol jelisin salýdy josparlap otyrmyz. Bul temirjoldy mindetti túrde salýymyz kerek. Úkimet osy máselemen aınalysady. Óńirde «qurǵaq port», «logıstıkalyq park» salyp, kólik dálizin damytý asa mańyzdy. Halyqaralyq mańyzy bar kúre jol Semeı arqyly ótedi. Sondyqtan, eń aldymen, qaladaǵy eki kópirdi jóndeý qajet, – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev Abaı oblysynyń agrarlyq aımaq ekenine erekshe nazar aýdardy.
– Kezinde Semeı óńiri búkil respýblıkaǵa, tipti, alys-jaqyn shetelderge et, sút, teri, jún jáne basqa da ónimder shyǵaratyn. Oblystyń osy áleýetin qalpyna keltirý qajet. Aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeıtin kásiporyndardyń jumysyn jandandyrý kerek. Bul – asa mańyzdy mindet. Taǵy bir ózekti másele – bos jatqan jerlerdi memleketke qaıtarý. Men bul jumysty búkil el aýmaǵynda júrgizýdi tapsyrdym. Abaı oblysynda qazirdiń ózinde osyndaı 200 myń gektar jer anyqtaldy. Sonyń 62 myń gektary qaıtaryldy. Qaıtarylǵan jerlerdi jergilikti sharýalarǵa ádil úlestirip, el ıgiligine tıimdi paıdalaný asa mańyzdy. Jalpy, bul jumys odan ári jalǵasady, – dedi Prezıdent.
Óńirdiń jer qoınaýy polıgonnyń kesirinen jyldar boıy ıgerilgen joq. Sol sebepti Memleket basshysy oblys aýmaǵynda aýqymdy geologıalyq zertteý jumysyn júrgizý qajet ekenin aıtty. Prezıdenttiń pikirinshe, qazba baılyqtar tabylady. Taý-ken ónerkásibi oblys ekonomıkasyn jandandyryp, jańa jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi.
Qasym-Jomart Toqaev Abaı oblysynyń kúrdeli ekologıasy halyqtyń densaýlyǵy men turmys sapasyna áser etip otyrǵanyn atap ótip, Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardan keıin júzdegen myń gektar jerge zalal kelgenine toqtaldy. Sonymen qatar Ertis ózeniniń lastanýyna, shoqqaraǵaıdy saqtaýǵa nazar aýdaryldy. Memleket basshysy ákimdikke óńirdiń ekologıalyq máselesin únemi nazarda ustaýdy tapsyrdy.
– Túrli ekologıalyq bastamalardy júzege asyrý úshin biz tutas qoǵam bolyp jumylýymyz qajet. Halyqaralyq standartqa jáne ekologıalyq normalarǵa saı keletin qoqys jınaıtyn jańa polıgon salý kerek. Bul jumys oblys ákiminiń jeke baqylaýynda bolýǵa tıis. Energetıka mınıstrligi Semeı ıadrolyq qaýipsizdik aımaǵy týraly zań jobasyn ázirledi. Bıylǵy sáýir aıynda bul jobany Májilis maquldady. Endi ony tezirek qabyldap, taza jerdi aýyl sharýashylyǵy úshin paıdalanýǵa berý kerek, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev óńirde mádenı-tanymdyq týrızmdi damytý máselesine de toqtaldy. Memleket basshysynyń aıtýynsha, teńizge shyǵatyn joly joq eń úlken memleket Qazaqstan úshin Jerdiń kontınenttik polúsiniń bizdiń terıtorıada ornalasýynyń sımvoldyq máni bar. Prezıdent bul núkte Abaı aýdanynda, Jıdebaıda Abaıdyń murajaı-úıiniń janynda ornalasqanyn atap ótti.
– Semeıdiń biregeı murasy men sáýlettik kelbetin saqtaý óte mańyzdy. Oblystyń týrısik áleýetin nyǵaıtýdyń negizgi sharttarynyń biri – ınfraqurylymdy damytý. Eń aldymen jol máselesin sheshý kerek. Týrıser úshin tartymdy jerlerge kedergisiz jáne yńǵaıly qoljetimdilikti qamtamasyz etý kerek. Sondaı-aq mádenı nysandardyń komýnaldy jelilerge qatysty máselelerin sheshý qajet. Ertis ózeniniń jaǵalaýyn abattandyrýǵa erekshe nazar aýdarý kerek. Semeı qalasynyń jańa mártebesin eskere otyryp, ony damytýdyń bas josparyn jańartý qajet, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdent jańa oblys qurý ońaı sharýa emes ekenin aıta kelip, barlyq salada jan-jaqty jáne muqıat oılastyrylǵan jumys júrgizýdiń mańyzyna toqtaldy.
– Úkimetke jaqyn arada Abaı oblysyn damytýdyń keshendi josparyn ázirleýdi tapsyramyn. Keleshekte oblys ózin-ózi tolyqqandy qamtamasyz ete alatyn, órkendegen aımaqqa aınalýǵa tıis. Qasiretke shaldyqsa da, qasıetin joǵaltpaǵan ólkeni barynsha damytý – ortaq paryz. Bul meniń Prezıdent retindegi paryzym dep aıtsam, artyq emes. Osy oraıda, bir máselege arnaıy toqtalǵym keledi. Shyn máninde, ultty jańǵyrtýdyń negizi saıasat pen ekonomıkadan góri bilim men mádenıette jatyr deýge bolady. Semeı ótken ǵasyrdyń basynda qazaqtyń rýhanı astanasy sanalǵan. Abaı bastap, Alash arystary jalǵaǵan uly jol ultymyzdy eseıtip, múlde jańa deńgeıge kóterdi. Olar qazaqtyń bolashaǵy qandaı bolýy kerektigin aıqyndap berdi, – dedi Memleket basshysy.
