ەي، تاكاپپار دۇنيە،
ماعان دا ءبىر قاراشى.
تانيمىسىڭ سەن مەنى،
«باسقادان كەم بولماۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك»، دەپ احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقانداي، بۇگىندە قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن البەتتە ءبىلىم كەرەك ەكەنى بەلگىلى.
وسى رەتتە، بۇگىنگى اڭگىمە اۋانى بار ءومىرىن ءبىلىم جيناۋعا سارپ ەتكەن، سانالى عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان – اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايبىن ادەپحان ۇلى جايلى بولماق.
ايبىن ادەپحان ۇلى – ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن اۋىلشارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە، اسىرەسە اگرارلىق عىلىمدى دامىتۋ مۇددەسىنە ارناعان قايراتكەر. اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا سىڭىرگەن قىزمەتى مەن جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعىنان اۋىلعا دەگەن جاناشىرلىقتىڭ، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، بيىك پاراسات پەن پايىمنىڭ بولمىسى كورىنەدى. مەن وسى ماقالامدا ايبىننىڭ تاعىلىمعا تولى ەڭبەك جولىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ، عىلىمداعى ىزدەنىستەرى مەن ىزگىلىكتى ىستەرىنە نازار اۋدارماقپىن.
ايبىن – كەلىستى سىرت كەلبەتىمەن، ىشكى دۇنيەسىنىڭ تەرەڭىمەن ەرەكشەلەنگەن، تانىم-پايىمى كەڭ، حاريزماسى قۋاتتى ازامات. باسقا دا تولىپ جاتقان جاقسى قاسيەتتەرى، وزىنە ءتان جىگەر-قايراتى پاراسات-بىلىكتىلىگىن اداقتاعانداي. ۇلكەندەرمەن ديدارلاسسا يناباتتىلىقپەن ءسوز تىڭداۋى، كىشىمەن سويلەسسە يگىلىككە ۇيرەتۋگە ۇمتىلۋى، كورگەن-بىلگەنىن، الەمدىك جەتىستىكتەردى تەرەڭ ۇعىنۋى، ونى جالپاق جۇرتقا قاراپايىم تىلدە جەتكىزە ءبىلۋى، اسىرەسە، عىلىم بولسىن، ادەبيەت بولسىن اڭگىمە تاقىرىبىنا بويلاي ءبىلۋى، ءارقىرلى تابيعي تالانت دارىعان ازامات ەكەنىن كورسەتەدى. وتىرىس پەن باس قوسۋلاردىڭ ءاردايىم قىزىقتى ءوتۋىن، جيىنداردىڭ اعىلعان وي-پىكىردىڭ ورداسىنا اينالۋىن، كەزدەسۋلەردىڭ اسەرلى، ماعنالى وتۋىنە ەرەكشە ءمان بەرەتىن ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى دە اركىمگە بۇيىرا بەرمەس قابىلەت.
ايبىن تورەحانوۆتى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى عالىم دارەجەسىنە جەتكىزگەن دە تۋاءبىتتى تالانتى جانە تاۋداي تالابى دەۋگە بولادى. مەن ايبىندى ماسكەۋ وليمپياداسى وتكەن سوناۋ 1980 جىلداردان بەرى بىلەم. ايبىن سول جىلعى كۇزدە ماسكەۋدەگى ك. ي. سكريابين اتىنداعى مال دارىگەرلىك اكادەمياسىنا ستۋدەنت بولىپ قابىلدانعان ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ستۋدەنتتەر اراسىنداعى ابىرويىمەن، وقۋعا دەگەن ۇقىپتىلىعىمەن وقىتۋشىلاردىڭ ىنتا-پەءيىلىن اۋدارسا، ستۋدەنتتەر كوميتەتىندەگى قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەندى قاتىسۋىمەن ماعىنالى كەشتەردىڭ شىرايىن اشىپ ءجۇردى. ءسويتىپ ول زەرەكتىگىمەن، تالانتىمەن، تاپقىرلىعىمەن مال دارىگەرلىك اكادەمياسى قابىرعاسىندا ابىرويلى بولدى. وسى قاسيەتى ستۋدەنت كەزىندە سارالانىپ، ەڭبەككە ارالاسقان دا ۇلكەن بەلەسكە كوتەرگەن بولار.
ەڭبەك جولىن اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىندا زووتەحنيك بولىپ باستادى. شارۋاشىلىقتا سەلەكسيونەر رەتىندە ءىس جۇزىندە شىڭدالىپ، اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، عىلىمي ىزدەنىستەرگە بوي ۇردى. بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارتەبەسىن العان سوڭ، عىلىمداعى العاشقى ەڭبەك جولىن تالدىقورعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنان باستادى. سول كەزەڭ، ونان سوڭ وبلىستىق عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعىنداعى باسشىلىعى، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندەگى قىزمەتى جانە رەسپۋبليكالىق «اسىل تۇلىك» مال اسىلداندىرۋ ورتالىعىنداعى باسشى لاۋازىمدارى ەل قۇلاعىنا ىلىگىپ، جاقسى جاعىنان ەلەنىپ، ونەگە تۇتارلىق ىسكە ۇلاسقانىن اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمي قاۋىمى تەگىس بىلەدى.
«جاقسىنىڭ جاتتىعى جوق» دەگەن، سول ستۋدەنتتىك كەزەڭنەن جاقسى ءتىل تابىستىق. كوڭىل تابىسىپ، اڭگىمەمىز جاراستى. ءبىر بايقاعانىم، ايبىن ايتار ويىن ماقال-ماتەلمەن تۇزدىقتاپ، كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ سوزىمەن ساباقتاپ وتىرادى ەكەن. ستۋدەنتتىك ءداۋىر، ارمياداعى ءومىر، ونان سوڭ شارۋاشىلىقتا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە دە ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قارىم-قاتىناس ۇزىلگەن ەمەس. وسى ارالاستىق، الماتىداعى «قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا» عىلىمي ورتادا جالعاسىن تاپتى. سودان بەرى مەن ايبىندى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تاني الدىم دەپ ويلايمىن.
