سوڭعى جىلدارى تاماق ونەركاسىبى عىلىمي-تەحنيكالىق سالامەن قاتارلاسىپ دامىپ كەلەدى. بۇگىنگى قىم-قۋىت زاماندا كوپشىلىگىمىز  جول-جونەكەي، اسىعىس تاماقتانىپ، جۇمىسقا جۇگىرەتىنىمىز بەلگىلى. اسحانالاردا دايىندالعان تاماقتىڭ ساپاسىنا ءمان بەرىپ جاتپايمىز. ال دامىعان ەلدە ادام ورگانيزمىنە قاجەتتى داۋىرمەندەردى بەرەتىن پروفيلاكتيكالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ پايدا بولعانىن بىرەۋىمىز بىلسەك، ەندى ءبىرىمىز بىلمەۋىمىز مۇمكىن. ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى، قۇنارلى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن دايىنداۋدا قازاق عالىمدارى دا قاراپ قالىپ جاتقان جوق. قازىرگى تاڭدا بۇل باعىتتا قازاق قايتا وڭدەۋ جانە تاماق ونەركاسىبى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى جان-جاقتى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. تاياۋدا اتالعان ينستيتۋتتىڭ «بيوتەحنولوگيا، تاماق ساپاسى جانە قاۋىپسىزدىگى» زەرتحاناسىنىڭ جەتەكشىسى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءماسىمجان ۆەلياموۆقا جولىققانىمىزدا، بىلىكتى مامان، مايتالمان عالىم ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ ءمانى جانە سۋسامىر اۋرۋىنا شالدىققان ادامدارعا قاجەتتى جاڭا ەكسترات ويلاپ تاپقانىن اڭگىمەلەپ بەردى.

 – ءماسىمجان مىرزا، جەر شارىندا دام سانى ارتقان سايىن ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى تۋىنداپ وتىرعانىن بىلەمىز. بۇدان باسقا ساپالى ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىن قالىپتاستىرۋدىڭ دا ماڭىزدى جۇمىستارى قولعا الىنۋدا. قازاقستانداعى بۇل باعىتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– «اۋرۋ – استان» دەپ اتا-بابالارىمىز بەكەر ايتپاعان عوي. قازىرگى تاڭدا جۇرتتىڭ ءبارى دۇرىس تاماقتانىپ ءجۇر دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن ەۋروپاعا بارعانىمدا ونداعا ءىرى كومپانيالار جاڭادان جۇمىسقا قابىلداناتىن ادامنىڭ قانداي ازىق-تۇلىك تۇتىناتىنىنا باسا ءمان بەرەتىنىن كورىپ، تاڭعالدىم. ولار جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن ادامعا كۇندەلىكتى ومىردە قانداي بيولوگيالىق قوسپالاردى قولداناتىنى جايىندا اشىق سۇرايدى ەكەن. ەگەر بيولوگيالىق قوسپالار تۇتىنباساڭىز، ءسىز ون جەردەن ءبىلىمدى بولساڭىز دا جۇمىسقا قابىلدانبايسىز. ويتكەنى، ولار قازىرگىدەي ەكولوگيالىق احۋالى ۋشىققان زاماندا بيولوگيالىق قوسپالاردى تۇتىنبايتىن ادامدار ءتۇرلى اۋرۋلارعا ءجيى شالدىعىپ، كومپانيا جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارى كۇندەلىكتى ومىرلەرىندە بيولوگيالىق قوسپالاردى تۇتىنىپ، دۇرىس تاماقتانۋعا باسا ءمان بەرەدى. ال بىزدە مۇنداي جاعداي ءالى قالىپتاسقان جوق.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ساپالى تاماق ونەركاسىبىن قۇرۋ باعىتىندا كوپتەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى قولعا الىنۋدا. ەلىمىزدە ساپالى ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولاتىن ورازان زور شيكىزات قورى بار. بىزدەر بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ءوز باسىم اگرارلىق سالانى ەلىمىزدى العا باستايتىن ستراتەگيالىق سالالاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى كەڭ-بايتاق قازاق جەرىندە ءتۇرلى ءداندى-داقىلدار مەن كوكونىستەردى وسىرۋگە بولادى. ال ولاردى تەرەڭ وڭدەسەك، ساپالى ازىق-تۇلىكتىڭ مول قورىنا يە بولاتىنىمىز بەك مۇمكىن.

