Jaqynda Bı-Bı-Sı jańalyqtarynyń ishinde bir maqala jaryq kórdi. Taqyryby - «Nege fransýz kitaptary shet elderge satylmaıdy?» Bul suraq meniń aǵylshyn tildi emes avtorlardyń jaǵdaıy týraly oılanýyma sebep boldy. Sóıtip ózim áli bilmeıtin kóptegen shyǵarmalarmen tanysa bastadym.
Merı (Written by Mary), AQSH
Bı-Bı -Sı-degi maqala ishinde:
«Fransýz avtorlarynyń kóbi ádette aǵylshyn tildi ádebı álemniń ishinde atalady, mysaly, Vólter, Gústav Flober, Marsel Prýst, Aleksandr Dúma bar. Biraq bul úrdis soǵystan keıingi ádebıetke kelgende taǵy ózgerip sala beredi. Oqyrmandar tek ózderi súıetin jalǵyz fransýz avtoryn taýyp alady da, basqalaryna nazar aýdarmaıdy.
Fransýz halqy birden-bir ádebı mádenıeti bıik deńgeıde qalyptasqan el. Solaı bolyp qala da beredi. Biraq nege olardyń kitaptary aǵylshyn tildi álemde satylym jaǵynan aqsap tur?»
Fransıa ádebıetiniń tarıhy eń baı el retinde jaqsy mysal bola alady jáne qazirgi zamannyń ádebı tuńǵıyǵyna tereń boılaı bilgen avtorlardy da men erekshe atap óte alamyn. Biraq meni amerıkalyqtardyń ádebıet álemindegi eń negizgi esimder dep atalatyn avtorlardy bilmeýi tańǵaldyrady. Mo Ian, Marıo Vargas Losa, Chetan Bhagat, bular kimder? Bular ádebıet salasynda óte kóp syılyqtarǵa ıe bolǵan, shyn mánindegi qarymdy qalamgerler. Biraq biz nege olardyń esimderin bilmeımiz? Olardyń eńbekteri qalaı oqylmaı qalýy múmkin?
Ulybrıtaná, AQSH, Kanada avtorlary kitap naryǵy men kitaphanalardyń, bitpeıtin bestseller tizimderiniń monopolıasyna aınaldy. Álemdik úzdik baspalardyń olardy qatty baǵalaıtyny jáne esepsiz shyǵaratyny da anyq. Bı-Bı-Sı maqalasynan taǵy úzindi:
«Anglo-Sakson agenttiginiń fransýz kitap naryǵynyń taǵdyryna eleýsiz qarap otyrǵandaryna qatty kúıinemin.» - deıdi, Krıstofý Ono-dı-Bıo.
Krıstofý Ono-dı-Bıo Fransýz Akademıasynyń «Eń úzdik roman» ádebı júldesin jeńip aldy. Qazir onyń bes kitaby bar, biraq ol eshqandaı Brıtanıalyq ne Amerıkandyq ádebı ortanyń eskerýine ilinbedi.
Men ózimdi ádebıetke ábden oıy ketken "qomaǵaı" oqyrmanmyn dep esepteımin. Ia, men aǵylshynmyn, men blogta kitaptarymdy jarıalap otyramyn, ózimdi Brýklındyq halyqtyq kitaphananyń shyn janashyrymyn dep esepteımin. Jáne meniń ádebıetti súıetin týystarym men dostarym óte kóp. Biraq qalaıda bolmasyn, meniń oıymsha, bizge aǵylshyn tildi emes avtorlar jetispeıdi.
Bul jerdegi erekshelik, menińshe, amerıkalyqtarda ádebıet salasynda baıytý jáne baǵalaý sektorynda biraz nárseler áli jetilmegen sıaqty. Bul jerde taǵy eki jol tur, birinshisi, amerıkalyqtardyń kóbi álem ádebıetin kóp oqymaıdy. Al, biraq, ekinshiden, halqaralyq ádebı aýdıtorıalar amerıkandyq avtorlardyń týyndylarynyń sapasy men tabıǵılyǵyna asa kúdikpen qaraıtyndary baıqalady. 2008 jyly Shvesıa akademıasynyń turaqty hatshysy Horace Engdahl baspasóz konferensıasynda bylaı dedi, «AQSH oqshaýlanǵan jáne tuıyq, olar aýdarma máselesine jetkilikti túrde mán bermeıdi jáne úlken ádebı dıalogtarǵa qatyspaıdy, bul elemeýshilik olardyń ózderine úlken tıym, kedergi salyp qoıǵandaı.»
Árıne, bul jańa qalyptasqan túsinik emes ekenin bilemin, bul úrdis HH ǵasyrdaǵy Nobel syılyǵynyń berilýi dástúrinen bastalady.
New Yorker jaqynda bul taqyryp jaıynda biraz oılar aıtty.
«Amerıkalyq baspalar óz kitaptaryn basqa tilge óte az mólsherde aýdarady. Jyl saıyn tek úsh paıyzdyq kórsetkish mólsherinde ǵana aýdarma jasalady. Alty mıllıon Amerıkalyq aǵylshyn tilinen góri ózderiniń ana tilinde sóılegendi jón kóredi, sondyqtan da Amerıka áli monomádenıetti, monotildi degen qaǵıdadan alys jatyr».
Sonymen, biz ne isteýimiz kerek? Bul jerde suraqtarǵa ártúrli jaýap berýge bolar edi, biraq meniń oıymsha, meni qyzyqtyratyn bir ǵana nárse bar. Ol basqa halyqtardyń ómiri. Eger men ózimdi jazýshy retinde aıtsam, mysaly, men bireýmen kezdesem, onyń qyzyǵýshylyǵy, kásibi, ómir stıli sıaqty kúndelikti jalyqtyratyn suraqtar bastalady. Biraq sen bundaı bos ýaqytyńdy qalaı ótkizýiń kerek, men saıahattar edim. Kórshi halyqtardyń mıfy men ańyz áńgimelerin jaqsy kóremin. Men basqalardyń qandaı úıde turyp, ne jeıtinderi týraly kórgim keledi. Olardyń otbasylyq qarym qatynastary qandaı, olar teledıdar kóre me?
Ádebıet meni ózim bilmeıtin álemde ómir súrip jatqan taǵy bir adam balasymen tanystyrady. Bul múmkin ortalyq batys, ne grek tipti ındıalyq ómirdi beıneleıtin qysqa áńgimeler bolsyn, dástúrli basqa mádenıetterge nazar aýdarý kerek dep oılaımyn. Maǵan televıdenıe nemese Gollıvýd berip jatqan nárselermen bulardy aıyrbastaı almas edim. Men qashanda dástúrli, halyqtyq túsinikke qurylǵan kitaptar izdeımin. Men Hobard aýyl kitaphanasyna barǵanda Imre Kertész esimdi ádebı júldeger, halqaralyq jazýshymen tanystym. Jáne bul avtordyń Nobel syılyǵynyń ıegeri ekenin keıin bildim.
Sen qandaı álemdik deńgeıdegi avtorlardan shabyt alasyń?
«Wondering Reader books.Travel.Fun» saıtynan alyndy.
Aýdarǵan Mereı QOSYN
Derekkóz: Ádebıportal