مەنىڭ كوڭىلگە توقىعانىم، ايبىننىڭ بويىنان قازاققا ءتان كەڭدىك، تەرەڭدىك جانە بيىكتىك قاسيەتتەر بايقالادى. ەڭ اۋەلى ويىنىڭ كەڭدىگى، سونان سوڭ پەيىلىنىڭ كەڭدىگى. بابالارىمىزدىڭ «پەيىلىڭ تارىلماسىن» دەگەن ءسوزىن تىلەك رەتىندە قابىلدايمىز، دەگەنمەن استارىندا قولىڭدا باردى باعالاپ، ىقساتتاپ جۇمساۋعا تىرىس دەيتىن تاپسىرما جاتقانداي. كەڭ ويلاۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى، ويدىڭ كەڭدىگى ۇلكەن شارۋا ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. وسى ورايدا، ادام ءومىرىنىڭ قانداي بولماعى ويى مەن نيەتىنە بايلانىستى ەكەنى ايبىننىڭ ومىرىنەن بايقاۋعا بولادى.
ويىنىڭ كەڭدىگى، ارينە، ۇدايى وقۋىمەن، وقىعانىن كوڭىلگە توقۋىمەن، ۇزدىكسىز ىزدەنۋىمەن قالىپتاسقان بولار دەسەك، پەيىلىنىڭ كەڭدىگى اجە تاربيەسى، اكەنىڭ قانى مەن انانىڭ اق سۇتىنەن دارىعان سياقتى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت، ايبىن پەرزەنتحانانىڭ تار بولمەسىندە ەمەس، قازاقتىڭ قاسيەتتى مەكەنى كەڭ جايلاۋدىڭ بيىك تورىندە ومىرگە كەلۋى. پەيىلىنىڭ كەڭدىگىنە قاراپ، جومارتتىعى جايلاۋدىڭ توسكەيىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان ساتتەن باستاۋ الىپ، جايلاۋ اياسىندا قىزىق-دۋمانى تولاستامايتىن قازاق حالقىنىڭ نيەتىنەن ءنار الىپ، سۋسىنداعانداي.
تاڭمەن تالاسا ويانىپ، كەز كەلگەن ءىستى ەرتە باستايتىن داعدىسى سول دۇنيە ەسىگىن اشقان ساتتەردەن بويىنا ءسىڭىپ قالعانداي. قىزمەتتە ءجۇرسىن، شەتەلگە ساپارعا شىقسىن، ءاردايىم بوزارا اتقان تاڭمەن تۇرىپ، جۇمىسىنا ەرتە كىرىسەدى. «ەرتە تۇرعان جىگىتتىڭ ىرىسى ارتىق» دەگەندەي، وسى ادەتىنەن استە ارىلعان ەمەس، ءالى دە سول قالپىندا قىزمەتىنە ەرتە كەلىپ، قىزمەتكەرلەر جينالعانشا ويىن جيناقتاپ، تاپسىرمالارىن ۇشتاپ، اتقارار ىستەردىڭ جوسپارىن پىسىقتاپ وتىرعانى.
بيىكتىك دەگەن سيپاتتاماعا كەلسەم، بيىكتەن قاراعان ادامعا المايتىن اسۋ بولمايدى. ايبىننىڭ ءجۇرىپ وتكەن ومىرىنە ۇڭىلسەم، كۇرەسكەرلىك تە، قايراتكەرلىك تە، باتىلدىق تا جەتىپ ارتىلادى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءتورتىنشى سىنىپتان /كلاسستان/ ستاروستا بولۋى ليدەرلىكتىڭ باستاۋى ىسپەتتى. سەگىزىنشى سىنىپتان باستاپ كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولعان. ەندى، وسىعان سوۆەت وداعىنىڭ ماقتانىشى «ارتەك» پيونەرلەر لاگەرىنە جولداما الىپ، ول جەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ابىرويىن ارتتىرعانىن ەسكەرسەك، ايبىننىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنىڭ ەرتە باستان قالىپتاسقانىن كورەمىز.
عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقارعان جىلدارىمدا بايقاعانىم، ايبىننىڭ بارلىق ماسەلەگە بيىكتەن قاراپ، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلۋى. ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا وندىرىستە بولسىن، عىلىمدا بولسىن قانشاما جاقسى ناتيجەلەرگە جەتتى، قىزمەتى دە ءوستى. مىسالى، «كوكتال» اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىندا قىزمەت اتقارعان جىلدارى بۇكىل وداقتىق كومسومولدار ۇيىمىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋىن جەڭىپ العانىن بىلەمىن. وسى جەڭىس ءبىلىم مەن ءوندىرىستى ۇتىمدى ۇشتاستىرۋدىڭ جەمىسى ەدى. ستۋدەنت كەزىندە عىلىمي جوباسى بۇكىل وداقتىق كونكۋرستا ەڭ ۇزدىك عىلىمي ىزدەنىستەر نوميناسياسى بويىنشا ءۆاسحنيل-دىڭ مەدالىن ۇتىپ العانى ەسىمدە. كەيىندەرى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە مال اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى «اسىل تۇلىك» اكسيونەرلىك قوعامىن قۇرىپ، ونىڭ جۇمىسىن زاماناۋي دەڭگەيدە ۇيىمداستىرا ءبىلدى.
وسى تۇرعىدان، ايبىننىڭ اينالاسىنداعى ادامداردى ءومىر سۇرۋگە قۇلشىندىرۋ، ساپالى قىزمەت جاساۋعا ىنتالاندىرۋ جانە ولاردى جاڭاشىلدىققا جەتەلەۋ قاسيەتى – بيىككە ۇمتىلعان ازاماتتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى دەر ەدىم.