Prezıdent sondaı-aq qoǵamdyq sanany túbegeıli jańǵyrtýmen aınalysýymyz qajet ekeni de aıtty.
– Joǵary mádenıet, ozyq bilim jáne adal eńbek sıaqty qundylyqtar bul jumystyń ózegine aınalady. «Talap, eńbek, tereń oı, Qanaǵat, raqym, oılap qoı» degen hakim Abaıdyń ósıeti jas urpaqqa úlgi-ónege bolýǵa tıis. Uly aqynnyń atap kórsetken bes asyl qasıeti bizdiń búgingi maqsatymyzben tolyq úndesedi. Uly Abaı «Tolyq adam» degen uǵymdy qazaq qoǵamyna usynǵan edi. Tolyq adam, bul – bolmysy kemel, kózqarasy tereń, kókiregi oıaý, eńbekshil adam degen sóz. Ózderińizge málim, men qoǵamda jańa qundylyqtar ornyqtyrý qajettigi jóninde únemi aıtyp júremin. Ulttyq quryltaıda, «Jastar rýhynyń» sezinde jáne Túrkistanda jurtshylyqpen kezdeskende buǵan arnaıy toqtaldym. Taǵy da qaıtalap aıtamyn. Jastarymyz úsh nárseniń aıryqsha mańyzdy ekenin túsinýi kerek. Bul – tereń bilim, eńbekqorlyq jáne otanshyldyq qasıet, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy Eýrazıa qurlyǵynyń ortasynda ornalasqan elimizdiń qazirgi halyqaralyq ahýalǵa qatysty ustanymyn taǵy da aıqyndap ótti.
– Búginde álemde buryn-sońdy bolmaǵan geostrategıalyq shıelenis baıqalady. Álemniń túkpir-túkpirindegi saıasatkerler men sarapshylar ıadrolyq qarýdyń qoldanylý qaýpin qyzý talqylap jatyr. Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy sońǵy jarylystan beri 33 jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Bul aımaqtyń turǵyndary «Qyrǵı-qabaq soǵystaǵy» ıadrolyq áleýetpen aqylǵa qonymsyz básekelestiktiń barlyq qıyndyǵyn bastan ótkerdi. Jaqynda men bul týraly Nú-Iorktegi BUU-nyń joǵary minberinen aıttym. Adamdardyń densaýlyǵyna, jergilikti ekojúıege orasan zor zalal keldi. Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen polıgondy jaýyp, álemdegi tórtinshi ıadrolyq arsenaldan óz erkimen bas tarta otyryp, bizdiń elimiz ıadrolyq qarýsyz álem úshin jahandyq qozǵalys kóshbasshylarynyń birine aınaldy, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdent qazir qoǵamda adamdardyń bir-birine degen qurmeti men senimi azaıyp bara jatqanyn erekshe atap ótti.
– Bul – óte qaýipti. Qatigezdik pen senimsizdik, nemquraılylyq pen enjarlyq – halyqty jarǵa jyǵatyn jaǵymsyz ádetter. Biz el bolamyz desek, eń aldymen, jastardyń boıyna adamgershilik qasıetterdi sińirýimiz kerek. Sondaı-aq, ózara tilektestik pen baýyrmaldyqty árdaıym dáripteýimiz kerek. Muny Abaıdan artyq aıtqan eshkim joq. Ol «Birińdi qazaq biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» degenin bilesizder. Uly oıshyldyń osy ósıetin umytpaıyq, aǵaıyn! – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev aımaqtardy damytýǵa memleket qana emes, bıznes ókilderi de atsalysýy qajet ekenin jetkizdi.
– Men osy óńirden shyqqan isker azamattardy Abaı oblysyn birge kórkeıtýge shaqyramyn. Mektep, emhana jáne basqa da áleýmettik nysandardy memleket pen jeke sektordyń seriktestigi aıasynda salýǵa múmkindik bar. Aýyl-aımaqty órkendetýge árbir azamat paıdasyn tıgize alady. Aǵash otyrǵyzý, kóshelerdi, tipti, aýlany qoqystan tazartý sıaqty qarapaıym jumystar – týǵan jerge degen janashyrlyqtyń kórinisi. Jastarymyz uqypty, belsendi, bilimdi, óz isine jaýapty bolýy kerek. Eń bastysy, izgi nıet, ortaq iske degen tilektestikke adal bolýymyz qajet. Men árdaıym aıtyp júrmin. Taǵy da qaıtalap ótkim keledi. Otanshyldyq qur sózden emes, naqty isten kórinedi, – dedi Prezıdent.
Kezdesý sońynda Memleket basshysy Abaı oblysynyń birqatar azamatyn memlekettik nagradalarmen marapattady. «Abaı atyndaǵy teatr» KMQK artısi Imahanov Beken jáne eńbek ardageri Muqataev Amantaı «Parasat» ordenimen, «Semeı sement zaýyty» ÓK» JSHS kran mashınısi Ponomareva Svetlana «Qurmet» ordenimen marapattaldy. Sondaı-aq «Qaınar Agro» SHQ sýarý mashınalarynyń operatory Lebedev Mıhaılge «Eren eńbegi úshin» medali, Kókpekti joldary» JSHS-niń dırektory Gúlnaz Nurǵalıevaǵa «Shapaǵat» medali tabys etildi.
