Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Konstıtýsıanyń 30 jyldyǵyna oraı halyqqa arnap úndeý joldap, onyń el birligi men damýynyń negizi retindegi mańyzyn atap ótti. Osyǵan oraı Qyrǵyzstan saıasatkeri Iskender Sharsheev te Qazaqstan Konstıtýsıasynyń mańyzy jóninde óz pikirin bildirdi.
30 tamyzda Qazaqstanda Konstıtýsıa kúni atap ótilmek. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ony táýelsizdiktiń negizi ári jańa qoǵamdyq kelisimniń sımvoly dep atady. Sizdiń oıyńyzsha, Konstıtýsıanyń memlekettilikti nyǵaıtý men eldiń halyqaralyq bedelin arttyrýdaǵy mańyzy qandaı?
Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy memlekettilikti nyǵaıtýda irgeli ról atqarady, ol bılik ınstıtýttarynyń turaqtylyǵyn jáne saıası baǵyttyń sabaqtastyǵyn qamtamasyz etetin quqyqtyq qańqa ispettes. Saıasattanýshy retinde men ony tek táýelsizdiktiń sımvoly ǵana emes, sonymen qatar qoǵamdy ortaq qundylyqtar – birlik, ádilettilik jáne adam quqyqtaryna qurmet tóńireginde toptastyratyn qural dep bilemin. Prezıdent Toqaev ony «jańa qoǵamdyq kelisimniń sımvoly» retinde durys aıqyndady, sebebi ol postkeńestik ótpeli kezeńnen anaǵurlym kemel memleket úlgisine deıingi evolúsıany beıneleıdi.
Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda, myqty Konstıtýsıa zań ústemdigin qamtamasyz etedi, bul sheteldik ınvestısıa tartý men ekonomıkalyq ósim úshin asa mańyzdy. Mysaly, menshik quqyǵyna kepildiktiń aıqyndyǵy jáne sottardyń táýelsizdigi bıznestegi táýekelderdi azaıtyp, Qazaqstannyń halyqaralyq bedelin senimdi seriktes retinde arttyrady. Bul jahandyq syn-qaterler, sonyń ishinde geosaıası turaqsyzdyq jaǵdaıynda erekshe ózekti, sebebi konstıtýsıalyq turaqtylyq SHYU jáne EAEO sıaqty uıymdardaǵy eldiń ornyn kúsheıtedi. Jalpy alǵanda, Konstıtýsıanyń máni – egemendikti saqtaı otyryp, demokratıanyń zamanaýı talaptaryna beıimdelýinde, bul memlekettiń uzaqmerzimdi ornyqtylyǵyna tikeleı áser etedi.
Memleket basshysy óz quttyqtaýynda 2022 jylǵy referendým elimizdegi eń úlken konstıtýsıalyq reforma bolǵanyn atap ótti. Bul ózgerister saıası júıege jáne halyqtyń bılikke degen senimine qalaı yqpal etti dep oılaısyz?
2022 jylǵy referendým, meniń oıymsha, Qazaqstannyń saıası júıesin transformasıalaýda betburys sát boldy, óıtkeni ol sýperprezıdenttik modelden bılikti neǵurlym teńgerimdi bólýge kóshýge jol ashty. Saıasattanýshy retinde men atap ótkim keledi: prezıdent ókilettikterin shekteý men Parlament rólin kúsheıtý sekildi ózgerister desentralızasıaǵa yqpal etip, júıeni túrli kúızelister men avtorıtarızmge aparatyn «qara aqqýlarǵa» tózimdi etti. Bul ózgerister 2022 jylǵy qańtar oqıǵalaryna jaýap retinde qabyldandy, ol oqıǵalar áleýmettik jarylystardyń aldyn alý úshin reformalardyń qajettigin kórsetken edi. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda, mundaı reforma bılikke degen qoǵam senimin arttyrdy, sebebi ol dıalogqa daıyndyqty kórsetti: referendýmǵa qatysý kórsetkishi 68%-dan asyp, qoldaý deńgeıi 77%-dy qurady, bul ózgeristerdiń zańdylyǵyn dáleldeıdi. Ádilet pen ashyqtyq qaǵıdattarynyń engizilýi senim deńgeıin kóterip, ekonomıkalyq belsendilikti yntalandyrdy – azamattar men ınvestorlar úshin boljamdylyq arta tústi. Degenmen, syn-qaterler áli de bar: reformalardy tolyq júzege asyrý ýaqytty talap etedi, al olardyń oryndalýyn qadaǵalaý ornyqty senimniń kepili bolady.
Prezıdent sondaı-aq qaıta saılanýsyz jetijyldyq prezıdenttik mandat, bıliktegi týystyqqa tyıym jáne Parlament rólin kúsheıtý sekildi birqatar jańashyldyqtardy erekshe atap ótti. Sizdiń oıyńyzsha, osy ózgeristerdiń qaısysy Qazaqstannyń bolashaǵy úshin mańyzdyraq?
Jańa engizilgen normalardyń ishinde, meniń oıymsha, Qazaqstannyń bolashaǵy úshin Parlament rólin kúsheıtý asa mańyzdy. Bul kópdeńgeıli memlekettik basqarý men bılik tarmaqtarynyń teńgerimin qalyptastyrýǵa negiz qalaıdy. Saıasattanýshy retinde men muny bıliktiń shamadan tys shoǵyrlanýyn boldyrmaýdyń jáne ulttyq máseleler boıynsha pikirtalasty yntalandyrýdyń kilti dep sanaımyn. Qaıta saılaný quqyǵynsyz jetijyldyq prezıdenttik mandat elıtalardyń aýysýyn qamtamasyz etip, toqyraý qaýpin azaıtady, alaıda onyń áseri Parlamenttiń kúshti baqylaý tetikterinsiz shekteýli bolmaq. Bılikke týystyq qatynastardy (nepotızm) engizýge tyıym salý – jemqorlyqpen kúreste sheshýshi qadam, ol ekonomıkaǵa tikeleı áser etedi: baǵalaýlar boıynsha, nepotızm memlekettik basqarýdyń tıimdiligin tómendetip, ınvestorlardy úrkitedi. Jınaqtaı kelgende, bul ózgerister «Ádiletti Qazaqstanǵa» kóshýge múmkindik beredi, biraq olardyń tabysy ınstıtýsıonaldy iske asyrý men qoǵamdyq baqylaýǵa baılanysty. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda, olar memlekettik basqarýdyń sapasyn jaqsartý arqyly eldiń básekege qabilettiligin arttyryp, tikeleı ınvestısıalar tartýǵa jáne munaıǵa táýeldilikti azaıta otyryp, ekonomıkany ártaraptandyrýǵa jol ashady.