ايبىننىڭ بويىنداعى تاعى ءبىر قاسيەت – تەرەڭدىك. شىنىمەن دە، ايبىن تەرەڭ ويلايدى. وقىعانى مول، توقىعانى كوپ، جيناعان ءىلىم-بىلىمى دە تەرەڭ. عىلىمداعى بىلەتىن ىلىمدەرى مەن جاڭالىقتارى ءوز الدىنا، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنان بولەك، الەمدىك ۇزدىك تۋىندىلارمەن، فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرمەن جانە ساياساتكەرلەردىڭ تۇجىرىمدى سوزدەرىمەن جەتە تانىس. اسىرەسە، قازاقتىڭ قارا ولەڭىمەن قاناتتانىپ، ناقىل سوزدەرىمەن ءسوز ساپتاۋى قازاقى بولمىسىن اشا تۇسەدى.
عىلىمعا ەرتە ارالاسقاننان بولار، ءار نارسەگە عىلىمي نەگىزدە قارايتىن ادەت قالىپتاسقان. العاشقى عىلىمي ماقالالارى ستۋدەنتتىك كەزدە ماسكەۋ مال دارىگەرلىك اكادەمياسى قابىرعاسىندا جارىققا شىققان. بۇگىنگى تاڭدا 500-دەن استام عىلىمي جاريالىمدارى جارىق كوردى. بۇل دا جاقسى كورسەتكىش، بيىك جەتىستىك. وسى ورايدا، ايبىننىڭ عالىم رەتىندە بولمىسىن ايشىقتاۋدى پارىزىم دەپ سانار ەدىم.
عىلىمي پايىمدارىنا توقتالسام. بىرىنشىدەن، مال شارۋاشىلىعى قاجەتتىلىگىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اداقتاعان عىلىمي شىعارمالارىن تالداساڭ عىلىمي ويلاۋ الەۋەتىنىڭ ەرەكشە قىرلارىنا ءتانتى بولاسىڭ. مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ تاريحىن سارالاۋ جانە ونى دامىتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ بارىسىندا بايىرعى حالىقتىڭ سول تۇستاعى الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق احۋالىنا تەرەڭ بويلاپ، ەجەلدەن قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ادىستەرىنىڭ قىر-سىرىن عىلىمي تۇرعىدان سارالايدى.
ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ كەڭ دالاسىندا باتىسى مەن شىعىسىن، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن تۇتاستىرىپ جاتقان تابيعي جايىلىم كەشەندەرىن ءتيىمدى پايدالانۋعا باعىتتالعان دوكتورلىق عىلىمي ىزدەنىسى مال ازىعى ءوندىرىسى سالاسىنداعى ماڭىزى اسا جوعارى عىلىمي ەڭبەك. وسى جۇمىستىڭ عىلىمي جاڭالىعى ءوز الدىنا، ونىڭ تەوريالىق قۇندىلىعى اگرارلىق عىلىمعا قوسىلعان سالماقتى ۇلەس. ازەلگى قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن ۇتىمدى جۇرگىزۋدەگى تابيعي جايىلىمداردىڭ ماۋسىمدىلىعى مەن ورىستەگى وسىمدىكتەردىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ مال شارۋاشىلىعىن ءتيىمدى وركەندەتكەن ادىس-ادەتتەرىن عىلىمي تۇرعىدان «كەڭەستىك مودەل» دەگەن اتاۋمەن دالەلدەپ، ونى زاماناۋي تۇرعىدان جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاعيدالارىن ۇسىندى.
تابيعي جايىلىمداردى پايدالانۋدىڭ وڭتايلى ءادىسى رەتىندە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدىڭ العى شارتتارى جاسالدى. وسى ورايدا، مال جايۋدىڭ ورىستەگى وسكەن وسىمدىكتەرگە تيگىزەتىن اسەرى، شامادان تىس مال جايۋدىڭ توپىراقتىڭ بەتكى جامىلعىسىنا كەرى اسەرى، جايىلىمداعى شوپتەردىڭ كورەكتىك قۇندىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ جايىلىمداردى پايدالانۋ رەتتىلىگى مەن ءتارتىبى جۇيەلەندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى ەڭبەكتىڭ عىلىمي جاڭالىعى ءارالۋان جايىلىم تۇرلەرىن ۇتىمدى پايدالانۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن دالەلدەپ، پراكتيكالىق ماڭىزدىلىعىن ءىس جۇزىندە كورسەتتى.
كەزىندە الاش كوسەمدەرى نازار اۋدارعان، بەلگىلى ءبىر اۋماقتا كوپ جىلدار تىرشىلىك ەتكەن حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ساناسىنا سىڭگەن ءداستۇرلەرى قولدانىستان شىقسا، حالىق ۇلكەن تىعىرىققا تىرەلەدى دەگەن ماسەلە دە ايبىننىڭ ىزدەنىستەرىنەن ورىن الدى. ويتكەنى، داعدىلانعان تىرلىكتەن بوتەن شارۋاشىلىققا ادامنىڭ بىردەن يكەمدەلە كەتۋى قيىن جاعداي. «تىرشىلىك قاراكەتى وزگەرگەن سوڭ ادامدار قينالىسقا تۇسەدى، جاسيدى، ونىڭ اقىرى بويكۇيەزدىككە الىپ كەلەدى» دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بولجامى حالىقتىڭ قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ادەت-داعدىسىنىڭ كۇيزەلىسكە تۇسكەنىنەن كورىنىس تاپتى.
