Трансшекаралық өзен облыстың бірнеше миллион халқын ауыз сумен қамтамасыз еткені былай тұрсын, таязданып бара жатқан Каспий су қоймасына да құяды.
Алайда, Орынбор қаласының маңында тасқын бөгетінің салынуы туралы соңғы жаңалық Қазақстан мен Ресей экологтарының алаңдаушылығын тудырып отыр. Өйткені, бұл жобаның әсіресе, қоршаған ортаға, су балансына, аймақтағы экологиялық тепе-теңдікке, сайып келгенде, бүкіл экономикаға тигізетін кері әсері туралы күдік бар.
Айталық, экологтар бөгет салу Жайық өзеніндегі судың табиғи ағынында айтарлықтай өзгерістерге әкелуі мүмкін екенін алға тартады. Олардың пайымдауынша, бұл өзеннің қалыпты дамуы мен экологиялық жағдайын бұзып, бірден экологиялық апатқа әкелуі мүмкін.
Негізгі қауіптердің бірі су сапасының нашарлауы. Бұл биоәртүрлілік пен су экожүйеге, сондай-ақ өзенге тәуелді ауылшаруашылық саласына кері әсер етеді. Мұның салдарынан өзенді мекендеген балықтар мен су жәндіктері тастап кетуі мүмкін екен.
Ең бастысы, экологтар бөгеттің салынуы аймақтың экологиялық тепе-теңдігін бұзатынын ескертеді. Жайық өзенінің су режимінің өзгеруі және табиғи жағалауларының бұзылуы топырақ эрозиясына, табиғи аумақтардың жоғалуына және жергілікті флора мен фаунаның жағдайының нашарлауына әкеп соғуы ықтимал. Осы тұрғыда экологтар қоршаған ортаға ықтимал әсерді барынша азайту және биологиялық әртүрлілікті қорғау шараларын әзірлеу үшін сарапшылармен, әлеуметтік белсенділермен және жұртшылықпен қосымша экологиялық зерттеулер мен консультациялар өткізуді ұсынады.
Мәселенің мәні неде?
БҰҰ-ның трансшекаралық су объектілері мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану туралы конвенциясына сәйкес Қазақстан мен Ресей бөгеттер мен су қоймаларын салу мәселесін келісуі керек. Соның жалғасы ретінде 2010 жылы Ресей мен Қазақстан арасында трансшекаралық су объектілерін бірлесіп пайдалану және қорғау туралы келісімге қол қойды.
Келісім Ресей мен Қазақстан арасындағы су ресурстарын, оның ішінде Жайық өзенін пайдалану саласындағы ынтымақтастықты дамытуға көмектесетін маңызды мемлекетаралық құжат болып табылады.
Алайда, мұндай қарым-қатынасқа қарамастан, Ресей тарапы өз міндеттемелерін бұзып, Орынбор қаласындағы Жайық өзенінің су деңгейін көтеру үшін тасқын бөгетін салуды жоспарлап отыр.
Бұл мәселе ҚР парламентінің төменгі палатасында қызу талқыланды. Еске сала кетсек, 2021 жылдың сәуірінде депутат Дүйсенбай Тұрғанов трансшекаралық өзендер мәселесін көтерген болатын. Ол БҰҰ-ның халықаралық конвенциясы мен Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасындағы шекарадан өтетін су объектілерін бірлесіп пайдалану туралы келісімді бұзу жағдайларын атап өтті.
Бұдан шығатын шешім қандай?
«Ақ Жайық» (azh.kz) интернет-басылымының хабарлауынша, «Екі ел мамандарының 2016 жылы дайындаған ауқымды есебіне сәйкес, Оралдағы су ағынының көлемі 70-ші жылдардан бастап бірте-бірте азая бастаған. Бұл әсіресе 2006 жылдан бері қатты байқалды. Сарапшылар бұған бірнеше себептерді атады: өзен суының азаю кезеңдерін арттыратын климаттық факторлар, бассейндегі ағынның реттелуі, жер жырту және ормандарды кесу салдарынан гидрографиялық желінің нашарлауы. Өзен алабында 12 ірі су қоймасы және 80-ге жуық негізгі құрылыстары бар су шаруашылығы нысандары салынды.
Сонымен қатар, алаптың барлық шағын өзендерінде кездейсоқ 3100-ге жуық топырақ бөгеттері салынып, Жайықтың сумен қамтамасыз етілуіне үлкен зиян келтірді.
Айта кету керек, Жайық өзені – Қазақстанның көптеген қалалары мен елді мекендері үшін маңызды тұщы су көзі. Өзен 2,5 миллион адамды сумен қамтамасыз етеді. Жайық өзенінде барлығы 22 су қоймасы бар: Ресейде 12, Қазақстанда 11. Қазақстан аумағындағы Оралдың ірі су қоймалары: Қарғалы (жалпы көлемі 280 млн. м3); Ақтөбе (жалпы көлемі 245 млн. м3); Кировское (жалпы көлемі 280 млн. м3).
География ғылымдарының докторы Александр Чибилевтің айтуынша, бірінші кезекте суды тұтынуды облыстың қолда бар ресурстарына бейімдеуге назар аудару керек. Ғалымның айтуынша, бұл бағыттағы маңызды қадам Жайық өзені бассейні мен оның салаларында жаңа бөгеттер мен су тарту құрылыстарын салуды тоқтату болып табылады.
Бұл ретте қолданыстағы су қоймаларын пайдалану ережелерін қайта қарау қажет. Сонымен қатар, ғалым тек Жайықтың ғана емес, оның бөгеттер арқылы реттелетін салаларының суару үшін су шығынын азайту арқылы суды үнемдейтін заманауи технологияларды пайдалану қажет деп есептейді. Бұған қол жеткізу үшін Ресей мен Қазақстанның бірлесіп жұмыс істеуі маңызды.
Ақтөбе облысының белсендісі, «Қызыл» экологиялық қоғамдастығының қоғамдық қорының директоры Александр Мандрикин батыс өңірі билігінің назарын судың нашарлап бара жатқанына аударуға тырысты. Экологиялық белсенді рельеф пен ландшафтты жақсарту үшін көзге көрінетін және сыртқы су көздерін пайдалану арқылы су балансын теңестіруді және өзіне қалдыруға болатын ықтимал су аймақтарын құруды ұсынады. Александр Васильевичтің айтуынша, Қазақстан үшін су тасқыны бөгетінің құрылысы мәселесі бірнеше аспектілерді қамтуы мүмкін.
«Бір жағынан, Ресей өз аумағындағы су ресурстарын, соның ішінде Жайық өзенін басқаруға құқылы. Бұл тұрғыда өзеннің жоғары жағында су электр станциялары мен су қоймаларын салуды су ресурстарын заңды пайдалану деп санауға болады. Екінші жағынан, су қоймаларындағы суды сақтау Жайық өзенінің экожүйесіне, сондай-ақ ағыстың төменгі жағында тұратын тұрғындардың өмірі мен денсаулығына, оның ішінде Қазақстанда да айтарлықтай әсер етуі мүмкін».
Ресейлік жоба қоршаған ортаға айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін. Бөгет салу үшін түпкілікті таңдау экологиялық, әлеуметтік-экономикалық және техникалық факторларды кешенді бағалауға, сондай-ақ жергілікті қауымдастықтармен және басқа да мүдделі тараптармен кеңесуге негізделуі керек. Бұған қоса, ол барлық мүдделі тараптардың, соның ішінде Қазақстан тұрғындарының да мүдделерін ескеру қажет деп санайды.
