مۇنداي جەردە مىندەتتى تۇردە جەرگىلىكتى حالىقپەن وزگە ۇلتتاردىڭ اراسىندا كيكىلجىڭ، تەكەتىرەستەر بولىپ تۇرادى. ايتالىق، بۇعان دەيىن بولعان، قازاقپەن تاجىك، قازاقپەن شەشەن، قازاقپەن كۇرد، قازاقپەن ۇيعىر اراسىنداعى دۇربەلەڭدەردى ەسكە الساقتا جەتكىلىكتى.
قايتپەك كەرەك؟ دەمەك، مۇنداي انكلاۆتاردى بولشەكتەپ، ونداعى تۇرعىنداردى – دياسپورالاردى قازاقى اۋىلدارعا از-ازدان ورنالاستىرۋ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاقى ورتاعا ءسىڭىرۋ، جۇتىلدىرعان ءجون. وسىلايشا عانا ۇلتارالىق قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋعا بولادى.
بۇل ماسەلە جونىندە بيلىك جاقسىلاپ ويلانۋى ءتيىس. بۇعان دەيىن قازاقپەن جاعالاسىپ قالعان كۇرددىڭ دە، ۇيعىردىڭ دا، دۇنگەننىڭ دە ارتىندا تىرەپ تۇرعان مەملەكەتى جوق.
اگاراكي، تۇركىستان وبلىسىندا قازاقپەن وزبەك ماسانشىداعى تالاي ادامنىڭ ولىمىنە الىپ كەلگەن جاعدايدى باستان وتكەرەتىن بولسا نە بولماق؟
ول جەردە تۇرىپ جاتقان وزبەكتىڭ ارتىندا وزبەكستان تۇر.
دەمەك قازاقستانمەن وزبەكستان اراسىنا سىنا قاعىلادى. ارازداسادى، جاۋلاسادى. بۇل كەرەك پە؟ جوق.
دەمەك، رەسمي نۇر-سۇلتان ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق ساياساتتى قايتا ەكشەپ، بەزبەنگە سالىپ، وزگەرىستەر جاساۋعا ءتيىس. ويتكەنى ماسانشىدا بولعان سوڭعى وقيعا سونى قاجەت ەتەدى.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە، ول – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەلىمىزدەگى ۇلتپەن ۇلت اراسىنداعى دوستىقتى، ىنتىماقتى، بىرلىكتى نەگە قامتاماسسىز ەتۋگە قاۋقارسىز.
سوندا بۇل اسسامبلەيانىڭ ميسسياسى نە؟ ءار ۇلتقا ءان ايتقىزىپ، بي بيلەتىپ، داستارحان جايدىرتىپ، بايقاۋلار ۇيىمداستىرعاننان باسقا شارۋاسى جوق پا؟ ۇلتارالىق دۇمپۋلەردى رەتتەۋگە قۇلىقسىز بولسا، وندا قاجەتى قانشا؟ نە ءۇشىن ۇستاپ وتىرمىز؟ بۇلدا ويلاناتىن ماسەلە.
دەگەنمەن ەلىمىزدەگى وسىنداي ارا-تۇرا بولىپ تۇراتىن ۇلتارالىق قاقتىعىستاردىڭ نەگىزگى وزەگى قايدا جاتىر؟ مەنىڭشە، قازاقتى بيلىكتىڭ ءوزى مويىندامايدى، مەنسىنبەيدى، تەپەرىش كورسەتەدى. بيلىك ءوز انا تىلىندە سويلەمەيدى. قازاق ءتىلى ولار ءۇشىن ەكىنشى سورتتاعى ءتىل.
ال مۇنى كورگەن وزگە ۇلت نە ىستەمەيدى. بالاقتاعى بيت باسقا شىقتىنىڭ كەرە بولادى.