وسى ورايدا، عاسىرلار بويى تىرشىلىك ەتكەن ورتاسىنا بەيىمدەلگەن تابيعاتتىڭ ءتول تۋىندىسى رەتىندە قالىپتاسقان جەرگىلىكتى مال تۇقىمدارىن ءوسىرۋ داعدىسى كەڭەس ءداۋىرى كەزەڭىندە ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ۇلان عايىر دالا توسىندە كوشپەلى تىرلىك ەتكەن بابالارىمىز تابيعاتتىڭ اياسىندا قولدان جاعداي جاسالماسا دا، ءوز تولىنەن كوبەيە الاتىن، قورشاعان ورتانىڭ قيىندىقتارىنا كونبىس وسى مالداردى تەگەۋىرىندى سۇرىپتاۋ تەزىنەن وتكىزگەنى زور جەتىستىك ەدى. الايدا، مال شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋ ماقساتى، ءارى جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىن دامىتۋعا بەيىمدەۋ ۇردىستەرى قازاق حالقىنىڭ قالىپتى تىرشىلىگىنە، ونىڭ ىشىندە مال باعۋ داعدىسىنا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر اكەلدى.
وسى ورايدا، ايبىن تورەحانوۆتىڭ «مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە، تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتتەرىنە باسىمدىق بەرۋ كەرەك، ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ مال ءوسىرۋ تاجىريبەسىنە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى بەيىمدەۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىسى ويعا قونىمدى. ويتكەنى، وتكەندى سارالاساق، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال باعۋ تاجىريبەسىنەن اجىرادىق، جەرگىلىكتى مالدىڭ تۇقىمىن تازا قالپىندا ساقتاي المادىق، سوندىقتاندا تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىكتە دامىعان مال شارۋاشىلىعى سالاسى توقىراۋعا ۇشىرادى. عالىمنىڭ ۇسىنىسىنىڭ استارىندا، تابيعاتتىڭ ءتول تۋىندىسى بولىپ تابىلاتىن جەرگىلىكتى مالدىڭ تەكتىك قورىن تازا ساقتاۋ، الەمدىك سەلەكسيانىڭ جەتىستىكتەرىن قولدانۋ بارىسىندا كەزدەسەتىن سەلەكسيالىق داعدارىس كەزىندە جەرگىلىكتى مال گەنوتيپىن قايتا قولدانۋ ارقىلى مالدى ازعىندالۋ ۇردىسىنەن ساقتاپ قالۋ ءىلىمى جاتتى.
وسىنداي باتىل عىلىمي بولجامدار ۇسىنعان عالىم 2010 جىلدارى ەلىمىزدە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءۇشىن، الدىمەن سەلەكسيا جۇمىستارىن جولعا قويىپ، مال ازىعىن قامداۋ مەن مال دارىگەرلىك ماسەلەلەرىنە پارمەن بەرۋ ارقىلى «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» باعدارلاماسىن وندىرىسكە ۇسىنىپ، وسى باعىتتا ۇلكەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن باستادى.
«كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى رەتىندە، مال اسىلداندىرۋ ۇردىستەرىن زاماناۋي تالاپتارعا ساي اۆتوماتداندىرۋ جۇيەسىنە كوشىرۋ باستاماسىن ۇسىنىپ، وسى باعىتتا اقپاراتتىق-ساراپتاما جۇيەسىن /ياس/ جاساقتاۋدى قولعا الدى. وسى جۇيە /ياس/ باستاپقى كەزەڭدە سىن-ەسكەرتپەلەرگە ۇشىراسا دا، ءالى كۇنگە جۇمىس ىستەپ تۇر، ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتقان ەمەس. ازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكامىزداعى بارلىق اسىل تۇقىمدى مال وسىرەتىن شارۋالار وسى جۇيەنىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەدى. ەۆرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا مال اسىلداندىرۋ سالاسى بويىنشا وسى جۇيە عانا باياندى قىزمەت اتقارىپ، باسقا ەلدەردىڭ نازارىنا ىلىنگەن. الداعى ۋاقىتتا وسى جۇيەنىڭ وداق شەڭبەرىندە مال اسىلداندىرۋ جۇمىسىنا مۇرىندىق بولاتىنىنا كۋا بولساق، قازاقستاندىقتار ءۇشىن ماقتانىش بولاتىنى ءسوزسىز.
ايبىننىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ماقتانىشى رەتىندە اتالاتىن عىلىمي جەتىستىكتەرى جەتەرلىك. مىسالى، رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى «اسىل تۇلىك» اكسيونەرلىك قوعامى قولدانىپ كەلە جاتقان اتالىق مالداردىڭ ۇرىقتارىن مۇزداتۋدىڭ زاماناۋي ءتاسىلى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى. ايتۋلى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى - جاڭا تۇقىم بولىپ قالىپتاسقان «ەتتى مەرينوس» قويى. ساۋىن سيىر سالاسى بويىنشا، رەسپۋبليكامىزدا ءوسىرىلىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى مالدىڭ، مىسالى، الاتاۋ تۇقىمىنىڭ ءسۇتتى باعىتتاعى جاڭا ءتيپى «اقىرىس»، سيممەنتال تۇقىمىنىڭ ءسۇتتى ءتۇرى «ەرتىس» جاڭا ءتيپى جانە قارالا سيىردىڭ قازاقى ءتۇرى «سايرام» جاڭا تيپتەرىنىڭ اۆتورى. وسى جەتىستىكتەر جايلى اقپاراتتار بۇقارالىق باسپا بەتتەرىندە جاريالانىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. بۇل سەلەكسيالىق جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىر پاراسى.
سونىمەن بىرگە، ەتتى باعىتتاعى سيىر تۇقىمدارىنىڭ بىرنەشە تيپتەرى مەن اتالىق ىزدەرىنىڭ /لينيا/ قالىپتاسۋىنا اتسالىستى، ءونىمدى، ياعني ەتتى-سۇتتى باعىتتاعى جىلقى مالىنىڭ جاڭا ءتيپى قوجامبەردى تۇقىمىنىڭ جانە جىلقى شارۋاشىلىعىنداعى بىرنەشە اتالىق ىزدەرىنىڭ اۆتورى. مال شارۋاشىلىعىنان تىسقارى، مال ازىعى ءوندىرىسى سالاسىندا دا سەلەكسيالىق جۇمىستارعا جەمىستى باسشىلىق ەتىپ، ەركەك ءشوپتىڭ جاڭا تۇقىمى «سابات» پەن جوڭىشقانىڭ جاڭا «بالاۋسا» تۇقىمدارىن شىعارۋعا بەلسەنە قاتىستى، ءارى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى.
عىلىمي جۇمىستارىنا بويلاي بەرسەك، قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەر ۇشان تەڭىز. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم باسقا، ول ايبىنعا ءتان قاراپايىمدىلىق. مىسالى، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ايعايلاماي-اق ۇلەس قوسۋى. بار نيەتىمەن، جان-تانىمەن قىزمەتكە بەرىلۋ ايبىن ءۇشىن ازاماتتىق پارىز، ءارى نامىس ىسپەتتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اتلاسىن شىعارۋ بارىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىن، ونىڭ ىشىندە مال ازىعى ءوندىرىسى سالاسى بويىنشا قاراستىرىلعان ماتەريالداردى دايىنداۋعا باسشىلىق ەتتى. وسى ەڭبەگىن اتاقتاپ ايتقانىن ەستىگەن ەمەسپىن. عالىمعا ءتان قاراپايىمدىلىقپەن ارزان بەدەلگە بوي الدىرماي، مۇمكىندىگى بولا تۇرا جەتىستىكتەرىن جاريا ەتىپ، جاعىمدى يميدج قالىپتاستىرۋعا تالپىنعان ەمەس. ونىڭ بويىنداعى وسى قاسيەت ومىرلىك قاعيداتى ىسپەتتى، مەن وسىعان ءتانتىمىن.
قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان انا تىلىندە دايىندالعان بىرنەشە وقۋلىقتار شىعاردى. وسىلاي، «قازاق ءتىلى – عىلىمنىڭ ءتىلى بولا المايدى» دەگەندەرگە ناقتى ىسىمەن تويتارىس بەردى. مىسالى، «مال ءوسىرۋ جانە سەلەكسيا»، «شالعىندىق-جايىلىمدىق مال ازىعى ءوندىرىسى»، «اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن ساراپتاۋ جانە باقىلاۋ»، «ءىرى قارا شارۋاشىلىعى» اتتى وقۋلىقتارى جانە «مال سەلەكسياسى» پراكتيكۋمى مەن «قازاقستاندا مال مەن كۇس ازىقتاندىرۋ جانە ازىق دايىنداۋ تەحنولوگياسى» انىقتامالىعى ستۋدەنتتەر قاۋىمى مەن جوعارى جانە ارنايى وقۋ ورىندارى وقىتۋشىلارى ءۇشىن باعدارشام ىسپەتتەس.
باسشىلىق كۇردەلى ىستەردى جاۋاپكەرشىلىگى زور ادامعا تاپسىراتىنى بەلگىلى. رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى جۇمىسىنىڭ قالىپتى ۇردىسكە تۇسكەنى سول ەدى، ايبىندى كەڭەس وداعىنان قالعان بىرنەشە ينستيتۋتتىڭ بازاسىندا جاساقتالعان جاڭا عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىقتى باسقارۋعا جىبەردى. قوي شارۋاشىلىعى، قۇس شارۋاشىلىعى، ءىرى قارا شارۋاشىلىعى، مال ازىعى ءوندىرىسى جانە مال دارىگەرلىك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن بىرىكتىرگەن «مال شارۋاشىلىعى جانە ۆەتەرينارلىق عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعىنا» باسشىلىققا ايبىن وسىلاي تاعايىندالعان ەدى.
سول جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن باسقارعان تاجىريبەلى باسشى احمەتجان سماعۇل ۇلى ەسىموۆ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى زور، ارىپتەستەرىنە تالاپ قويا بىلەتىن، ەل تىلەگىنە قۇلاق اسا بىلەتىن، جاڭاشىلدىققا جانى قۇمار، قيىن ساتتەردە قيۋىن تاۋىپ، شەشىم قابىلداي بىلەتىن قابىلەتتەرىنە بولا، ايبىندا وسى ورتالىققا جىبەرۋگە شەشىم قابىلداعان بولار. ايبىن ادەپحان ۇلى وسى سەنىمدى ابىرويمەن اقتاپ، بيىككە كوتەرىلگەنى انىق. عالىمداردىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىنە ەركىندىك بەرۋ، عىلىمي زەرتتەۋلەردە جاڭا ادىستەردى باتىل ەنگىزۋ، جاڭاشىلدىقتى ۇدايى قولداۋ جانە جەتىستىكتەرگە جەتكەن عالىمداردىڭ ەڭبەگىن جۇيەلى كوتەرمەلەۋ ارقىلى ايبىن ورتالىقتىڭ جۇمىسىنا پارمەن بەردى.
وسى كەزەڭدە، رەسپۋبليكا كولەمىندە مال شارۋاشىلىعىنداعى سەلەكسيالىق جۇمىستار جاندانىپ، تەحنولوگيالىق ىزدەنىستەر جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، زاماناۋي تالاپ تۇرعىسىنان گەنومدىق ساراپتاۋ جۇرگىزۋ ادىستەرى وندىرىسكە جول تارتتى. تابيعي جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى جاساقتالىپ، ەكپەلى شوپتەردىڭ جايىلىم كەشەندەرىنىڭ دامۋىنا اسەرى پايىمدالدى. زامانا تالابىنا وراي، مال شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋدىڭ العىشارتتارى انىقتالىپ، مال ازىقتاندىرۋدىڭ جاڭا ادىس-تاسىلدەرىن وندىرىسكە بەيىمدەۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى قاراستىرىلىپ، پراكتيكالىق قولدانىسىنا پارمەن بەرىلدى. وسىنداي كەشەندى زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە ءتورت تۇلىكتى تەڭ ءوسىرۋدىڭ عىلىمي تۇجىرىمداماسى جاسالىپ، مينيسترلىككە ۇسىنىلدى. وسى ەڭبەكتەرىندە الەمدەگى وزىق تەحنولوگيالاردى وندىرىسكە ەنگىزۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى تياناقتالدى.
