Basqa qalada qalaı ekenin bilmedim, Almatydaǵy kúniń kezek kútýmen ótedi. Bar sharýań qaǵazben jáne sol qaǵazǵa súıkeletin pármendi qolmen bitetindikten, amaldyń joqtyǵynan uzyn sonar nópirge qosylasyń. Eki-úsh saǵat telmirý ońaı ma, ishi pysqan jurt bir-birimen ony-muny sóz etisip, ýaqyt óltirýge kóshedi. Mundaıda til qatysýdyń ózi bir qyzyq. Basqa jurttyń kempir-shaldary ómirge degen ókpe-nalasyn aıta bastaıdy, álbette bıliktegilerdi kinálaıdy.
Kóbinese bul saryndaǵy áńgime jalǵasyn taba bermeıdi. Tastaı qatqan emosıasyz júzderde «ádettegi góı-góıine basty» degen salqynqandylyq turady. İshteı jaratpaı da otyrýy ábden múmkin. Óz basym anyq jaratpaımyn. Itine deıin páteri bar, ıtinen artylǵan úıine baspanasyz qazaqtar tapqanymyzdy sanap beremiz, sonda bularǵa ne jetpeıdi eken?! Nany men sútin ákep berýge jaramaıtyn, kári súıegin súıretkizip páteraqysyn ózine tóletkizetin týǵan balasy tasbaýyr bolsa, jazyqtyny nelikten syrttan izdeıdi? Odan qalsa ózderine eshqandaı qatysy bolmasa da, kirispeıtin jerge kirisip, jaǵalasyp júrgenderi. Qolymdaǵy kezegimniń nómiri jazylǵan tildeı qaǵazǵa timiskiline kóz tastaǵan aqbas shaldyń birdeńe deýge umsynǵanyn sezip, beıne ony baıaǵydan beri baıqamaǵandaı, tas bop otyra berdim. Jer betindegi adamzattan aqyldy, sonysymen ózderin ózge jurttan ylǵı joǵary qoıatyn minezine taǵy da salmaqshy ǵoı. Qaraptan qarap nápsim oınap, ashýǵa erik bere bastadym. Degenmen de, tıtteı de bolsa shyndyq bar. Bular bekerden beker aqylsyna bermeıdi, demek bir bilgeni bar ǵoı. Burq ete qalǵan ashý sabyrǵa moıynsunýshy ma edi, boıǵa jaıylyp úlgeredi emes pe áp-sátte. «Boıjetken, sizdiń kezegińiz kelgen joq. Áli bir saǵat kútesiz». Tabalaı kúledi. Kúlkisi qytyǵyma tıdi. Bir saǵattan beri otyrǵanda, taǵy bir saǵat kútkeni nesi. Esi durys pa? Sosyn nemenege kúledi? Kúletin nárse me? Tabloǵa qarasam, «669» nómirin kórsetip tur. Meniń qaǵazymda «672». «Nege?» dedim yzǵarlana. «Sol. Sizdiń kezegińizge áli bir saǵat bar». Taǵy da jynǵa tıe kúldi. Osy joly boıdy jaılaǵan ashý, yza, nápsi ataýly júgennen bosap, syrtqa lap ete qaldy. «Bizdi banktyń esigin ómirinde birinshi ret ashyp otyr deısiz be?» Betine mysqyldaı qaradym. Alaıda, adam tilmen jetkize almaıtyn ushqyrlyqpen ońbaı jeńilgenimdi túsinip te úlgerdim. Ókinish pen uıat qosa jarmasyp, óltirip barady. Tabalaǵan kúlkiniń daýsy kúsheıip, arpalysqan túrli sezimderdiń jynyn qozdyryp shalekeń otyr...
Qazaǵy bar, orysy bar - aınalam tolǵan qarttar. Basym kópshiliginde túr joq. Kádimgi qarıalyq kelbet joq. Alpystyń orta shenine, jetpiske kep qalǵan qalalyq qazaq apalardyń qyldaı bop julynǵan qop-qońyr qasy, julma-julmasy shyqqan qysqa, suıyq shashy (onyń julmasy shyǵatyn bolsa, nesine qysqartady eken degen oı da qylań beredi), ernindegi túsi tozǵan sarǵylt, álde qyzǵysh boıaýdy kórgende, onsyz da kúzdiń súreńsiz surǵylt kúni jabyrqatqan kóńil sumdyq qulazıdy eken.
