– نۇرتورە اعا، قازاق جۋرناليستيكاسى ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى قوياتىنىن بىلەمىز. ءبارىمىز ەل بىرلىگىنە تىلەكشىمىز عوي. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ءقازاقتىلدى جۋرناليستيكاسى تاعى قانداي تاقىرىپتاردى كوتەرۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– سوڭعى ۋاقىتتارى مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا، ياعني، ينتەرنەت جۋرناليستيكا قارقىندى دامىدى. ونىڭ العاشقى ەكپىنىمەن ءبىراز باسىلىمداردىڭ جابىلىپ قالعانىن دا بىلەمىز. ءقازىر سول ينتەرنەت جۋرناليستيكانىڭ ەكپىنى باسەڭسىگەندەي. جاپاتارماعاي اشىلعان سايتتاردىڭ ءبارى سول باياعى گازەتكە شىققان ماتەريالداردى كوشىرىپ باسۋدا. سوندا ءقازاقتىلدى جۋرناليستەر زاماناۋي تەحنولوگيالىق جەتىستىككە دايىن بولماعانى ما؟
«سايتتاردىڭ كوپتەپ اشىلۋى ءداستۇرلى جۋرناليستيكانى ىعىستىرادى، ەندىگى تاڭدا قاعاز تۇرىندەگى باسىلىمداردىڭ كۇنى ءبىتتى» دەگەن ءۋاجدى ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ اۋزىنان ەستىپ ءجۇرمىز. ءقازىر سايتتاردىڭ دەنى گازەتتەردە جارىق كورگەن ماقالالاردى كوشىرىپ باسۋمەن اينالىسىپ وتىرعانى راس. سول ءتارىزدى كەيبىر گازەتتەر ينتەرنەت باسىلىمدارداعى جاريالانىمداردى جاريالاۋدان ارىعا بارماي وتىر.
– «سايتتاردىڭ كوپتەپ اشىلۋى ءداستۇرلى جۋرناليستيكانى ىعىستىرادى، ەندىگى تاڭدا قاعاز تۇرىندەگى باسىلىمداردىڭ كۇنى ءبىتتى» دەگەن ءۋاجدى ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ اۋزىنان ەستىپ ءجۇرمىز. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، سايتتاردىڭ دەنى گازەتتەردە جارىق كورگەن ماقالالاردى كوشىرىپ باسۋمەن اينالىسىپ وتىرعانى راس. سول ءتارىزدى كەيبىر گازەتتەر ينتەرنەت باسىلىمدارداعى جاريالانىمداردى جاريالاۋدان ارىعا بارماي وتىر. بۇعان قاراپ ءقازاقتىلدى جۋرناليستەر زاماناۋي تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرگە دايىن بولماي شىقتى دەگەن پىكىر تۇيىندەۋدىڭ رەتى بولماس. الەمدە تەحنولوگيالىق جاعىنان وزىپ كەتكەن جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى مەملەكەتتەردە گازەت پەن ونىڭ ينتەرنەتتىك نۇسقاسى قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. گازەتتەر جابىلىپ قالسا، الدىمەن وسى ەلدەردە جابىلار ەدى... بۇل ەلدەردىڭ باستى ارتىقشىلىعى – وقۋ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسقاندىعىندا. ماسەلەن، جاپونيادا «يوۋمۋري» گازەتى تاڭەرتەڭ جانە كەشكە ميلليونداعان تارالىممەن جارىق كورەدى. مەترودا، قوعامدىق كولىكتىڭ باسقا دا تۇرلەرىندە جاپاتارماعاي گازەت وقىپ وتىرعان ادامداردى كورۋ تاڭسىق ەمەس. قۇستىڭ قوس قاناتى سەكىلدى ءداستۇرلى باسىلىمدار مەن جاڭامەديا نارىعى بىر-بىرىمەن قاناتتاسا دامىپ كەلەدى. بىزدە دە سولاي بولۋ كەرەك. بۇل جەردە ماسەلە – تالعام مەن تاڭداۋعا تىرەلەدى. سىزگە قايسىسى ىڭعايلى، گازەت پە، سايت پا؟ تاڭداۋ ازاماتتاردىڭ ەركىندە. ءقازاقتىلدى ينتەرنەت رۋسۋرس ءالى دە كۇش الۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. مىناۋ وزىمىزگە كورشىلەس رەسەيدىڭ بۇل ماسەلەدە بىزدەن الدەقايدا وزىق كەتكەنىن كورۋگە بولادى. ءومىردىڭ بار سالاسى جاڭامەديا نارىعىندا بار. بىزدە ينتەرنەتتىك نۇسقانىڭ قولى دا، جولى دا جەتپەي جاتقان سالالار بار. ولاردىڭ ەسەسىن تولتىرۋ – ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن شارالار. قازاق ءتىلى قاي سالاعا بولسىن جارامدى. ءتىلدىڭ تارتىمدىلىعىن قالىپتاستىرۋ – باستى نازاردا بولۋ كەرەك. بيىل جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا بايلانىستى «قاھارمان» سايتى اشىلدى. كوپتەگەن اقپارات قامتىلعان. وسىنداي سالالىق ينتەرنەت باسىلىمداردىڭ كوبەيگەنىنەن قورقۋدىڭ قاجەتى شامالى. سوندىقتان ءالى دە بىزگە قاي تاراپتا بولسىن جۇمىس تابىلادى.
تەلەارنا – ۇلتتى تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى. ءبىز وسى قۇرالدىڭ پارمەنىن جوعالتىپ الدىق. قازىرگى تاڭداعى قاپتاعان ءۇندى، تۇرىك، كورەي سەريالدارى قازاققا ەشتەڭە بەرمەيدى. ءۇندى سەريالدارىنىڭ كوبەيۋىنىڭ ار جاعىندا نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعان قازاق جاستارىنىڭ كريشنايزمگە كىرىپ كەتۋ ءقاۋپى تۇر.
– بۇگىندە تەلەارنالاردى شوۋ-باعدارلامالار باسىپ قالدى؟ جۋرناليستيكادا ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقانىڭىزعا 35-40 جىل بولدى. قازاقى كورەرمەن مەن وقىرماننىڭ تالعامى شىنىمەن دە شوۋ دەڭگەيىنە تومەندەپ كەتتى مە؟ جوق، الدە بۇل ماسەلەگە باسقا دا الەۋمەتتىك جاعداياتتار سەبەپشى بولدى ما؟

– نۇرەكە ايتىڭىزشى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق جۋرناليستيكاسى قانداي جەتىستىككە جەتتى؟
– تاۋەلسىزدىك بىزگە كوپ نارسە بەردى. ەركىندىك، ەلدىك، مەملەكەتتىلىك دەگەن ۇعىمدار الدىڭعى لەككە شىقتى. مەملەكەت ءوز تاراپىنان ۇلتتىق باسپاسوزگە ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. ۇلتتىق باسىلىمداردى قولداۋ مەن قورعاۋ ىسىندە ەلىمىزدىڭ العاشقى اقپارات ءمينيسترى التىنبەك سارسەنبايەۆتىڭ ازاماتتىق پوزيسياسىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. «مەملەكەتتىك تاپسىرىس» دەگەندى دە ويلاپ تاپقان التىنبەك بولاتىن. سول ارقىلى نارىقتىق رەفورمالاردىڭ قيىن ساتتەرىندە ۇلتتىق باسپا ءسوز جابىلۋدان امان قالدى. سول تۇستا قانشاما جاڭا گازەتتەر مەن جۋرنالدار پايدا بولدى. «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ تارالىمى تالايلاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن دەڭگەيگە جەتتى. «جاس الاش» گازەتى تاپ سول التىنبەك سارسەنباي ۇلىنىڭ باسشىلىعى تۇسىندا گۇرىلدەپ تۇردى. ءسوز بوستاندىعى دا بار ەدى. كەلە-كەلە باسپا ءسوز سالاسىنداعى زاڭنامالار قاتايتىلدى. شەڭبەر تارىلدى... ايتسە دە قازاق جۋرناليستيكاسى تاۋەلسىزدىك جىلدارى مازمۇن جاعىنان دا، ءمانىسى جاعىنان دا ءوسۋ، وركەندەۋ باعىتىندا بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. جۋرناليستەردىڭ قوعامدىق مارتەبەسى بيىكتەدى. جىل سايىن پرەزيدەنتتىك سىيلىق بەلگىلەندى. قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ، قازاقستان جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ ارناۋلى سىيلىقتارى، ودان قالدى وبلىستىق، وڭىرلىك دەڭگەيدە بەلگىلەنگەن قانشاما سىيلىق بار! سونىڭ ءبارى قوعامنىڭ باق-پەن ساناساتىندىعىن كورسەتەدى. جەتىستىكتى بىزدەن ەشكىم تارتىپ المايدى. زامان ىڭعايىنا قاراي ۇلتتىق باسپا ءسوز ءبىر ورنىندا تۇرىپ قالماۋى كەرەك.