ايبىننىڭ عالىم رەتىندە، قايراتكەر رەتىندە ىزدەنىسى دە، شىعارماشىلىعى دا كوپ قىرلى. جوعارىدا اتاپ كەتكەن عىلىمداعى تىڭ ويلارى مەن باتىل ىزدەنىستەرى ءوز الدىنا، بۇقارالىق باسپا ءسوز بەتىندە جارىق كورگەن تەرەڭ ويلى ماقالالارى مەن اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن ماعنالى سۇحباتتارى شىعارماشىلىق قابىلەتىنىڭ كوپ قىرلىلىعىنا كۋا. كەيبىر سۇحباتتارىندا، مىسالى، «الاش ايناسى» گازەتىنە بەرگەن «جاقىن جايىلىمداردى ازعىنداۋدان ارىلتىپ، شالعاي جايىلىمداردى پايدالانۋدى قولعا العان دۇرىس» اتتى سۇحباتىندا، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «پوتەنسيال - ۆ ميلليوناح گەكتاروۆ. وتگوننىە پاستبيششا - نەيسپولزۋەمىي رەزەرۆ رازۆيتيا وتەچەستۆەننوگو جيۆوتنوۆودستۆا» ماقالاسىندا، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «باسەكەنىڭ ءبىر شارتى وتاندىق عىلىمدى دامىتۋ» مەن «ساپالى جەمشوپ - مول ءونىم كەپىلى» جانە «اقيقات» جورنالىندا بەرىلگەن «وتاندىق عالىمدار زاماناۋي تەحنولوگيالارعا ىلەسە الۋدا ما؟» ماقالالارىندا قايتالانباس ويلار ايتىلىپ، باتىل ۇسىنىستار جاسالادى.
وسى ورايدا، ايبىندى عالىم رەتىندە تانىتقان عىلىمي جاڭا زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىندەگى تەوريالىق تولىقتىرۋلار عانا ەمەس، كوپشىلىككە ارنالعان پۋبليسيستيكالىق ماقالالارى دەسەك اقيقاتتان الىستامايمىن. مىسالى، «اتا-بابالارىمىز قولدان سۇرىپتاۋدى ساۋاتتى جۇرگىزگەن»، «تەكتىلىك - مال ءوسىرۋدىڭ العى شارتى»، «جىلقى - ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى»، «قۇتتى مالدىڭ» قۇتى كەتپەسىن»، «مال شارۋاشىلىعىن قالاي دامىتامىز؟» اتتى تانىمدىق ماقالالارىندا بايىرعى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇر-داعدىسىنا سۇيەنە وتىرىپ، زاماناۋي مال ءوسىرۋدىڭ قىرى مەن سىرىن اشا تۇسەدى. ايبىن قاي تاقىرىپتا ماسەلە كوتەرمەسىن، نىق سەنىممەن پروبلەما بولمىسىنا تەرەڭ بويلاپ، زاماناۋي اعىم اۋانىن ەسكەرىپ، جان-جاقتى تۇجىرىم جاسايدى. فراگمەنتارلى ويلاردى ءبىر جۇيەگە تۇتاستىرىپ، كەشەندى شەشىم قابىلداۋعا ۇمتىلادى. بۇل عالىمعا ءتان ەرەكشە قابىلەتتەرىنىڭ ءبىرى.
سونىمەن بىرگە، عىلىمي زەرتتەۋلەرىن انا تىلىندە جاريالاۋ بارىسىندا كوپتەگەن تەرميندەردى قولدانىسقا ەنگىزدى. «مال ءوسىرۋ جانە سەلەكسيا»، «شالعىندىق-جايىلىمدىق مال ازىعى ءوندىرىسى»، «اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن ساراپتاۋ جانە باقىلاۋ» جانە «ءىرى قارا شارۋاشىلىعى» وقۋلىقتارىندا جۇزدەن اسا جاڭا تەرميندەر قولدانىسقا ۇسىنىلدى. وقىتۋشىلار مەن وقۋشىلار تاراپىنان توسىرقاماي اينالىمعا ەنگەن وسى تەرميندەر اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا، اسىرەسە مال شارۋاشىلىعىندا كەڭىنەن قولدانىلادى.
«ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇستانىمىنا سۇيەنگەن ايبىن، مال شارۋاشىلىعىنداعى عىلىمي تەرميندەردىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا پارمەن بەرىپ كەلە جاتقان عالىمداردىڭ ءبىرى. قاعازعا تۇسكەن ءار تەرميننىڭ عىلىمي استارى قازاقى ۇعىممەن ۇيلەسىمدى بولۋىنا ءمان بەرىپ، ءسوزدىڭ قاتتالىپ تۇسۋىنە دەيىن نازاردا ۇستايدى. مىسالى، اۋكە - پودگرۋدوك، بولبىر - رىحلىي، جاباعى ءجۇن - رۋننايا شەرست، ءماۋىتى ءجۇن - كامۆولنايا شەرست، جەتىلمەي قالۋ - نەدورازۆيتيە، جۇيكەسى جۇقا - نەرۆنىي تيپ، كۇيگەلەك - نەۋروۆنوۆەشەننىي تيپ، كۇيتتەۋشى قوشقار - باران-پروبنيك، ءونىپ-وسۋ - ۆوسپرويزۆودستۆو، سارقا ساۋۋ – رازدوي، سۋالعان سيىر – سۋحوستوينايا كوروۆا، تۇقىمنىڭ ازعىنداۋى – ۆىروجدەنيە پورودى، ءاتالىقىز – لينيا. وسى تەرميندەردىڭ قازاقشا اتالۋى كوڭىلگە قونىمدى، تىلگە جاتىق ءارى قازاقى ۇعىمعا ساي ءورىلۋى كوزگە ۇرىپ تۇر.