Sóıtkenshe bolǵan joq, ábilet basqyr «672» jarq ete qaldy. Ornymnan atyla bergenim sol edi, orys qarıa terezeniń aldynda sharýasyna kirisip jatyr. Beıǵam túrinde eshteńege alaqtap, jaltaqtaý joq. Bir saǵattan asa kútkende, aınaladaǵy kileń kempir-shaldardyń uzaq, tym uzaq qımylsyz otyrǵandaryna tańdanyp edim. Mısyzdyq degendi qoısańshy. Páteraqy tóleıtin kez. Jumysy joq zeınetkerler otyra beredi ǵoı dep, aldymen úkimetke qajetti salyq qaǵazdaryn jiberetin júıe engizgen shyǵar dep bank qyzmetkerlerine ishteı kól-kósir alǵys jaýdyrǵan máz kóńil kúıimniń tas-talqany shyqty ǵoı. Sol mısyzdyǵyma «shoq-shoq, bálem» dep myna aqsaqal qoımaıdy qorlaýyn. «Bankte birinshi ret emespiz dep» áýeli ózime dúrse qoıa berdińiz ǵoı». «Eger de siz meniń bilmestigime shyn janyńyz ashysa, adamnyń namysyna tıip, kúle bermesten túsindirer edińiz. Adam kóptikten birneshe aınalym bolatynyn aıtar edińiz birden. Janashyrlyq emes, adamnyń nápsisine tıip, júıkesin tekserý ǵana oıyńyz». Túk bolmaǵandaı jaıbaraqat jaýap qaıtarǵan boldym. Syrttaı syr bildirmegensidim. Sózimdi de doǵara qoıdym. Eger tilge erik berilse, ekeýmizdiń qaǵytpamyzdyń masshtaby keńeıip, ulttyq namysymyzǵa jetýi de ábden múmkin edi.
Qudaı qarasqanda, ataıdyń kezegi kelip, shlápasyn kóterip, jymıa qoshtasty. «Gollıvýdtyq jymıysymnyń» asa óńsizdigine qaramastan, men de jarqyldaı bas ızedim. Tipti júzim jaınap ta ketti.
Qazaǵy bar, orysy bar - aınalam tolǵan qarttar. Basym kópshiliginde túr joq. Kádimgi qarıalyq kelbet joq. Alpystyń orta shenine, jetpiske kep qalǵan qalalyq qazaq apalardyń qyldaı bop julynǵan qop-qońyr qasy, julma-julmasy shyqqan qysqa, suıyq shashy (onyń julmasy shyǵatyn bolsa, nesine qysqartady eken degen oı da qylań beredi), ernindegi túsi tozǵan sarǵylt, álde qyzǵysh boıaýdy kórgende, onsyz da kúzdiń súreńsiz surǵylt kúni jabyrqatqan kóńil sumdyq qulazıdy eken. Oryssha aksentpen memlekettik tilde ún qatsa tipti jaman. ...Qazaq analarynyń sımvoly, hám ajary aq jaýlyqty kóziń shalyp qalsa, birtúrli marqaıyp qalasyń, sholtańdaǵan shalbaryna mán de bermeısiń. Óıtkeni anadaıdan menmundalaǵan sulý jaýlyq ana meıirimin shashyp turady aınalasyna.
«Sen túsindirmeseń, ómir boıy túsinbeı qalatyndaı ábden jalpyldadyń ǵoı. Sonyń ornynda qyz bolsa, ómiri óıtip jalbaqtamaýshy ediń, á!» Ajary men jaýlyǵy appaq apaǵa súısinip, eljiregen kóńildiń aryny sý sepkendeı basyldy da qaldy. Shańqyldaǵan daýys balasyndaı balanyń abyroıyn tógýge bel baılaǵandaı qoıatyn emes. Ústi-ústine tópelep, baıǵus órimdeı qyzdy shyryldatady. «Apaı, bilmeı jatsa qaıtem endi». «Iá, jigitke qalaıda jalpyldap qalasyńdar ǵoı!» Kúıip ketken boıjetkenniń aqtalǵandaǵysy ǵoı: «Apaı, ol menen kishi!» dep shar ete qaldy. «Zamolchı ı rabotaı!» Júrekke qarsh etkize pyshaq suqqandaı, sumdyq jaman kúıge tústim.
Jyldar boıy anańyzdan alysta júrgen kezińizdi eske túsirińizshi. Jan balasyna kórsetpesten, oımen anańyzdyń qushaǵynda qusa saǵynyshtyń tizginin jiberip solqyldaısyz ǵoı. Jasqa laıyqty kelbetke ıe bolýdyń ózinde talaı ǵıbrat jatyr eken-aý oılasań. Shyńǵys Aıtmatovtyń «Aq kemesindegi» Momyn shal men nemeresiniń tabıǵı bolmystary osy sózimizdi rastaıtyndaı.