– ءسىزدىڭ قىزىلشا مەن سابىزدەن پەكتين شىرىنىن الىپ، ونى وندىرىستىك دەڭگەيدە وندىرۋگە تالپىنىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. تاياۋدا قانت ديابەتىنە شالدىققان ادامدار ءۇشىن قۇرامىندا ينۋلين ەكستراكتى بار جاڭا پروفيلاكتيكالىق ازىق ءتۇرىن ويلاپ تاپقانىڭىزدى ەستىدىك. جاڭا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىڭىزدىڭ ماڭىزى جايىندا اڭگىمەلەسەڭىز؟     

– ينۋلين ەكستراكتىن الۋ جولىندا ءبىراز ەڭبەكتەندىك. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 16 ميلليوننان استام حالىق بار دەسەك، سونىڭ 2 ميلليونعا جۋىعى قانت ديابەتىنىڭ ءتۇرلى دەڭگەيىنەن جاپا شەگىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتى ءدارىسىن مەملەكەت ءوزى ساتىپ الىپ بەرۋدە. ەگەر ۇكىمەتىمىز سۋسامىر اۋرۋىنا شالدىققاندارعا مۇنداي قامقورلىق جاساماعاندا، جۇزدەگەن مىڭ ادام ۇلكەن قيىندىقپەن بەتپە-بەت كەلەر ەدى. ديابەتكە شالدىققان اۋرۋلارعا قاجەتتى ءينسۋليننىڭ نارىقتاعى باعاسىنا نازار اۋدارساڭىز، ونى كەز كەلگەن ناۋقاستىڭ ساتىپ الۋىنا مۇمكىندىگى جوق ەكەنىن بايقايسىڭ.

قانت ديابەتى اۋرۋى ەلىمىزدە كەڭ تاراعان اۋرۋ بولعاندىقتان بىزدەر وسى دەرتتى اۋىزدىقتاپ، الدىن الۋدىڭ جولىن كوپ ىزدەندىك. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ينۋلين ەكستراكتىسى سۋسامىردىڭ اۋىزدىقتايتىنىنا كوز جەتكىزدىك. ال ينۋلين، نەگىزىنەن كوپشىلىككە بەلگىسىز توپينامبۋر دەگەن وسىمدىك تۇينەگىنىڭ قۇرامىندا كوپ كەزدەسەدى.

– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، سوندا بۇل وسىمدىك قازاقستاندا وسە مە؟

– وسەدى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ينۋلين الۋ ماقساتىندا  توپينامبۋردى كوپتەپ وسىرگەن. بۇگىندە قانت ديابەتىنە شالدىققان ءبىراز ادامدار ساياجايلارىندا توپينامبۋردى ءوسىرىپ، تۇتىنادى. بىزدەر عىلىمي-زەرتتەۋ بارىسىندا توپينامبۋردىڭ قازاق جەرىنە بەيىمدەلگەن بىرنەشە ءتۇرىن دە انىقتادىق. توپينامبۋر – كارتوپ تۇقىمداستارىنا جاتاتىن وسىمدىك. ونىڭ تۇبىرىنەن سۋسامىر اۋرۋىنىڭ الدىن الاتىن ينۋلين ەستراكتىن الۋعا بولادى.

– ءماسىمجان مىرزا، توپينامبۋردان ءينۋليندى ءبولىپ العاننان كەيىن ونى جۇرت قالاي تۇتىنادى؟

– وسى رەتتە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، ينۋلين – تازا تابيعي ءونىم. سوندىقتان ونى قاندايدا ءبىر تاماق ونەركاسىبىندە قولدانىلاتىن حيميالىق كونسەنتراتتارمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. توپينامبۋردان ءبولىپ العان ءينۋليندى ايران مەن يوگۋرتتارعا، شىرىندارعا بەلگىلى مولشەردە قوسۋعا بولادى. ينۋلين قوسىلعان يوگۋرتتار مەن شىرىنداردى تەك قانا ازىق-تۇلىك دەپ قاراستىرۋعا بولمايدى. بۇدان كەيىن ونى پروفيلاكتيكالىق ازىق-تۇلىكتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزامىز.