ايبىن ەڭبەك جولىنداعى بارلىق بيىكتەرگە ءوزىنىڭ بىلىمدىلىگى، بىلىكتىلىگى، تالاپشىلدىعى، تالعامپازدىعى جانە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ارقىلى جەتتى. ءومىر جولىندا تالاي قيىندىق پەن ادىلەتسىزدىكتەردى باستان كەشىردى. الايدا، ەشبىرىنە مويىعان ەمەس. اقىل-ويىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاپ، رۋحىنىڭ قۋاتىنا سۇيەنىپ، اينالاداعى بولىپ جاتقان جاعدايلارعا بارىنشا سابىرلىقپەن قاراپ، ۋاقىتشا تۋىنداعان قيىندىقتاردى جەڭە ءبىلدى.
وزىنە ءتان تاباندىلىعىمەن مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى عىلىمي ۇستانىمدارىنا سەنىمدىلىكپەن قاراپ، بۇگىنگى تاڭدا سول باعىتتاردى قايتا جاڭعىرتىپ، ىسكە اسىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن ارناۋدا. ۇلگى بولار جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى عىلىمي ماقالالاردىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋى. عىلىمي جاريالانىمدار بولسىن، عىلىمي ىزدەنىستەر بولسىن، تاپتاۋىرىن بولعان ەسكى سارىننان باس تارتىپ، زاماناۋي ۇلگىدەگى وزىق ماتەريالداردى دايىنداۋعا ەرەكشە ءمان بەرەتىن تالاپشىلدىعى. بۇگىنگى بيىككە جەتكىزگەن دە وسى تالاپشىلدىعى بولار.
ايبىننىڭ جاقسى جاقتارى كوپ، دەگەنمەن ۇلگى تۇتاتىن قاسيەتىنىڭ بىرەگەيى – ىزدەنىمپازدىعى. ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە. كىتاپ، گازەت-جۋرنالداردى ۇزبەي وقۋ كۇندەلىكتى داعدىعا اينالعان. وقىعان ماتەريالدارىنىڭ كەرەكتى تۇستارىن ءتۇرتىپ، قاعازعا تۇسىرۋدەن جالىقپايتىن ادەتى تاعى بار. سويلەسكەندە سۇحباتتاسىن اڭگىمەنىڭ يىرىمىنە باۋراپ الۋ دا ايبىنعا ءتان ەرەكشەلىك. سونىمەن بىرگە، تابان استىندا ءسوز تابۋعا، ۇتقىر شەشىم قابىلداۋعا، قيسىنىن كەلتىرىپ جىلدام جاۋاپ بەرۋگە شەبەر. وسى قاسيەتتەر ءبىلىمى مول، ىزدەنىمپاز ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.
بىلىممەن قاتار بىلىكتىلىگىن دە ەلگە مويىنداتقان ازامات. عىلىمي جيىنداردا تالاس-تارتىس تۋىنداعان پىكىرلەردى ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، ءبارى مويىندايتىن كەسىمدى شەشىم ايتا الاتىن ادىلدىگى دە عىلىمي ورتاعا ءمالىم. عىلىمعا دەگەن ادالدىعىنىڭ كۋاسى عىلىمي-تانىمدىق ماقالالارىندا عىلىمي بولجامداردى تانىمدىق تۇرعىدان كوركەم سۋرەتتەپ، ەسكەرىلمەگەن ەلگە تانىس دۇنيەلەردى /قۇبىلىستاردى/ جاڭا قىرىنان سيپاتتاپ، عالىمداردى دا، وقۋشىلاردى دا ويعا جەتەلەيدى. جيناعان ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن، اتقارار ءىسىنىڭ مايەگىنە اينالدىرا العان وسى قابىلەتى كەلبەتىنە كورىك بەرىپ، كىسىلىك مارتەبەسىن اسقاقتاتا تۇسكەندەي.
وسى ورايدا، قازاق اگرارلىق عىلىمىنىڭ تىنىسىنا دەم بەرگەنىمەن قاتار، باسقا ەلدەردىڭ عىلىمي ورتاسىنا ۇلتىمىزدىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىن تانىتۋ بارىسىندا رەسەي، اقش، فرانسيا جانە المانيا مەملەكەتتەرىنىڭ عىلىمي جاريالانىمدارىندا ماقالالار جاريالاپ، قازاقستاندىق عىلىمنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتىر.
ەڭبەك سۇيگىشتىگى ءوز الدىنا، جالقاۋلىق پەن كەرتارتپالىققا جانى قاس. جان قۋاتى مول بولعاندىقتان، قازاقشىلىققا سالىنبايتىن تاۋەكەلشىل ازاماتتىعى بار. كوپ عالىمدارعا ءتان «اربانى سىندىرماي، وگىزدى ولتىرمەي»، باستاعان ىستەرىن اياقسىز قالدىرۋ دەگەن ايبىنعا جات قاسيەت. «تاۋەكەل ءتۇبى – جەل قايىقتىڭ» ەسكەگىن قورىقپاي ەسەتىن باتىلدىعى بار. وسى باتىلدىعى بولار، ەل ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ تۇرعان 2000 جىلدارى، ماتەريالدىق بازاسى كۇيرەپ جاتقان اقمولا وبلىستىق مال اسىلداندىرۋ ستانسياسىنىڭ نەگىزىندە رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى «اسىل تۇلىك» قوعامىن قۇرىپ، جۇمىسىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەردى.
