باسقا قالادا قالاي ەكەنىن بىلمەدىم، الماتىداعى كۇنىڭ كەزەك كۇتۋمەن وتەدى. بار شارۋاڭ قاعازبەن جانە سول قاعازعا سۇيكەلەتىن پارمەندى قولمەن بىتەتىندىكتەن، امالدىڭ جوقتىعىنان ۇزىن سونار نوپىرگە قوسىلاسىڭ. ەكى-ۇش ساعات تەلمىرۋ وڭاي ما، ءىشى پىسقان جۇرت بىر-بىرىمەن ونى-مۇنى ءسوز ەتىسىپ، ۋاقىت ولتىرۋگە كوشەدى. مۇندايدا ءتىل قاتىسۋدىڭ ءوزى ءبىر قىزىق. باسقا جۇرتتىڭ كەمپىر-شالدارى ومىرگە دەگەن وكپە-نالاسىن ايتا باستايدى، البەتتە بيلىكتەگىلەردى كىنالايدى.
كوبىنەسە بۇل سارىنداعى اڭگىمە جالعاسىن تابا بەرمەيدى. تاستاي قاتقان ەموسياسىز جۇزدەردە «ادەتتەگى گوي-گويىنە باستى» دەگەن سالقىنقاندىلىق تۇرادى. ىشتەي جاراتپاي دا وتىرۋى ابدەن مۇمكىن. ءوز باسىم انىق جاراتپايمىن. يتىنە دەيىن پاتەرى بار، يتىنەن ارتىلعان ۇيىنە باسپاناسىز قازاقتار تاپقانىمىزدى ساناپ بەرەمىز، سوندا بۇلارعا نە جەتپەيدى ەكەن؟! نانى مەن ءسۇتىن اكەپ بەرۋگە جارامايتىن، كارى سۇيەگىن سۇيرەتكىزىپ پاتەراقىسىن وزىنە تولەتكىزەتىن تۋعان بالاسى تاسباۋىر بولسا، جازىقتىنى نەلىكتەن سىرتتان ىزدەيدى؟ ودان قالسا وزدەرىنە ەشقانداي قاتىسى بولماسا دا، كىرىسپەيتىن جەرگە كىرىسىپ، جاعالاسىپ جۇرگەندەرى. قولىمداعى كەزەگىمنىڭ ءنومىرى جازىلعان تىلدەي قاعازعا تىمىسكىلىنە كوز تاستاعان اقباس شالدىڭ بىردەڭە دەۋگە ۇمسىنعانىن سەزىپ، بەينە ونى باياعىدان بەرى بايقاماعانداي، تاس بوپ وتىرا بەردىم. جەر بەتىندەگى ادامزاتتان اقىلدى، سونىسىمەن وزدەرىن وزگە جۇرتتان ىلعي جوعارى قوياتىن مىنەزىنە تاعى دا سالماقشى عوي. قاراپتان قاراپ ءناپسىم ويناپ، اشۋعا ەرىك بەرە باستادىم. دەگەنمەن دە، تيتتەي دە بولسا شىندىق بار. بۇلار بەكەردەن بەكەر اقىلسىنا بەرمەيدى، دەمەك ءبىر بىلگەنى بار عوي. بۇرق ەتە قالعان اشۋ سابىرعا مويىنسۇنۋشى ما ەدى، بويعا جايىلىپ ۇلگەرەدى ەمەس پە اپ-ساتتە. «بويجەتكەن، ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز كەلگەن جوق. ءالى ءبىر ساعات كۇتەسىز». تابالاي كۇلەدى. كۇلكىسى قىتىعىما ءتيدى. ءبىر ساعاتتان بەرى وتىرعاندا، تاعى ءبىر ساعات كۇتكەنى نەسى. ەسى دۇرىس پا؟ سوسىن نەمەنەگە كۇلەدى؟ كۇلەتىن نارسە مە؟ تابلوعا قاراسام، «669» ءنومىرىن كورسەتىپ تۇر. مەنىڭ قاعازىمدا «672». «نەگە؟» دەدىم ىزعارلانا. «سول. ءسىزدىڭ كەزەگىڭىزگە ءالى ءبىر ساعات بار». تاعى دا جىنعا تيە كۇلدى. وسى جولى بويدى جايلاعان اشۋ، ىزا، ءناپسى اتاۋلى جۇگەننەن بوساپ، سىرتقا لاپ ەتە قالدى. «ءبىزدى بانكتىڭ ەسىگىن ومىرىندە ءبىرىنشى رەت اشىپ وتىر دەيسىز بە؟» بەتىنە مىسقىلداي قارادىم. الايدا، ادام تىلمەن جەتكىزە المايتىن ۇشقىرلىقپەن وڭباي جەڭىلگەنىمدى ءتۇسىنىپ تە ۇلگەردىم. وكىنىش پەن ۇيات قوسا جارماسىپ، ءولتىرىپ بارادى. تابالاعان كۇلكىنىڭ داۋسى كۇشەيىپ، ارپالىسقان ءتۇرلى سەزىمدەردىڭ جىنىن قوزدىرىپ شالەكەڭ وتىر...