– ينۋلين قوسىلعان ءسۇت ونىمدەرى مەن شىرىنداردى جالپى كوپشىلىكتىڭ تۇتىنۋىنا بولادى ما؟

– ارينە. ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن قۇرامىندا ينۋلين بار ازىق-تۇلىكتى تۇتىنىپ، وزدەرىنىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتا الادى. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، ينۋلين تابيعي-بيولوگيالىق قوسپا دەپ اتاساق بولادى.

– ينۋلين ديابەتيكتەر كۇن سايىن پايدالاناتىن ءينسۋليننىڭ ورنىن الماستىرا الا ما؟

– جوق. ينۋلين ەشقاشان ءينسۋليننىڭ ورنىن الماستىرا المايدى. ءبىزدىڭ ويلاپ تاپقان ءونىمىمىز اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا جاردەمدەسەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.  قانت ديابەتى اۋرۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىنە شالدىققان ادامدارعا ينسۋلين اۋاداي قاجەت. ال اتالعان اۋرۋدىڭ تومەنگى دەڭگەيىمەن اۋىراتىن ناۋقاستار ينۋلين قوسىلعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن پروفيلاكتيكالىق ماقساتتا پايدالانۋىنا بولادى. ايتالىق، قانىندا قانت قۇرامى 4-5 مولشەردە بولاتىن ادامداردىڭ اۋرۋى اسقىنعاندا قانتتىڭ قۇرامى 7-8 دەيىن جوعارىلاپ كەتەتىنى بەلگىلى. وسىنداي ادامدار ينۋلين قوسىلعان ازىق-تۇلىكتەردى پايدالانىپ، قانداعى قانتتىڭ مولشەرىن قالىپتى دەڭگەيدە ۇستاۋىنا بولادى. ادام ورگانيزمىنە قانت اۋاداي قاجەت. ەگەر ونى كوپ مولشەردە تۇتىنساڭىز، سۋسامىرعا شالدىعۋىڭىز مۇمكىن. قانت ديابەتىنەن ساقتانعىسى كەلەتىن ادامدار قۇرامىندا ينۋلينى بارى پروفيلاكتيكالىق ازىق-تۇلىكتەردى پايدالانۋىنا بولادى.

– عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىڭىزدىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ەكەنىن بايقادىق. جالپى، بۇل جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان كاسىپورىندار بولدى ما؟

– بىزدەر بۇل باعىتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ەندى عانا اياقتاپ، ونى وندىرىستىك دەڭگەيگە شىعارۋ ءۇشىن بيزنەس جوسپار دايىنداۋدامىز. بولاشاقتا ەلىمىزدەگى كاسىپورىندارمەن تىزە قوسىپ جۇمىس ىستەيتىنە سەنىمىم مول. ويتكەنى بۇل عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن وندىرىسكە ەنگىزۋى ءۇشىن شىرىن مەن ءسۇت ونىمدەرىن وندىرەتىن كاسىپورىندار وندىرىستىك جۇيەسىن قايتا قۇرىپ، اۋرەگە تۇسپەيدى. ۇلكەن رەزۋارلارداعى ءسۇت پەن شىرىننىڭ كولەمىن انىقتاپ، وعان 10-15 پايىز ينۋلين ەكستراكتىن قوسسا، ولاردىڭ ونىمدەرى پروفيلاكتيكالىق ازىق-تۇلىك دەگەن اتاۋعا يە بولادى. ءينۋليندى يوگۋرت پەن شىرىنعا قوسۋ ءۇشىن باسى ارتىق شىعىننىڭ قاجەتى جوق.

– ءونىمنىڭ باعاسىنا اسەر ەتپەي مە؟

– بىزدەر بۇل جاعىندا ەسەپتەدىك. يوگۋرت پەن شىرىنعا ينۋلين ەكستراكتىن قوسقاندا ولاردىڭ قۇنى بار بولعان 10-15 تەڭگەگە ارتاتىنىن بايقادىق.

نۇرلان جۇماقانوۆ،

«ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ورتالىعى» اق  قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى  جەتەكشىسى