– ءسىز ەلىمىزدىڭ ماڭدايىنا باسقان ءىرى گازەتتەردى تىزگىندەپ، باسقاردىڭىز. ءقازىر «ايقىن» گازەتىن باسقارىپ وتىرسىز؟ جۋرناليستيكاداعى جۇمىس تاجىريبەڭىز بارىسىندا تىلگە قاتىستى الالاۋشىلىق ماسەلە الدىڭىزدا شىقتى ما؟ (جارناما، جالاقى ماسەلەسى، ماڭىزدى ساياسي ماقالالاردى باسۋ بارىسىندا).
– تىلگە قاتىستى الالاۋشىلىق دەگەندى كوپ كەزدەستىرگەن جوقپىن. كەزىندە «اق جول قازاقستان» گازەتىن شىعاراردا سونىمەن «ەپوحا» گازەتىنىڭ شتات كەستەسىندە ەداۋىر ايىرماشىلىقتىڭ بار ەكەنىن كورىپ، باسىلىم قوجايىندارىنا «ەگەر ءقازاقتىلدى باسىلىم قىزمەتكەرلەرى 1 سەنت كەم جالاقى الاتىن بولسا، بۇل جەردە جۇمىس ىستەمەيمىن» دەگەن تالاپ قويعانمىن. ءبىزدىڭ قازاق جۋرناليستەرى كوپ جاعدايعا كونگىش. ورىندى تالاپ قويا بىلمەيدى. سونىڭ سالدارىنان وپىق جەيتىن تۇستارى دا بار. تۇتاس العاندا تىلگە بايلانىستى قانداي دا ءبىر الالاۋشىلىق بولعان ەمەس.
– ءسىز جۋرناليستيكادا تەڭدەسسىز ىس-تاجىريبە جيناعان مامانسىز؟ بولاشاقتا وراسان زور ىس-تاجىريبەڭىزدى بيزنەسپەن بايلانىستىرعىڭىز كەلمەي مە؟
– قازاق جۋرناليستيكاسىندا جۇرگەنىمىزگە 40 جىلعا جاقىندادى. ءبىرشاما تاجىريبەمىز دە بار شىعار. ورايى كەلگەندە ايماقتارعا شىعىپ، «شەبەرلىك سىنىبىنان» دارىستەر وقيمىن. قازىرگى تاڭدا بيزنەسپەن اينالىسۋعا كەشىگىپ قالدىق. بىزدىكى – كاسىبي تىرلىك. قۇرىلتايشىعا قانداي گازەت كەرەك: ءولى گازەت بولسا – ءولى گازەت، ءتىرى گازەت بولسا – ءتىرى گازەت شىعارىپ بەرە الامىن. قولدان كەلەتىنى سول عانا.