Eger de kıim kıisi zamanýı, jasy qyryqtarǵa kep qalǵan kelinshek, ıakı kári qyz solqyldaǵan jap-jas sulýdy kópshiliktiń aldynda myna kisideı jerden alyp, jerge salyp jatsa, týra osylaı qynjylmas edim. Áıeldik osaldyqqa telı salasyń bar-joǵy. Qalalyq qazaq apalardan osyndaı qazaqylyqqa jat bir minezdi jıi kórip qala berem. Ómirine yzaly ózge jurttyń kempirleriniń kúnshildik ǵadetterin boıǵa sińirgende ne utady eken?! Qynjylǵan oımen aınalama taǵy da kóz jiberdim. Bala kúnnen tanys beıneler kózge ottaı basyldy. Etek-jeńi olpy-solpy, mol denesine mol kóılek kıgen, basyndaǵy shashaqty aq ormalynyń ushy beshpentiniń óńirin japqan aýyldyq áje men eki-úsh qatar alda otyrǵan, aıaǵynda mási-kebisi, ústinde surǵylttaý kelgen jasyl kástómi bar aýyldyq atany kórgende, qaıtadan kóńilim shýaqtana bastady. Qyzyq. Sońǵy úsh-tórt jylda ózge turmaq ózime beımálim sezim ıekteıtin bolypty. Jasyna laıyq kelbeti bar jandardy kórip qalsam, júregimde san túrli kúıdiń notalary bir-birine des bermeı, onyń qaısysyn basarymdy bilmeı, ishteı alasuryp bitem. ...Ashanada tamaqtanyp otyrǵam. Qasyma elýlerdegi áıel jaıǵasty. Tóbesine jınaǵan shashynyń samaı, jelke tustary azdap qobyrap qapty. Onysy totyqqan qara tory júziniń sabyrlylyǵyn, áıel zatyna ǵana tán jylylyqty eselep turǵandaı. Tústiginiń baǵasy kórsetilgen chekke qaıta-qaıta kóz qıyǵyn tastap qoıady. Tapqanyn balasynyń aýzyna tosatyn jaýaptylyqtyń qazaqy bir kórinisi de bul. Al kep kóńil kúıim buzylsyn. Jaqsy maǵynasynda. Jyldar boıy anańyzdan alysta júrgen kezińizdi eske túsirińizshi. Jan balasyna kórsetpesten, oımen anańyzdyń qushaǵynda qusa saǵynyshtyń tizginin jiberip solqyldaısyz ǵoı. Jasqa laıyqty kelbetke ıe bolýdyń ózinde talaı ǵıbrat jatyr eken-aý oılasań. Shyńǵys Aıtmatovtyń «Aq kemesindegi» Momyn shal men nemeresiniń tabıǵı bolmystary osy sózimizdi rastaıtyndaı.
Aıtmatovtyń bul keıipkerlerin jasyq demes edim. Meıli, alqash, esersoq, ozbyr kúıeý balasy qaıyn atasyn taıaqqa jyǵyp qorlasa da. Qart pen bala shyn musylman, naǵyz qyrǵyz. Musylmandyqty jaıly minez, momyndyq dep túsinsek, minekeı sonyń kórkem úlgisi. Sonshalyqty kónbistik oqýshynyń ishki álemindegi qatybas aıaýsyzdyqtardyń tońyn eritip, syrtqa sel qyp shyǵarady. Ata men nemerege ortaq aıaýly senimniń páktigi ekiniń birine buıyrmaǵan tazalyqty, shalǵa shal, balaǵa bala túr syılaǵan. Biraq... Qasireti sol biz momyn bolýdan ólerdeı qorqamyz. İshki qorqynysh túrli kompleksti qorǵanýlarǵa boıurdyrady. Qurtaqandaı ǵana bes jasar balanyń ózinen bar bolǵany tórt-bes aı kishi qatarlasynyń til almaıtynyn aıtyp «kisimsıdi». Áke-sheshesiniń «sen odan úlkensiń, seni tyńdaý kerek» degenin qaǵyp alǵany. Qazir ulttyq tárbıeler totalıatrlyq ambısıaǵa aınalyp barady. Bári bir-birin jabaıy túrde syılatqysy keledi. Sóıtedi de jasqa laıyqsyz, jaraspaıtyn kekselikke urynady.
...Tabloǵa qarasam, kezegim jaqyndap qalypty. «Ǵasyrdan da uzaq kún» syılaǵan bank kezegine ishteı (osy joly shyn kóńilmen) razylyǵymdy bildirip, terezege bettedim.