قازاعى بار، ورىسى بار - اينالام تولعان قارتتار. باسىم كوپشىلىگىندە ءتۇر جوق. كادىمگى قاريالىق كەلبەت جوق. الپىستىڭ ورتا شەنىنە، جەتپىسكە كەپ قالعان قالالىق قازاق اپالاردىڭ قىلداي بوپ جۇلىنعان قوپ-قوڭىر قاسى، جۇلما-جۇلماسى شىققان قىسقا، سۇيىق شاشى (ونىڭ جۇلماسى شىعاتىن بولسا، نەسىنە قىسقارتادى ەكەن دەگەن وي دا قىلاڭ بەرەدى)، ەرنىندەگى ءتۇسى توزعان سارعىلت، الدە قىزعىش بوياۋدى كورگەندە، ونسىز دا كۇزدىڭ سۇرەڭسىز سۇرعىلت كۇنى جابىرقاتقان كوڭىل سۇمدىق قۇلازيدى ەكەن.
سويتكەنشە بولعان جوق، ابىلەت باسقىر «672» جارق ەتە قالدى. ورنىمنان اتىلا بەرگەنىم سول ەدى، ورىس قاريا تەرەزەنىڭ الدىندا شارۋاسىنا كىرىسىپ جاتىر. بەيعام تۇرىندە ەشتەڭەگە الاقتاپ، جالتاقتاۋ جوق. ءبىر ساعاتتان اسا كۇتكەندە، اينالاداعى كىلەڭ كەمپىر-شالداردىڭ ۇزاق، تىم ۇزاق قيمىلسىز وتىرعاندارىنا تاڭدانىپ ەدىم. ميسىزدىق دەگەندى قويساڭشى. پاتەراقى تولەيتىن كەز. جۇمىسى جوق زەينەتكەرلەر وتىرا بەرەدى عوي دەپ، الدىمەن ۇكىمەتكە قاجەتتى سالىق قاعازدارىن جىبەرەتىن جۇيە ەنگىزگەن شىعار دەپ بانك قىزمەتكەرلەرىنە ىشتەي كول-كوسىر العىس جاۋدىرعان ءماز كوڭىل كۇيىمنىڭ تاس-تالقانى شىقتى عوي. سول ميسىزدىعىما «شوق-شوق، بالەم» دەپ مىنا اقساقال قويمايدى قورلاۋىن. «بانكتە ءبىرىنشى رەت ەمەسپىز دەپ» اۋەلى وزىمە دۇرسە قويا بەردىڭىز عوي». «ەگەر دە ءسىز مەنىڭ بىلمەستىگىمە شىن جانىڭىز اشىسا، ادامنىڭ نامىسىنا ءتيىپ، كۇلە بەرمەستەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز. ادام كوپتىكتەن بىرنەشە اينالىم بولاتىنىن ايتار ەدىڭىز بىردەن. جاناشىرلىق ەمەس، ادامنىڭ ناپسىسىنە ءتيىپ، جۇيكەسىن تەكسەرۋ عانا ويىڭىز». تۇك بولماعانداي جايباراقات جاۋاپ قايتارعان بولدىم. سىرتتاي سىر بىلدىرمەگەنسىدىم. ءسوزىمدى دە دوعارا قويدىم. ەگەر تىلگە ەرىك بەرىلسە، ەكەۋمىزدىڭ قاعىتپامىزدىڭ ماسشتابى كەڭەيىپ، ۇلتتىق نامىسىمىزعا جەتۋى دە ابدەن مۇمكىن ەدى.
قۇداي قاراسقاندا، اتايدىڭ كەزەگى كەلىپ، شلياپاسىن كوتەرىپ، جىميا قوشتاستى. «گولليۆۋدتىق جىميىسىمنىڭ» اسا وڭسىزدىگىنە قاراماستان، مەن دە جارقىلداي باس يزەدىم. ءتىپتى ءجۇزىم جايناپ تا كەتتى.
قازاعى بار، ورىسى بار - اينالام تولعان قارتتار. باسىم كوپشىلىگىندە ءتۇر جوق. كادىمگى قاريالىق كەلبەت جوق. الپىستىڭ ورتا شەنىنە، جەتپىسكە كەپ قالعان قالالىق قازاق اپالاردىڭ قىلداي بوپ جۇلىنعان قوپ-قوڭىر قاسى، جۇلما-جۇلماسى شىققان قىسقا، سۇيىق شاشى (ونىڭ جۇلماسى شىعاتىن بولسا، نەسىنە قىسقارتادى ەكەن دەگەن وي دا قىلاڭ بەرەدى)، ەرنىندەگى ءتۇسى توزعان سارعىلت، الدە قىزعىش بوياۋدى كورگەندە، ونسىز دا كۇزدىڭ سۇرەڭسىز سۇرعىلت كۇنى جابىرقاتقان كوڭىل سۇمدىق قۇلازيدى ەكەن. ورىسشا اكسەنتپەن مەملەكەتتىك تىلدە ءۇن قاتسا ءتىپتى جامان. ...قازاق انالارىنىڭ سيمۆولى، ءھام اجارى اق جاۋلىقتى كوزىڭ شالىپ قالسا، ءبىرتۇرلى مارقايىپ قالاسىڭ، شولتاڭداعان شالبارىنا ءمان دە بەرمەيسىڭ. ويتكەنى انادايدان مەنمۇندالاعان سۇلۋ جاۋلىق انا مەيىرىمىن شاشىپ تۇرادى اينالاسىنا.
«سەن تۇسىندىرمەسەڭ، ءومىر بويى تۇسىنبەي قالاتىنداي ابدەن جالپىلدادىڭ عوي. سونىڭ ورنىندا قىز بولسا، ءومىرى ءويتىپ جالباقتاماۋشى ەدىڭ، ءا!» اجارى مەن جاۋلىعى اپپاق اپاعا ءسۇيسىنىپ، ەلجىرەگەن كوڭىلدىڭ ارىنى سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا قالدى. شاڭقىلداعان داۋىس بالاسىنداي بالانىڭ ابىرويىن توگۋگە بەل بايلاعانداي قوياتىن ەمەس. ۇستى-ۇستىنە توپەلەپ، بايعۇس ورىمدەي قىزدى شىرىلداتادى. «اپاي، بىلمەي جاتسا قايتەم ەندى». «ءيا، جىگىتكە قالايدا جالپىلداپ قالاسىڭدار عوي!» كۇيىپ كەتكەن بويجەتكەننىڭ اقتالعانداعىسى عوي: «اپاي، ول مەنەن كىشى!» دەپ شار ەتە قالدى. «زامولچي ي رابوتاي!» جۇرەككە قارش ەتكىزە پىشاق سۇققانداي، سۇمدىق جامان كۇيگە ءتۇستىم.
جىلدار بويى اناڭىزدان الىستا جۇرگەن كەزىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى. جان بالاسىنا كورسەتپەستەن، ويمەن اناڭىزدىڭ قۇشاعىندا قۇسا ساعىنىشتىڭ تىزگىنىن جىبەرىپ سولقىلدايسىز عوي. جاسقا لايىقتى كەلبەتكە يە بولۋدىڭ وزىندە تالاي عيبرات جاتىر ەكەن-اۋ ويلاساڭ. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسىندەگى» مومىن شال مەن نەمەرەسىنىڭ تابيعي بولمىستارى وسى ءسوزىمىزدى راستايتىنداي.
ەگەر دە كيىم كيىسى زامانۋي، جاسى قىرىقتارعا كەپ قالعان كەلىنشەك، ياكي كارى قىز سولقىلداعان جاپ-جاس سۇلۋدى كوپشىلىكتىڭ الدىندا مىنا كىسىدەي جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتسا، تۋرا وسىلاي قىنجىلماس ەدىم. ايەلدىك وسالدىققا تەلي سالاسىڭ بار-جوعى. قالالىق قازاق اپالاردان وسىنداي قازاقىلىققا جات ءبىر مىنەزدى ءجيى كورىپ قالا بەرەم. ومىرىنە ىزالى وزگە جۇرتتىڭ كەمپىرلەرىنىڭ كۇنشىلدىك عادەتتەرىن بويعا سىڭىرگەندە نە ۇتادى ەكەن؟! قىنجىلعان ويمەن اينالاما تاعى دا كوز جىبەردىم. بالا كۇننەن تانىس بەينەلەر كوزگە وتتاي باسىلدى. ەتەك-جەڭى ولپى-سولپى، مول دەنەسىنە مول كويلەك كيگەن، باسىنداعى شاشاقتى اق ورمالىنىڭ ۇشى بەشپەنتىنىڭ ءوڭىرىن جاپقان اۋىلدىق اجە مەن ەكى-ۇش قاتار الدا وتىرعان، اياعىندا ماسى-كەبىسى، ۇستىندە سۇرعىلتتاۋ كەلگەن جاسىل كاستومى بار اۋىلدىق اتانى كورگەندە، قايتادان كوڭىلىم شۋاقتانا باستادى. قىزىق. سوڭعى ءۇش-تورت جىلدا وزگە تۇرماق وزىمە بەيمالىم سەزىم يەكتەيتىن بولىپتى. جاسىنا لايىق كەلبەتى بار جانداردى كورىپ قالسام، جۇرەگىمدە سان ءتۇرلى كۇيدىڭ نوتالارى بىر-بىرىنە دەس بەرمەي، ونىڭ قايسىسىن باسارىمدى بىلمەي، ىشتەي الاسۇرىپ بىتەم. ...اسحانادا تاماقتانىپ وتىرعام. قاسىما ەلۋلەردەگى ايەل جايعاستى. توبەسىنە جيناعان شاشىنىڭ ساماي، جەلكە تۇستارى ازداپ قوبىراپ قاپتى. ونىسى توتىققان قارا تورى ءجۇزىنىڭ سابىرلىلىعىن، ايەل زاتىنا عانا ءتان جىلىلىقتى ەسەلەپ تۇرعانداي. تۇستىگىنىڭ باعاسى كورسەتىلگەن چەككە قايتا-قايتا كوز قيىعىن تاستاپ قويادى. تاپقانىن بالاسىنىڭ اۋزىنا توساتىن جاۋاپتىلىقتىڭ قازاقى ءبىر كورىنىسى دە بۇل. ال كەپ كوڭىل كۇيىم بۇزىلسىن. جاقسى ماعىناسىندا. جىلدار بويى اناڭىزدان الىستا جۇرگەن كەزىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى. جان بالاسىنا كورسەتپەستەن، ويمەن اناڭىزدىڭ قۇشاعىندا قۇسا ساعىنىشتىڭ تىزگىنىن جىبەرىپ سولقىلدايسىز عوي. جاسقا لايىقتى كەلبەتكە يە بولۋدىڭ وزىندە تالاي عيبرات جاتىر ەكەن-اۋ ويلاساڭ. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسىندەگى» مومىن شال مەن نەمەرەسىنىڭ تابيعي بولمىستارى وسى ءسوزىمىزدى راستايتىنداي.
ايتماتوۆتىڭ بۇل كەيىپكەرلەرىن جاسىق دەمەس ەدىم. مەيلى، القاش، ەسەرسوق، وزبىر كۇيەۋ بالاسى قايىن اتاسىن تاياققا جىعىپ قورلاسا دا. قارت پەن بالا شىن مۇسىلمان، ناعىز قىرعىز. مۇسىلماندىقتى جايلى مىنەز، مومىندىق دەپ تۇسىنسەك، مىنەكەي سونىڭ كوركەم ۇلگىسى. سونشالىقتى كونبىستىك وقۋشىنىڭ ىشكى الەمىندەگى قاتىباس اياۋسىزدىقتاردىڭ توڭىن ەرىتىپ، سىرتقا سەل قىپ شىعارادى. اتا مەن نەمەرەگە ورتاق اياۋلى سەنىمنىڭ پاكتىگى ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان تازالىقتى، شالعا شال، بالاعا بالا ءتۇر سىيلاعان. ءبىراق... قاسىرەتى سول ءبىز مومىن بولۋدان ولەردەي قورقامىز. ىشكى قورقىنىش ءتۇرلى كومپلەكستى قورعانۋلارعا بويۇردىرادى. قۇرتاقانداي عانا بەس جاسار بالانىڭ وزىنەن بار بولعانى تورت-بەس اي كىشى قاتارلاسىنىڭ ءتىل المايتىنىن ايتىپ «كىسىمسيدى». اكە-شەشەسىنىڭ «سەن ودان ۇلكەنسىڭ، سەنى تىڭداۋ كەرەك» دەگەنىن قاعىپ العانى. ءقازىر ۇلتتىق تاربيەلەر توتالياترلىق امبيسياعا اينالىپ بارادى. ءبارى ءبىر-بىرىن جابايى تۇردە سىيلاتقىسى كەلەدى. سويتەدى دە جاسقا لايىقسىز، جاراسپايتىن كەكسەلىككە ۇرىنادى.
...تابلوعا قاراسام، كەزەگىم جاقىنداپ قالىپتى. «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» سىيلاعان بانك كەزەگىنە ىشتەي (وسى جولى شىن كوڭىلمەن) رازىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، تەرەزەگە بەتتەدىم.
