ەڭ العاش وت جالىنىنىڭ قۇرىلىمىن 1600 جىلدارى فرەنسيس بەكون زەرتتەدى، ودان كەيىن ونى بويل جالعاستىردى. عالىم بۋنزەن جالىننىڭ تەمپەراتۋراسى مەن جانۋ جىلدامدىعىن ەسەپتەپ شىعاردى. قانشاما عالىمدار عاسىرلار بويى تەر توگىپ زەرتتەگەنىمەن، وتتىڭ ءالى دە ادامعا پايداسىن تيگىزەتىن، اشىلماعان قاسيەتتەرى بار ەكەن. جانۋ تەورياسىنا تىڭ جاڭالىقتار ەنگىزگەن
ق ر مەملەكەتتىك جانە ق.ساتبايەۆ اتىنداعى سىيلىقتاردىڭ يەگەرى زۇلحايىر مانسۇروۆ – وسى سالانى تۇبەگەيلى زەرتتەگەن فارادەي، ديەۆي، ميحەلسونداردىڭ دەڭگەيىندەگى ءىرى عالىم.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ حيميالىق فيزيكا جانە ماتەريالتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى – عىلىمي جەتەكشىسىنىڭ كەڭەسشىسى زۇلحايىر ايمۇحامەت ۇلى نانوكومىرتەكتى ماتەريالدار، كومىرتەكتى نانوتۇتىكشەلەر مەن گرافەن ءوندىرىسىن دامىتۋعا ماڭىزدى ۇلەس قوستى. ونىڭ زەرتتەۋ جۇمىسى كومىرتەگى جانۋىنىڭ كينەتيكاسى مەن مەحانيزمدەرىن زەرتتەۋ، كومىرسۋتەك جالىنى مەن كۇيەنىڭ قۇرىلىمى جانە نانوكومىرسۋتەكتى ماتەريالداردىڭ فۋنكسيالارىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. پروفەسسوردىڭ زەرتتەۋلەرى بارىسىندا الىنعان عىلىمي ناتيجەلەر نانوتەحنولوگيانى دامىتۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى. ز.مانسۇروۆ يۋنەسكو-نىڭ جەتەكشى عالىمدارعا، قوعام قايراتكەرلەرى مەن ۇيىمدارعا تاپسىرىلاتىن «نانوعىلىم مەن نانوتەحنولوگيالاردى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. ول 1000-نان استام عىلىمي ماقالالار مەن باياندامالار تەزيستەرىنىڭ، 39 مونوگرافيا مەن وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى، 50-دەن استام كسرو جانە ق ر اۆتورلىق كۋالىگى مەن پاتەنت يەگەرى. ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، يتاليا، پولشا، تۇركيا، جۇڭگو، بەلگيا، اقش، تايۆان، فرانسيا، جاپونيا ەلدەرىنىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عىلىمي باياندامالار جاساپ، دارىستەر وقىعان عالىم.
– وتتىڭ جانۋى تابيعي قۇبىلىس بولعانىمەن، ول – تىرشىلىكتىڭ سيمۆولى. «وت – ادامزات ءۇشىن نەگىزگى زات» دەپ جالىنعا بايلانىستى العاش رەت گرەك ويشىلى گەراكليت فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاساعان ەكەن. شىن مانىندە وتسىز ءومىر جوق، ەرتەرەكتە ادامزات وتقا تابىندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وتتىڭ قىزۋىن اس پىسىرۋگە، وندىرىسكە، ەلەكتر قۋاتىن الۋعا، تەمىر بالقىتۋعا پايدالانادى. زۇلحايىر ايمۇحامەت ۇلى، ءسىزدىڭ وسى جانۋ پروسەسى توڭىرەگىنەن جاڭالىق ىزدەۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
– قازىرگى زاماندا ادامزات پايدالاناتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 90 پايىزى جانۋ پروسەسىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سوڭعى جىلدارعا دەيىن جانۋ پروسەسى تەك قانا جىلۋ كوزى رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلدى. Cوندىقتان جانۋ تەورياسى جالىننىڭ بەرەتىن ەنەرگەتيكاسىنا سايكەس قانا زەرتتەلدى. كەيىنگى ۋاقىتتا قاتتى دامىعان عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسكە بايلانىستى عالىمدارعا قىزدىرۋ ارقىلى تابيعي ونىمدەر الۋ، جالىننان بولىنەتىن ۋلى زاتتاردان قورشاعان ورتانى قورعاۋ، كونسترۋكسيالىق ماتەريالداردى وتقا ءتوزىمدى ەتۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك بولدى. بۇل جانۋ پروسەسى تەورياسىنىڭ ءالى دە تولىق زەرتتەلمەگەنىن كورسەتتى. سوندىقتان دۇنيەدەگى كيەلى ۇعىم – وتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قاسيەتتەرىن زەرتتەۋلەر جۇمىسى مەنى تۇڭعيىققا تارتىپ اكەتتى.
