Mundaı jerde mindetti túrde jergilikti halyqpen ózge ulttardyń arasynda kıkiljiń, teketirester bolyp turady. Aıtalyq, buǵan deıin bolǵan, qazaqpen tájik, qazaqpen sheshen, qazaqpen kúrd, qazaqpen uıǵyr arasyndaǵy dúrbeleńderdi eske alsaqta jetkilikti.
Qaıtpek kerek? Demek, mundaı anklavtardy bólshektep, ondaǵy turǵyndardy – dıasporalardy qazaqy aýyldarǵa az-azdan ornalastyrý kerek. Bir sózben aıtqanda qazaqy ortaǵa sińirý, jutyldyrǵan jón. Osylaısha ǵana ultaralyq qaqtyǵystardyń aldyn alýǵa bolady.
Bul másele jóninde bılik jaqsylap oılanýy tıis. Buǵan deıin qazaqpen jaǵalasyp qalǵan kúrddiń de, uıǵyrdyń da, dúngenniń de artynda tirep turǵan memleketi joq.
Ágárákı, Túrkistan oblysynda qazaqpen ózbek Masanshydaǵy talaı adamnyń ólimine alyp kelgen jaǵdaıdy bastan ótkeretin bolsa ne bolmaq?
Ol jerde turyp jatqan ózbektiń artynda Ózbekstan tur.
Demek Qazaqstanmen Ózbekstan arasyna syna qaǵylady. Arazdasady, jaýlasady. Bul kerek pe? Joq.
Demek, resmı Nur-Sultan elimizdegi ultaralyq saıasatty qaıta ekshep, bezbenge salyp, ózgerister jasaýǵa tıis. Óıtkeni Masanshyda bolǵan sońǵy oqıǵa sony qajet etedi.
Taǵy bir eskeretin másele, ol – Qazaqstan halqy assambleıasy elimizdegi ultpen ult arasyndaǵy dostyqty, yntymaqty, birlikti nege qamtamassyz etýge qaýqarsyz.
Sonda bul assambleıanyń mısıasy ne? Ár ultqa án aıtqyzyp, bı bıletip, dastarhan jaıdyrtyp, baıqaýlar uıymdastyrǵannan basqa sharýasy joq pa? Ultaralyq dúmpýlerdi retteýge qulyqsyz bolsa, onda qajeti qansha? Ne úshin ustap otyrmyz? Bulda oılanatyn másele.
Degenmen elimizdegi osyndaı ara-tura bolyp turatyn ultaralyq qaqtyǵystardyń negizgi ózegi qaıda jatyr? Menińshe, qazaqty bıliktiń ózi moıyndamaıdy, mensinbeıdi, teperish kórsetedi. Bılik óz ana tilinde sóılemeıdi. Qazaq tili olar úshin ekinshi sorttaǵy til.
Al muny kórgen ózge ult ne istemeıdi. Balaqtaǵy bıt basqa shyqtynyń kere bolady.
Qazaqty kókireginen ıteredi. Óktemdik jasaıdy. Olardyń oıynda: «bizge ne isteısińder, qoldaryńnan ne keledi? Bıliktiń ózi senderdi adam qurly kórmeı turǵanda» degen astamshyldyq pıǵyl turady. Jáne solaı bolyp ta jatyr. Mundaıda atam qazaq «jaman úıdi qonaǵy bıleıdi» deıdi. Al qazaqty mundaı músápir kúıinen aryltý úshin bılik ne isteýi kerek?
Birinshi, «biz kóp ultty memleketpiz» degen áńgimeni toqtatý. Qazaqstanda bir ǵana ult bar, ol qazaq degenge basymdyq berý. Kemsitýge jol bermeý. Qazaq tiliniń mártebesin kóterý. Ony bilý úshin qajet bolsa, tizege sala otyryp, mindetteý.
Ekinshi, ár ultqa jeke-jeke mektep, teatr ashyp berip, «tilińdi, dinińdi, mádenıetińdi, umytpa, órkendet» dep, olardy kókirekten ıterip, qazaqtan alystatý saıasatyn doǵarý qajet. Óıtkeni óz tilinde mektebi, teatry, mádenı oshaqtary bar ult, qazaqtyń qoltyǵyna kirip, tonnyń ishki baýyndaı aralasyp ketpeıdi. Ortada bir býfer turady.
Úshinshi, bir mektep (qazaq mektebi), bir til (qazaq tili) jáne «Bir ǵana qazaq» baǵdarlamasyn memlekettik deńgeıde júzege asyrý. Bul degenimiz, ózge tildegi mektepterdi qysqartyp, túptiń-túbinde elimizde turatyn barlyq ulttyń balasyn bir mektepte ıaǵnı qazaq mektebinde oqytý.
Qazaq mektebinde oqyǵan bala, bir tildi ıaǵnı qazaqy tildi bolyp shyǵady. Al qazaq mektebinde oqyp, qazaq tilinde sóılep, mádenıetin, tarıhyn, salt-dástúrin bilip ósken ózge ulttyń balasy eshbir májbúrleýsiz qazaqy ortaǵa sińip, tonnyń ishki baýyndaı aralasyp ketedi.
Osylaısha biz ózge ultardy sińirip, «bir qazaq» ultyn jasaı almaqpyz. Egerde osyǵan qol jetkizsek, el ishinde eshqandaı ultaralyq qaqtyǵystarǵa jol bermeıtinimiz belgili.
Alaıda, táýelsizdik alǵannan búginge deıin júrgizip kelgen, jalǵan «ınternasıonalısik», «toleranttyq», ózge ultardy «álpeshtep», óz ultymyzdy tómendetip kelgen jaltaq saıasatty júrgize beretin bolsaq, túbi ońbaımyz.
Demek búgingi bılik, Masanshydaǵydaı qan tógiletin qaqtyǵystardyń aldyn alamyz dese, ishki ultaralyq saıasatty qaıta qarap, túbegeıli ózgerister jasaýy kerek.
Azamathan ÁMİRTAI, «Baıtaq-Bolashaq» ekologıalyq alánsynyń tóraǵasy, Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń múshesi.