– نۇرەكە، ءسىز كەڭەس زامانىندا پاۆلوداردىڭ وبلىستىق گازەتىندە جۇمىس ىستەپ، سول كەزدەگى جۋرناليستيكانىڭ بارلىق باسپالداعىنان ءوتتىڭىز؟ سوڭعى ۋاقىتتارى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردان گورى وبلىستىق، قالالىق باسىلىمدار كۇش الا باستاعانى بايقالادى؟ بۇعان قانداي جايتتار اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن ءبىتىرىپ جاتقان جاس جۋرناليستەردىڭ اراسىندا گازەت قىزمەتكەرى بولۋعا دەگەن قۇلشىنىس جوقتىڭ قاسى. جاستاردىڭ ءبارى تەلەارناعا بارىپ، بىردەن «جۇلدىز» بولعىسى كەلەدى. بۇل جۋرناليستيكانى جايلاپ العان قوعامدىق دەرت بولىپ وتىر. «جۋرناليستيكانىڭ بالالىق اۋرۋىنان» ايىعار كۇن دە الىس ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن.

– سوڭعى جىلدارى ءبىرقاتار رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا وڭتايلاندىرۋ جۇمىستارى قولعا الىنىپ، ءىرى مەدياحولدينگتەردىڭ قاناتىنىڭ استىنا ءوتتى. مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، بۇل ىس-تاجىريبە ءوزىن اقتادى ما؟
– باسىلىمداردىڭ ءىرى مەدياحولدينگتەرگە بىرىكتىرىلۋىنىڭ جاقسى جاعى دا بار، جامان جاعى دا بار. جاقسى جاعى رەسۋرستار ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىلادى. ەڭبەكاقى، قالاماقى تولەۋ ماسەلەلەرى ءبىرشاما جولعا قويىلعان. گازەتتەردى باسۋ جانە تاراتۋ ءىسى دە وڭتايلاندىرىلعان. الايدا، تاقىرىپتىق، شىعارماشىلىق تۇرعىدان العاندا ءبىرشاما شەكتەۋلەردىڭ بارى دا انىق. جاقىندا عانا شىمكەنت قالاسىندا «100 ناقتى قادام: اقپاراتتىق قامتۋ جانە ىلگەرىلەتۋ» دەگەن ايماقتىق جۋرناليستەر فورۋمى ءوتتى. سوندا 2020 جىلعا قاراي قازاقستاندا شىعاتىن بارلىق اۋداندىق، قالالىق جانە وبلىستىق گازەتتەردىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقالارىن مەملەكەتتىك تىلدە شىعاتىن باسىلىمداردىڭ جانىنان شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادىم. بۇل تاراپقا وزگە تىلدە شىعاتىن باسىلىمداردى دا قوسۋ قاجەت. ماسەلەن، وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى ەتىپ، ورىس تىلىندەگى «يۋجنىي كازاحستان» جانە وزبەك تىلىندەگى «جانۋبيي قازوقيستان» گازەتتەرىن شىعارعاننان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. كەزىندە نيكيتا حرۋششيەۆتىڭ تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، اتالعان باسىلىمداردىڭ ورىسشا نۇسقالارىن شىعارتقان. سونداعى ويى – سوۆەت حالقى ءبىر تىلدە سويلەيتىن بولادى دەگەن سىلتاۋ ەدى. سول سەبەپتەن تازا قازاق اۋداندارىندا ورىسشا گازەتتەردى شىعارۋدى ارنايى حاتتار جازدىرتىپ، قولدان ۇيىمداستىرعان. ەندى ءبىز ماڭگىلىك ەل بولامىز دەپ وتىرمىز. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەگەن اتالى ءسوز ايتتى. دەمەك، مەملەكەتتىك تىلدەگى باسىلىمدارعا باسىمدىق بەرەتىن كەز جەتتى.
– مەرەكە قارساڭىندا ارىپتەستەرىڭىزگە قانداي تىلەك ارنايسىز؟
– ءتول مەرەكەمىز قۇتتى بولسىن! جۋرناليستەر ستاتيستيكا دەرەكتەرى بويىنشا ەڭ قاتەرلى ماماندىق يەلەرى سانالادى. بۇل سالادا كۇندىز-تۇنى ەل يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جانداردىڭ جۇيكەسى مەن جۇرەگىنە كوپ كۇش تۇسەدى. باسىمىز امان، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولسىن دەگەن تىلەكتەن باسقا نە ايتامىن؟!.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان.