بۇل پايىمعا ايماق حالىقتارىنىڭ تاريحي، گەوگرافيالىق، مادەني، لينگۆيستيكالىق جانە ءدىني تۇرعىدا ەتەنە بايلانىستا بولۋى نەگىز بولادى. سوندىقتان ورتالىق ازيانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدا تۇراقتى دامۋى ءۇشىن ءقازىر تاۋارلاردىڭ، قىزمەتتەردىڭ، كاپيتال مەن ەڭبەك كۇشىنىڭ ەمىن-ەركىن قوزعالىسىن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ەل قاۋىپسىزدىگى مەن سىرتقى قاۋىپتەرمەن ءتيىمدى كۇرەسۋ ءۇشىن قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە ۇيىمداسۋشىلىق جاعدايلاردى جاساۋعا باسىمدىق بەرىلۋدە.
ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنداعى ورتالىق ازيانىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعى «قازاقستان-2050» ستراتەگيالىق قۇجاتىندا دا بەكىتىلىپ، نىقتاپ كورسەتىلگەن. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياسي تۇجىرىمداماسى مەن باسقا دا ستراتەگيالىق قۇجاتتاردا انىق كورىنىس تابادى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «قازاقستان كورشىلەس ەلدەرمەن، اسىرەسە، تاريحى، مادەنيەتى، دۇنيەتانىمى مەن كوزقاراسى ءبىر ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ۇنەمى تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋعا تىرىسادى» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
استانا ايماقتىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن تەك ۇجىمدىق فورماتتا عانا راسيونالدى جانە ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىن ورتاق رەسۋرس رەتىندە قاراستىرادى.
بۇگىندەرى وسى ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ وڭىردە قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋگە ات سالىسۋعا دەگەن ۇمتىلىسى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلە جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. بۇگىنگى تاڭدا ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىكتەن باستاپ ەكونوميكاعا دەيىنگى كەڭ اۋقىمدى ماسەلەلەر بويىنشا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ قاجەتتىلىگىن بىردەي ءتۇسىنىپ-تۇيسىنىپ وتىر.
سوڭعى ەكى جىلدا ۇكىمەتارالىق جانە ايماقارالىق بايلانىستار بەلسەندى جۇرگىزىلىپ، ءوزارا ءىس-قيمىل ساپالى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ءسويتىپ ايماق باسشىلارىنىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى ماڭىزدى ءرول اتقارعان بەسجاقتى قارىم-قاتىناستا ۇلكەن ناتيجەگە قول جەتكىزىلدى.
ورتالىق ازيا باعىتىنداعى ورتاق ماڭىزدى جەتىستىك رەتىندە 2018 جىلى 15 ناۋرىزدا استانا قالاسىندا وتكەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ جۇمىس كەڭەسىن اتاۋعا بولادى. بۇل - كوپ جىلدان بەرگى وسىنداي فورماتتاعى العاشقى كەزدەسۋ. وندا ءوڭىر كوشباسشىلارى بەسجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى العىشارتتارىن ايقىنداپ، كەلەشەككە ارنالعان جوسپارلاردى بەلگىلەگەن بولاتىن.
فورۋمنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جوعارى دەڭگەيدەگى وسىنداي كەزدەسۋدى جىل سايىن ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا وتكىزۋ تۋرالى ۋاعدالاستىق جاسالدى. قازىرگى ۋاقىتتا تاراپتار تاشكەنتتە (وزبەكستاندا) وتەتىن كەزەكتى ءسامميتتىڭ ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاپ جاتىر.
وندا ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، لاڭكەستىكپەن، ءدىني ەكسترەميزممەن جانە زاڭسىز ەسىرتكى اينالىمىمەن كۇرەسۋ بويىنشا جۇمىستى ۇيلەستىرۋ شەشىمدەرى دە قابىلداندى.
تاراپتار ءوڭىرارالىق جانە ترانسشەكارالىق بايلانىستاردى دامىتۋ ارقىلى ينۆەستيسيالىق ءوزارا بايلانىستىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن، ەكونوميكانى جاڭا يننوۆاسيالىق-سيفرلىق پلاتفورماعا كوشىرۋ، تاريفتىك ساياساتتى وڭتايلاندىرۋ جانە ترانزيتتىك تاسىمالداردىڭ اكىمشىلىك پروسەدۋرالارىن جەڭىلدەتۋ ارقىلى ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن اشىق بايقاتىپ وتىر.