– الەمدە تۇڭعىش رەت ءسىز اشقان جانۋ پروسەسىندەگى جاڭالىق «تومەنگى تەمپەراتۋرالى سۋىق جالىندى كۇيە ءتۇزىلۋ قۇبىلىسى» دەپ اتالاتىن تاقىرىپ بويىنشا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى ەكەن. وسىنشا ۋاقىت جۇمساعاندارىڭىزعا قاراعاندا، بۇرىن زەرتتەلمەگەن تىڭ دۇنيە بولعانى عوي. يدەيا قالاي پايدا بولدى؟
– ءبىز اشىپ وتىرعان بۇل عىلىمي جاڭالىق اياقاستىنان تابىلعان «ەۆريكا» ەمەس. بۇل عىلىمي زەرتتەۋلەر ارقىلى اشىلعان جاڭالىق – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ سوڭعى جيىرما بەس جىل ىشىندەگى تاباندى ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى. بۇل تۋرالى ەرتەرەكتە يدەيالار بولعانىمەن، ەشقانداي عىلىمي جۇمىستار جاسالماعان. ءبىزدىڭ ينستيتۋت بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدى ءبىرىنشى بولىپ باستادى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قاراپايىم جولمەن، ياعني جوعارى تەمپەراتۋرادا كومىرسۋتەكتەر جانعاندا تۇزىلەتىن كۇيەمەن سالىستىرعاندا تومەن تەمپەراتۋرادا 50 پايىزعا دەيىن پوليسيكلدى اروماتتى كومىرسۋتەكتەر بولاتىنى انىقتالدى. ولاردىڭ ءبىزدى قىزىقتىراتىن ءبىرقاتار ەرەكشە قاسيەتتەرى بار. مىسالى، اتالعان پوليسيكلدى اروماتتى كومىرسۋتەكتەر جوعارى تەمپەراتۋرادا (4000 س جانە ودان جوعارى) سۇيىق كريستالدارعا ءتان قاسيەتتەردى كورسەتتى، بۇل قۇبىلىس الەمدە ءبىرىنشى رەت انىقتالدى. وسى قاسيەتتەر تۇزىلىمدىلىگى جوعارى كومىرتەكتى تالشىقتار الۋ ءۇشىن شيكىزات رەتىندە قولدانىلاتىن مەزوفازالى شايىرلاردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
– بۇل جاڭالىقتى الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندەگى ارىپتەستەرىڭىز قالاي قابىلدادى؟ ولاردىڭ تاراپىنان بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ تۋرالى، اشىلعان جاڭالىقتى ءارى قاراي دامىتىپ، وندىرىسكە ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستار بولدى ما؟
– ءبىزدىڭ بۇل جاڭالىعىمىزدى عىلىمي-تاجىريبەلىك ساراپتامادان وتكىزىپ، راستاپ، ديپلوم تاپسىرعان – رەسەي فەدەراسياسىنىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ اكادەمياسى، عىلىمي جاڭالىقتار مەن ونەرتابىستار اۆتورلارىنىڭ حالىقارالىق اكادەمياسى جانە عىلىمي جاڭالىقتار اۆتورلارىنىڭ حالىقارالىق اسسوسياسياسى. وسى ديپلوم بويىنشا بۇل عىلىمي جاڭالىقتىڭ ونەرتاپقىش اۆتورلارى بولىپ مەنىمەن بىرگە ارىپتەستەرىم – جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەيتىن جاس عالىمدار بەرىكقازى تولەۋتايەۆ، توعجان تۇتقابايەۆا جانە رەسەي عىلىم اكادەمياسىنداعى حيميالىق سينتەز ينستيتۋتىنىڭ عالىمى ۆالەريي پوپوۆ تانىلدى. جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتىنىڭ زەرتحاناسىندا اشىلعان حيميا سالاسىنداعى عىلىمي جاڭالىقتاردى بىرلەسىپ وندىرىسكە ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستار شەتەلدەردەن كوپتەپ ءتۇسىپ جاتادى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى بىردەي ىسكە اسا بەرمەيدى.
– جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتى ءقازىر قانداي باعىتتاردا جۇمىس ىستەپ جاتىر؟
– قازۇۋ جانىنداعى جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتىندا (جپي) ىستەلىنىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ ۇلكەن سيكلى قيىن جاناتىن جانە وتقا جانبايتىن ماتەريالدار جاساۋعا، لازەرلى جانە ميكروەلەكتروندى ءارتۇرلى اسپاپتار مەن قۇرالدارعا جۇمسالاتىن ماتەريالداردى الۋعا باعىتتالعان. مۇندا ءارتۇرلى گازدار مەن كوندەنساسيالانعان زاتتاردىڭ اتموسفەرالىق جالىندارىنىڭ قۇرىلىمىن، تومەنگى تەمپەراتۋرالىق كۇيەنىڭ ءتۇزىلۋىن جانە ميكروەلەكترونيكا ماسەلەلەرىنە قاتىستى كەيبىر پوليمەرلىك زاتتاردىڭ دەسترۋكسياسىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان جۇمىستار ەرەكشە ورىن الادى. سونداي-اق ءبىزدىڭ عالىمدار جەر اتموسفەراسىندا ۇشاتىن اپپاراتتار ءۇشىن ىستىقتان قورعايتىن ماتەريالدار جاساۋمەن اينالىسىپ ءجۇر. وتقا ءتوزىمدى جوعارى تەمپەراتۋرالىق سينتەز ماتەريالدارىمەن قاتار، ىستىققا شىدامدى ماتەريالدار ءوندىرۋ، جانۋ پروسەستەرىن باياۋلاتۋ، جالىن مەن ينيسييرلەنگەن پيروميز ادىسىمەن تابيعي گازدار جانە مۇناي كومىرسۋتەكتەرىن ولەفينگە دەيىن وڭدەۋ، فيلتراسيالىق جانۋ سياقتى ماسەلەلەر بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. وسى تەحنولوگيا بويىنشا الىنعان وتقا ءتوزىمدى ماتەريالدار رەسپۋبليكامىزدان تىس، رەسەي، ۋكراينا، قىرعىزستان جانە باسقا تمد ەلدەرىنىڭ اليۋمينيي، مۇناي ءوندىرۋ، سەمەنت، اۋىر مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىندا جانە ونەركاسىپتىڭ وزگە دە سالالارىندا كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر.
– زۇلحايىر ايمۇحامەت ۇلى، ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋت وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىق يگىلىگىنە جاراتاتىنداي قانشاما وندىرىستىك جاڭالىقتار اشتى، سولار وندىرىستە كادەگە جارادى ما؟
– ۋلى كومىرسۋتەگى قوسپالارىمەن لاستايتىن مۇناي قالدىقتارى ەكولوگيالىق ءقاۋىپ توندىرەدى. ءبىز سول لاس قالدىقتاردى ادامعا قىزمەت ەتۋگە باعىتتاپ وتىرمىز. مۇناي قالدىقتارىنىڭ ورگانيكالىق بولىگىن توتىقتىرۋ ارقىلى، بىرىنشىدەن، بيتۋم الىنادى؛ ەكىنشىدەن، مۇناي وندىرەتىن ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن ءتيىمدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىعان بايلانىستى جپي زەرتحاناسىندا مۇنايلى قالدىقتاردى قايتا وڭدەيتىن جاڭا تەحنولوگيا جاسالدى. جاڭا تەحنولوگيا بويىنشا مۇنايمەن لاستانعان توپىراق پەن مۇناي شلامدارىنان جولعا توسەيتىن اسفالتتى بەتون قوسپالارى الىندى. تاعى ءبىر جاڭالىعىمىز – كۆارس نەگىزىندە جاسالعان مۇنايمەن لاستانعان سۋدى تازالايتىن ماگنيتتىك سوربەنتتەر. بۇل دا ءبىزدىڭ قازاقستانعا ءتان پروبلەما. لاستانعان سۋدىڭ بەتىنە سەبىلگەن، مەحانوحيميالىق جولمەن الىنعان سوربەنت ۇنتاق مۇناي قالدىقتارىن بويىنا جيناپ الادى. بۇل سوربەنتتەردىڭ بويىنداعى مۇنايدى تازارتىپ الىپ، ونى تاعى دا قولدانۋعا بولادى. ءقازىر جىلۋ بەرەتىن ەلەكتر ستانسالارىندا باعاسى جىلدان-جىلعا قىمباتتاپ بارا جاتقان مازۋتتى جاعادى. ءبىزدىڭ عالىمدار كومىردى مازۋتسىز، پلازموحيميالىق تاسىلمەن جاندىراتىن تەحنولوگيانى ويلاپ تاپتى. بۇل ءتاسىل جىلىتۋ پروسەسىن ارزانداتىپ قانا قويماي، اۋانى لاستايتىن ءتۇتىننىڭ قۇرامىنداعى ۋلى زاتتاردىڭ شىعۋىن دا ازايتادى.