قازاقتى كوكىرەگىنەن يتەرەدى. وكتەمدىك جاسايدى. ولاردىڭ ويىندا: «بىزگە نە ىستەيسىڭدەر، قولدارىڭنان نە كەلەدى؟ بيلىكتىڭ ءوزى سەندەردى ادام قۇرلى كورمەي تۇرعاندا» دەگەن استامشىلدىق پيعىل تۇرادى. جانە سولاي بولىپ تا جاتىر. مۇندايدا اتام قازاق «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى» دەيدى. ال قازاقتى مۇنداي ءمۇساپىر كۇيىنەن ارىلتۋ ءۇشىن بيلىك نە ىستەۋى كەرەك؟
ءبىرىنشى، «ءبىز كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز» دەگەن اڭگىمەنى توقتاتۋ. قازاقستاندا ءبىر عانا ۇلت بار، ول قازاق دەگەنگە باسىمدىق بەرۋ. كەمسىتۋگە جول بەرمەۋ. قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ. ونى ءبىلۋ ءۇشىن قاجەت بولسا، تىزەگە سالا وتىرىپ، مىندەتتەۋ.
ەكىنشى، ءار ۇلتقا جەكە-جەكە مەكتەپ، تەاتر اشىپ بەرىپ، «ءتىلىڭدى، ءدىنىڭدى، مادەنيەتىڭدى، ۇمىتپا، وركەندەت» دەپ، ولاردى كوكىرەكتەن يتەرىپ، قازاقتان الىستاتۋ ساياساتىن دوعارۋ قاجەت. ويتكەنى ءوز تىلىندە مەكتەبى، تەاترى، مادەني وشاقتارى بار ۇلت، قازاقتىڭ قولتىعىنا كىرىپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ كەتپەيدى. ورتادا ءبىر بۋفەر تۇرادى.
ءۇشىنشى، ءبىر مەكتەپ (قازاق مەكتەبى)، ءبىر ءتىل (قازاق ءتىلى) جانە «ءبىر عانا قازاق» باعدارلاماسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرۋ. بۇل دەگەنىمىز، وزگە تىلدەگى مەكتەپتەردى قىسقارتىپ، تۇپتىڭ-تۇبىندە ەلىمىزدە تۇراتىن بارلىق ۇلتتىڭ بالاسىن ءبىر مەكتەپتە ياعني قازاق مەكتەبىندە وقىتۋ.
قازاق مەكتەبىندە وقىعان بالا، ءبىر ءتىلدى ياعني قازاقى ءتىلدى بولىپ شىعادى. ال قازاق مەكتەبىندە وقىپ، قازاق تىلىندە سويلەپ، مادەنيەتىن، تاريحىن، ءسالت-داستۇرىن ءبىلىپ وسكەن وزگە ۇلتتىڭ بالاسى ەشبىر ماجبۇرلەۋسىز قازاقى ورتاعا ءسىڭىپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ كەتەدى.
وسىلايشا ءبىز وزگە ۇلتاردى ءسىڭىرىپ، «ءبىر قازاق» ۇلتىن جاساي الماقپىز. ەگەردە وسىعان قول جەتكىزسەك، ەل ىشىندە ەشقانداي ۇلتارالىق قاقتىعىستارعا جول بەرمەيتىنىمىز بەلگىلى.
الايدا، تاۋەلسىزدىك العاننان بۇگىنگە دەيىن جۇرگىزىپ كەلگەن، جالعان «ينتەرناسيوناليستىك»، «تولەرانتتىق»، وزگە ۇلتاردى «الپەشتەپ»، ءوز ۇلتىمىزدى تومەندەتىپ كەلگەن جالتاق ساياساتتى جۇرگىزە بەرەتىن بولساق، ءتۇبى وڭبايمىز.
دەمەك بۇگىنگى بيلىك، ماسانشىداعىداي قان توگىلەتىن قاقتىعىستاردىڭ الدىن الامىز دەسە، ىشكى ۇلتارالىق ساياساتتى قايتا قاراپ، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاساۋى كەرەك.
ازاماتحان ءامىرتاي، «بايتاق-بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ ءتوراعاسى، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى.
