پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ كونستيتۋسيانىڭ 30 جىلدىعىنا وراي حالىققا ارناپ ۇندەۋ جولداپ، ونىڭ ەل بىرلىگى مەن دامۋىنىڭ نەگىزى رەتىندەگى ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. وسىعان وراي قىرعىزستان ساياساتكەرى يسكەندەر شارشەيەۆ تە قازاقستان كونستيتۋسياسىنىڭ ماڭىزى جونىندە ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
30 تامىزدا قازاقستاندا كونستيتۋسيا كۇنى اتاپ وتىلمەك. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ونى تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزى ءارى جاڭا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ سيمۆولى دەپ اتادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، كونستيتۋسيانىڭ مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ مەن ەلدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋداعى ماڭىزى قانداي؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋدا ىرگەلى ءرول اتقارادى، ول بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ تۇراقتىلىعىن جانە ساياسي باعىتتىڭ ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇقىقتىق قاڭقا ىسپەتتەس. ساياساتتانۋشى رەتىندە مەن ونى تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدى ورتاق قۇندىلىقتار – بىرلىك، ادىلەتتىلىك جانە ادام قۇقىقتارىنا قۇرمەت توڭىرەگىندە توپتاستىراتىن قۇرال دەپ بىلەمىن. پرەزيدەنت توقايەۆ ونى «جاڭا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ سيمۆولى» رەتىندە دۇرىس ايقىندادى، سەبەبى ول پوستكەڭەستىك وتپەلى كەزەڭنەن اناعۇرلىم كەمەل مەملەكەت ۇلگىسىنە دەيىنگى ەۆوليۋسيانى بەينەلەيدى.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا، مىقتى كونستيتۋسيا زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەدى، بۇل شەتەلدىك ينۆەستيسيا تارتۋ مەن ەكونوميكالىق ءوسىم ءۇشىن اسا ماڭىزدى. مىسالى، مەنشىك قۇقىعىنا كەپىلدىكتىڭ ايقىندىعى جانە سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى بيزنەستەگى تاۋەكەلدەردى ازايتىپ، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىن سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندە ارتتىرادى. بۇل جاھاندىق سىن-قاتەرلەر، سونىڭ ىشىندە گەوساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا ەرەكشە وزەكتى، سەبەبى كونستيتۋسيالىق تۇراقتىلىق شىۇ جانە ەاەو سياقتى ۇيىمدارداعى ەلدىڭ ورنىن كۇشەيتەدى. جالپى العاندا، كونستيتۋسيانىڭ ءمانى – ەگەمەندىكتى ساقتاي وتىرىپ، دەموكراتيانىڭ زاماناۋي تالاپتارىنا بەيىمدەلۋىندە، بۇل مەملەكەتتىڭ ۇزاقمەرزىمدى ورنىقتىلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى.
مەملەكەت باسشىسى ءوز قۇتتىقتاۋىندا 2022 جىلعى رەفەرەندۋم ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن كونستيتۋسيالىق رەفورما بولعانىن اتاپ ءوتتى. بۇل وزگەرىستەر ساياسي جۇيەگە جانە حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىنە قالاي ىقپال ەتتى دەپ ويلايسىز؟
2022 جىلعى رەفەرەندۋم، مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىن ترانسفورماسيالاۋدا بەتبۇرىس ءسات بولدى، ويتكەنى ول سۋپەرپرەزيدەنتتىك مودەلدەن بيلىكتى نەعۇرلىم تەڭگەرىمدى بولۋگە كوشۋگە جول اشتى. ساياساتتانۋشى رەتىندە مەن اتاپ وتكىم كەلەدى: پرەزيدەنت وكىلەتتىكتەرىن شەكتەۋ مەن پارلامەنت ءرولىن كۇشەيتۋ سەكىلدى وزگەرىستەر دەسەنتراليزاسياعا ىقپال ەتىپ، جۇيەنى ءتۇرلى كۇيزەلىستەر مەن اۆتوريتاريزمگە اپاراتىن «قارا اققۋلارعا» ءتوزىمدى ەتتى. بۇل وزگەرىستەر 2022 جىلعى قاڭتار وقيعالارىنا جاۋاپ رەتىندە قابىلداندى، ول وقيعالار الەۋمەتتىك جارىلىستاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن رەفورمالاردىڭ قاجەتتىگىن كورسەتكەن ەدى. ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا، مۇنداي رەفورما بيلىككە دەگەن قوعام سەنىمىن ارتتىردى، سەبەبى ول ديالوگقا دايىندىقتى كورسەتتى: رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ كورسەتكىشى 68%-دان اسىپ، قولداۋ دەڭگەيى 77%-دى قۇرادى، بۇل وزگەرىستەردىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەيدى. ادىلەت پەن اشىقتىق قاعيداتتارىنىڭ ەنگىزىلۋى سەنىم دەڭگەيىن كوتەرىپ، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتى ىنتالاندىردى – ازاماتتار مەن ينۆەستورلار ءۇشىن بولجامدىلىق ارتا ءتۇستى. دەگەنمەن، سىن-قاتەرلەر ءالى دە بار: رەفورمالاردى تولىق جۇزەگە اسىرۋ ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى، ال ولاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ ورنىقتى سەنىمنىڭ كەپىلى بولادى.
پرەزيدەنت سونداي-اق قايتا سايلانۋسىز جەتىجىلدىق پرەزيدەنتتىك ماندات، بيلىكتەگى تۋىستىققا تىيىم جانە پارلامەنت ءرولىن كۇشەيتۋ سەكىلدى ءبىرقاتار جاڭاشىلدىقتاردى ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، وسى وزگەرىستەردىڭ قايسىسى قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدىراق؟
جاڭا ەنگىزىلگەن نورمالاردىڭ ىشىندە، مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن پارلامەنت ءرولىن كۇشەيتۋ اسا ماڭىزدى. بۇل كوپدەڭگەيلى مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن بيلىك تارماقتارىنىڭ تەڭگەرىمىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز قالايدى. ساياساتتانۋشى رەتىندە مەن مۇنى بيلىكتىڭ شامادان تىس شوعىرلانۋىن بولدىرماۋدىڭ جانە ۇلتتىق ماسەلەلەر بويىنشا پىكىرتالاستى ىنتالاندىرۋدىڭ كىلتى دەپ سانايمىن. قايتا سايلانۋ قۇقىعىنسىز جەتىجىلدىق پرەزيدەنتتىك ماندات ەليتالاردىڭ اۋىسۋىن قامتاماسىز ەتىپ، توقىراۋ ءقاۋپىن ازايتادى، الايدا ونىڭ اسەرى پارلامەنتتىڭ كۇشتى باقىلاۋ تەتىكتەرىنسىز شەكتەۋلى بولماق. بيلىككە تۋىستىق قاتىناستاردى (نەپوتيزم) ەنگىزۋگە تىيىم سالۋ – جەمقورلىقپەن كۇرەستە شەشۋشى قادام، ول ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتەدى: باعالاۋلار بويىنشا، نەپوتيزم مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن تومەندەتىپ، ينۆەستورلاردى ۇركىتەدى. جيناقتاي كەلگەندە، بۇل وزگەرىستەر «ادىلەتتى قازاقستانعا» كوشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ءبىراق ولاردىڭ تابىسى ينستيتۋسيونالدى ىسكە اسىرۋ مەن قوعامدىق باقىلاۋعا بايلانىستى. ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا، ولار مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ارقىلى ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، تىكەلەي ينۆەستيسيالار تارتۋعا جانە مۇنايعا تاۋەلدىلىكتى ازايتا وتىرىپ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا جول اشادى.