– ءيا، تازا وتتەگىن جۇتۋ بۇگىندە بۇكىلادامزاتتىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر...
– ءبىز بۇل ماسەلە بويىنشا دا جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىرمىز. شانحايدا وتكەن VI حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا ارىپتەستەرىمە كومىرقىشقىل گازىن جويۋدىڭ جاڭادان اشىلعان جولدارىن كورسەتتىم. سو2-نى جويۋ ءۇشىن ءبىز تابيعي گازدى پايدالاندىق. جاساعان تاجىريبەمىزدىڭ ناتيجەسىندە قۇرامىندا سۋتەگى مەن ءارتۇرلى مولشەردە سو بار سينتەز-گاز ءتۇزىلدى. ال ودان بولاشاقتىڭ جانارمايى بولىپ سانالاتىن الدەگيدتەر، سپيرتتەر، ديمەتيل ەفيرى الىنادى.
بىزدە ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاعى ءبىر كوزى – حيميالىق باتارەيالاردىڭ جاڭا ءتۇرى جاسالدى. بۇرىن باتارەيالارعا گرافيتتى قولدانۋشى ەدىك، ەندى كومىرتەكتەلگەن تابيعي ماتەريال – سارى ورىكتىڭ سۇيەگىنەن جاسالادى. بۇل عىلىمداعى ناعىز سەنساسيا بولدى. كادىمگى سارى ورىكتىڭ سۇيەگى كومىرتەكتەلگەننەن كەيىن ەلەكتروحيميالىق قاسيەتتەرى جاعىنان بىرنەشە ەسە اسىپ ءتۇستى. وسى جاڭالىعىمىزبەن توكيونىڭ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن تانىستىرعاندا ماماندار تاجىريبەنىڭ ناتيجەسىن كورىپ قايران قالدى. جاپوندىق عالىمدارمەن وسى ماسەلە بويىنشا جۇمىستاردى جالعاستىرۋعا كەلىسىمگە وتىردىق. سونداي-اق وندىرىستە قولدانىلاتىن ەلەكترود تاپشىلىعىن جويۋ ءۇشىن مەتالدى ەلەكترمەن دانەكەرلەۋ ەلەكترودتارىنىڭ جۇمىس مەرزىمىن ۇزارتاتىن ە-46 جاعىلاتىن شيحتانىڭ قۇرامىن جاسادىق. بۇل تەحنولوگيا ەلەكتر دوعاسىنىڭ تەز تۇتانۋىن جانە ونىڭ ۇزاق جانۋىن، تەمىردى ءپىسىرۋ كەزىندە تىگىستىڭ تەگىس بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
جاڭا تەحنولوگيانى پاۆلودار قالاسىنداعى ەلەكترود شىعاراتىن «ۆتورچەرمەت» اق قابىلداپ، وندىرىسكە قوستى. وسى تەحنولوگيا بويىنشا قۇرامى ناشار بولات قۇيماسىن پىسىرۋگە جانە مەتالدان جاسالعان زاتتاردى اينىمالى جانە تۇراقتى ەلەكتر اعىنىندا جارتىلاي اۆتوماتتى تۇردە پىسىرۋگە ارنالعان كۆس-19ك ماركالى كەراميكالىق فليۋستەر الىندى. جاڭادان جاسالىنىپ جاتقان تەحنولوگيالارىمىز مۇنىمەن بىتپەيدى. مىسالى، ەسكىرىپ، جەلىنگەن اۆتوماشينا دوڭگەلەكتەرىن قايتادان وڭدەۋ ۇلكەن پروبلەما. ءبىز ونىڭ وڭاي جولىن تاپتىق. دوڭگەلەككە 180 گرادۋستىق سۇيىق ازوتتى قۇيىپ جىبەرسەڭ، رەزيناسى سىقىرلاپ قاتىپ قالادى، سودان كەيىن وعان وتتەگى مەن سۋتەگى بەرىلەدى دە، وت قويىلادى. جارىلىستىڭ ناتيجەسىندە دوڭگەلەكتىڭ رەزيناسى ءبىر بولەك، سىمى ءبىر بولەك ۇگىتىلىپ تۇسەدى. اينالاسى بىرنەشە سەكۋندتىق قانا جۇمىس.
