Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Конституцияның 30 жылдығына орай халыққа арнап үндеу жолдап, оның ел бірлігі мен дамуының негізі ретіндегі маңызын атап өтті. Осыған орай Қырғызстан саясаткері Искендер Шаршеев те Қазақстан Конституциясының маңызы жөнінде өз пікірін білдірді.
30 тамызда Қазақстанда Конституция күні атап өтілмек. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев оны тәуелсіздіктің негізі әрі жаңа қоғамдық келісімнің символы деп атады. Сіздің ойыңызша, Конституцияның мемлекеттілікті нығайту мен елдің халықаралық беделін арттырудағы маңызы қандай?
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттілікті нығайтуда іргелі рөл атқарады, ол билік институттарының тұрақтылығын және саяси бағыттың сабақтастығын қамтамасыз ететін құқықтық қаңқа іспеттес. Саясаттанушы ретінде мен оны тек тәуелсіздіктің символы ғана емес, сонымен қатар қоғамды ортақ құндылықтар – бірлік, әділеттілік және адам құқықтарына құрмет төңірегінде топтастыратын құрал деп білемін. Президент Тоқаев оны «жаңа қоғамдық келісімнің символы» ретінде дұрыс айқындады, себебі ол посткеңестік өтпелі кезеңнен анағұрлым кемел мемлекет үлгісіне дейінгі эволюцияны бейнелейді.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, мықты Конституция заң үстемдігін қамтамасыз етеді, бұл шетелдік инвестиция тарту мен экономикалық өсім үшін аса маңызды. Мысалы, меншік құқығына кепілдіктің айқындығы және соттардың тәуелсіздігі бизнестегі тәуекелдерді азайтып, Қазақстанның халықаралық беделін сенімді серіктес ретінде арттырады. Бұл жаһандық сын-қатерлер, соның ішінде геосаяси тұрақсыздық жағдайында ерекше өзекті, себебі конституциялық тұрақтылық ШЫҰ және ЕАЭО сияқты ұйымдардағы елдің орнын күшейтеді. Жалпы алғанда, Конституцияның мәні – егемендікті сақтай отырып, демократияның заманауи талаптарына бейімделуінде, бұл мемлекеттің ұзақмерзімді орнықтылығына тікелей әсер етеді.
Мемлекет басшысы өз құттықтауында 2022 жылғы референдум еліміздегі ең үлкен конституциялық реформа болғанын атап өтті. Бұл өзгерістер саяси жүйеге және халықтың билікке деген сеніміне қалай ықпал етті деп ойлайсыз?
2022 жылғы референдум, менің ойымша, Қазақстанның саяси жүйесін трансформациялауда бетбұрыс сәт болды, өйткені ол суперпрезиденттік модельден билікті неғұрлым теңгерімді бөлуге көшуге жол ашты. Саясаттанушы ретінде мен атап өткім келеді: президент өкілеттіктерін шектеу мен Парламент рөлін күшейту секілді өзгерістер децентрализацияға ықпал етіп, жүйені түрлі күйзелістер мен авторитаризмге апаратын «қара аққуларға» төзімді етті. Бұл өзгерістер 2022 жылғы қаңтар оқиғаларына жауап ретінде қабылданды, ол оқиғалар әлеуметтік жарылыстардың алдын алу үшін реформалардың қажеттігін көрсеткен еді. Экономикалық тұрғыдан алғанда, мұндай реформа билікке деген қоғам сенімін арттырды, себебі ол диалогқа дайындықты көрсетті: референдумға қатысу көрсеткіші 68%-дан асып, қолдау деңгейі 77%-ды құрады, бұл өзгерістердің заңдылығын дәлелдейді. Әділет пен ашықтық қағидаттарының енгізілуі сенім деңгейін көтеріп, экономикалық белсенділікті ынталандырды – азаматтар мен инвесторлар үшін болжамдылық арта түсті. Дегенмен, сын-қатерлер әлі де бар: реформаларды толық жүзеге асыру уақытты талап етеді, ал олардың орындалуын қадағалау орнықты сенімнің кепілі болады.
Президент сондай-ақ қайта сайланусыз жетіжылдық президенттік мандат, биліктегі туыстыққа тыйым және Парламент рөлін күшейту секілді бірқатар жаңашылдықтарды ерекше атап өтті. Сіздің ойыңызша, осы өзгерістердің қайсысы Қазақстанның болашағы үшін маңыздырақ?
Жаңа енгізілген нормалардың ішінде, менің ойымша, Қазақстанның болашағы үшін Парламент рөлін күшейту аса маңызды. Бұл көпдеңгейлі мемлекеттік басқару мен билік тармақтарының теңгерімін қалыптастыруға негіз қалайды. Саясаттанушы ретінде мен мұны биліктің шамадан тыс шоғырлануын болдырмаудың және ұлттық мәселелер бойынша пікірталасты ынталандырудың кілті деп санаймын. Қайта сайлану құқығынсыз жетіжылдық президенттік мандат элиталардың ауысуын қамтамасыз етіп, тоқырау қаупін азайтады, алайда оның әсері Парламенттің күшті бақылау тетіктерінсіз шектеулі болмақ. Билікке туыстық қатынастарды (непотизм) енгізуге тыйым салу – жемқорлықпен күресте шешуші қадам, ол экономикаға тікелей әсер етеді: бағалаулар бойынша, непотизм мемлекеттік басқарудың тиімділігін төмендетіп, инвесторларды үркітеді. Жинақтай келгенде, бұл өзгерістер «Әділетті Қазақстанға» көшуге мүмкіндік береді, бірақ олардың табысы институционалды іске асыру мен қоғамдық бақылауға байланысты. Экономикалық тұрғыдан алғанда, олар мемлекеттік басқарудың сапасын жақсарту арқылы елдің бәсекеге қабілеттілігін арттырып, тікелей инвестициялар тартуға және мұнайға тәуелділікті азайта отырып, экономиканы әртараптандыруға жол ашады.