2010 جىلدارى «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» باعدارلاماسىن ۇسىنىپ، رەسپۋبليكامىزداعى اسىل تۇقىمدى مال ءوسىرۋدىڭ جاڭا باعىتىن جاساقتاپ، مال شارۋاشىلىعى سالاسىنا سيفرلاندىرۋ جۇيەسىن /ياس/ ەندىردى. قازىرگى ۋاقىتتا، كەزىندە 2012 جىلدارى باستاعان مال تۇقىمىن باعالاۋدىڭ زاماناۋي جۇيەسىن تولىق وندىرىسكە ەنگىزۋگە بار كۇش-جىگەرىن سالۋدا. ەڭ باستىسى، گەنومدىق سارالاۋ ارقىلى اسىل تۇقىمدى مالدىڭ قۇندىلىعىن ەرتە انىقتاۋدىڭ ۇتىمدى ادىستەرىن وندىرىسكە ۇسىنۋعا بار ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن جۇمىلدىرۋدا.
ادامي جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىر پاراسى – قولى اشىق، كوپشىلدىگى. كۋرستاستارىنا، جانىندا جۇرگەن جاقىن ازاماتتارعا جىلى ىقىلاس تانىتىپ، ءاردايىم كومەك كورسەتىپ، دەمەپ جىبەرۋگە دايىن تۇرادى. ۇيىندە بولسىن، ءىس ساپاردا بولايىق، ءاردايىم ءدام-تۇزىن ۇسىناتىن قازاقى قوناقجايلى مىنەزىنە رازى بولاسىڭ. قىزمەتىن بۇلداماي، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىگە ىزەتپەن قاراپ، ادام كوڭىلىن جىعا بەرمەيتىن كىشىپەيىلدىلىگى باسىم. دەگەنمەن، بەتىڭە ايتاتىن تۋراشىل، بىربەتكەي مىنەزىنە ساي كەيدە، اشۋ قىسقاندا بۋراداي بۋىرقانۋى دا مۇمكىن.
جوعارى وقۋ ورنىندا بىرگە وقىعان، ءارى ۇزەڭگىلەس دوسىم ايبىننىڭ قىر-سىرىنا ۇڭىلە وتىرىپ، «ۇستازى جاقسىنىڭ، ۇستامى جاقسى» دەگەن ناقىل كوكەيگە قوناقتادى. ايبىننىڭ ءاردايىم اۋزىنان تاستامايتىن، ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن ۇستازىنىڭ ءبىرى اكادەميك ليەۆ كونستانتينوۆيچ ەرنست. اكادەميك ل.ك. ەرنست كەڭەستىك وداقتىڭ بەلگىلى عالىمدارىنىڭ بىرەگەيى، ءۆاسحنيل-دىڭ وتىز جىلدان اسا ۆيسە-پرەزيدەنتى بولعان مەملەكەتتىك قايراتكەر، ءارى عۇلاما عالىم. كەڭەس وداعىندا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ العىشارتتارىن عىلىمي نەگىزدە قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم-ۇيىمداستىرۋشى. كەڭەس وداعىنىڭ اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن ىلگەرىلەتۋ باعىتىنداعى كەشەندى باعدارلاماسى «سەلەكس» - ءتىڭ باستى اۆتورى.
ءومىرىنىڭ جاۋاپتى كەزەڭدەرىندە ۇستاز بولعان ادامدار دا كەڭەس وداعىنىڭ عىلىمي ورتاسىنا تانىمال جاندار. مال دارىگەرلىك اكادەمياسىندا ديپلومدىق جۇمىسىنا جەتەكشى بولعان اكادەميك كراسوتا ۆلاديمير فيليپپوۆيچ ەدى، گەنەتيكا ۇيىرمەسىندە عىلىمي جەتەكشىسى پروفەسسور گەن نيكيفيروۆيچ شانگين-بەرەزوۆسكيي بولدى. دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىنا ل.ك. ەرستپەن قاتار قازاقستاندىق عالىم - اكادەميك، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى قاسىم ءابۋ ۇلى اسانوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. سوۆەت وداعىنا تانىمال عالىمدار - اكادەميكتەر ق.ءۇ. مەدەۋبەكوۆ، ي.ن. نەچايەۆ، ر.ا. ورازالييەۆ سياقتى تۇلعالارمەن يىقتاسىپ بىرگە قىزمەت اتقاردى. ايبىننىڭ عىلىمعا ادال ازامات بولىپ قالىپتاسقانىنا وسىنداي ۇستازدارىنان ءبىلىم الىپ، ۇلگى-ونەگە ۇيرەنگەنى بولار. ءبىلىم جولىندا دا، عىلىمي ىزدەنىستەردە ءاقىل-بىلىمى اسقان ادامداردىڭ قارىمىندا شىڭدالىپ، عالىمدىعىن جالعاستىرۋدان تانباي كەلەدى.
ۇزەڭگىلەس دوسىم ايبىن وسىلايشا ءوزىنىڭ تابيعي قالپىمەن ازاماتتىق كەلبەتىن سومداپ، قازاقستاننىڭ اگرارلىق عىلىمىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە جان-تانىمەن ات سالىسىپ جۇرگەن عالىم. ونەگەسىن ايتا بەرسەم، ۇلگى الۋعا تۇرارلىق قاسيەتتەرى كوپ ازامات.
مەن بىلەتىن ايبىننىڭ بولمىسى جايلى پايىم مەن قىسقاشا بايانىمنىڭ ءبىر ۇزىك نۇسقاسىن وسىمەن اياقتاپ، ايبىن دوسىما الداعى كەلە جاتقان الپىستىڭ اسقار اسۋىنا ابىرويمەن كوتەرىلۋىنە تىلەكتەسپىن.
جوكەن تۇرمۋحامەتوۆ، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى.