– زۇلحايىر ايمۇحامەت ۇلى، ءسىز عىلىم سالاسىنداعى ءىرى تۇلعاسىز، قازاقستانداعى ەڭ ءىرى، ىرگەلى ءبىلىم ورداسىندا ونداعان جىل باسشىلىق قىزمەتتەردى اتقاردىڭىز. وسى ۋنيۆەرسيتەتكە، جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزگەن جاڭالىقتارىڭىز بار ما؟
– 1981 جىلى تاجىريبە جيناقتاپ، ءبىلىمىمدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنە ون ايعا ىسساپارمەن باردىم. ارينە، ول جاقتان قايتىپ كەلگەندە باسىم جاڭا يدەيالارعا، رەفورماتورلىق ويلارعا تولى بولدى. ارادا بىر-ەكى اي وتكەن سوڭ، سول كەزدەگى قازمۋ-دىڭ مەحانيكالىق فاكۋلتەتىندەگى ءماجىلىس زالىندا پارتيا اكتيۆىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى. سول جەردە ماعان ءسوز بەرىلدى. مەن بولسام، ءبىزدىڭ وقۋ ورنىنداعى كەمشىلىكتەردى جويۋ تۋرالى، كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەكتىگىن قىزبالانا ايتىپ، ءبىراز جەرگە بارسام كەرەك. جينالىس سوڭىندا قورىتىندى ءسوزدى العان رەكتورىمىز ومىربەك جولداسبەكوۆ: «مانسۇروۆ سياقتىلاردى شەتەلگە وقۋعا جىبەرسەڭ، وسىلاي باسىمىزعا بالە بولادى، ءوزىمىزدى سىناپ، ءبىر كۇندە ۋنيۆەرسيتەتىمىزدى كەمبريدجدەگىدەي قىلىپ وزگەرتكىسى كەلەدى»، – دەپ قالجىڭداپ ەدى. ءبىراق ارتىنان مەنىڭ ايتقان ەسكەرتۋلەرىمنىڭ ءبىرقاتارى جولعا قويىلدى. ول كىسى ۋنيۆەرسيتەتكە كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزدى، ال ءبىز سول كىسىنىڭ باستاماسىن جالعاستىرىپ كەلەمىز.
ۋنيۆەرسيتەتىمىز بىرنەشە حالىقارالىق جوبالار مەن گرانتتاردى جەڭىپ الدى. ولاردىڭ ءىشىندە ناتو-نىڭ، تەمپۋس/تاسيس گرانتتارىن اتاپ وتۋگە بولادى. سونداي شارالاردىڭ كومەگىمەن ۋنيۆەرسيتەتىمىز رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بولىپ كومپيۋتەرلىك جۇيەگە ءوتتى. ءقازىر قازۇۋ جۇيەءسىندە مىڭداعان كومپيۋتەر جۇمىس ىستەيدى. بۇل جاعىنان كەيبىر ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردەن كوش ىلگەرى كەلەمىز دەۋگە بولادى. حالىقارالىق قاتىناستاردى نىعايتىپ، بىرلەسكەن ورتالىقتار اشىپ جاتىرمىز. ءقازىر لانچجوۋ ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرلەسىپ اشقان جۇڭگو ءتىلى ورتالىعى، ءقازاقستان-ۇندى اقپارات تەحنولوگيالارى ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. ينفورماتيكا، شەت ءتىلى، زاڭ، ەكونوميكا سالالارى بويىنشا ەلەكتروندى الىستان باسقارۋ جۇيەسى قۇرىلدى. جالپى ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى وتە كوپ.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