دەگەنمەن بۇل ارادا مۇنداي كەڭەسۋشى تەتىكتىڭ سىرتقى ويىنشىلاردان ءوڭىردى اجىراتۋعا نەمەسە ولارعا قاراما-قارسى قويۋعا باعىتتالمايتىنىن باسا ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل وتە ماڭىزدى نارسە. كەرىسىنشە، ورتالىق ازيا ەلدەرى بارلىق سەرىكتەستەرمەن، سونىڭ ىشىندە رەسەيمەن دە، قىتايمەن دە، اقش-پەن دە، ەۋروپالىق وداق جانە باسقا ەلدەرمەن دە ىنتىماقتاستىق بايلانىسىن ودان ارمەن دامىتۋعا مۇددەلى.
شىن مانىسىندە، ناۋرىز ايىنداعى كەزدەسۋدە مەملەكەت باسشىلارى «ايماقتىڭ بارلىق ەلدەرىنىڭ تىعىز ىنتىماقتاستىعى مەن ءوزارا بايلانىسى وسى ءوڭىردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدا باق-قۋاتتىلىعىن قامتاماسىز ەتە الادى» دەگەن تەزيستى تولىقتاي قولدادى.
وسىلايشا، ورتالىق ازيا ەلدەرى ايماقتاعى ءتاتۋ-تاتتى كورشى قارىم-قاتىناسىنىڭ بەرىك جۇيەسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك الدى. ءبىزدىڭ بەسجاقتى جەمىستى قارىم-قاتىناسىمىز بارلىق باعىتتاردا بەلسەندىلىك تانىتىپ، ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى.
ماسەلەن، ورتالىق ازيا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ بەسجاقتى كەزدەسۋلەرى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلەتىن بولىپ شەشىلدى. 2017 جىلى نيۋ-يوركتە وتكەن بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 72ء-شى سەسسياسىندا جانە 2018 جىلى شولپان اتاداعى (قىرعىزستاندا) كەزدەسۋدە ءوڭىر ەلدەرىنىڭ مينيسترلەرى بىرلەسكەن مالىمدەمە-حاتتامانى قابىلدادى. 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا سامارقاند قالاسىندا (وزبەكستان) وتكەن كەزدەسۋدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى باستاماسىمەن 2018-2019 جىلدارعى ايماق ەلدەرىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانۋى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى.
ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەستەرى اپپاراتىنىڭ اراسىنداعى ەكى جاقتى دەڭگەيدەگى كونسۋلتاسيالاردى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزۋ جاعى دا ءبىر جولعا قويىلىپ كەلەدى. ايماقتىق قاۋىپسىزدىك جانە لاڭكەستىككە قارسى ءىس-قيمىل باعىتىنداعى بايلانىستارى دا جاندانىپ، ەرەكشە كوزگە تۇسۋدە. ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ بۇل باعىتتاعى امال-تاسىلدەرى بىر-بىرىنە ۇقساس، بىر-بىرىنە جاقىن.
زاڭسىز كوشى-قونمەن، ەسىرتكى كونترابانداسىمەن، ۇيىمداسقان قىلمىسپەن جانە باسقا دا قاۋىپ-قاتەرلەرمەن كۇرەسۋدە ارنايى قىزمەتتەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دەڭگەيىندەگى ىنتىماقتاستىق تا نىعايىپ كەلەدى. 2017 جىلدىڭ 5-7 قازان ارالىعىندا شولپان اتادا (قىرعىزستان) قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تاجىكستان ىشكى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ العاشقى كەزدەسۋى ءساتتى ءوتتى. وندا تاراپتار ترانسوڭىرلىك قىلمىسقا قارسى كۇرەستە ىشكى ىستەر مينيسترلىكتەرىنىڭ كۇش-جىگەرىن ۇيلەستىرۋگە شاقىراتىن تۇراقتى وڭىرلىك كونسۋلتاتيۆتىك ورگان – ءواو ىشكى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋعا كەلىستى.
اۋعانستانداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ءوزارا كۇش جۇمىلدىرۋ جاعى دا ۇيلەستىرىلىپ جاتىر. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە سايلانعاننان كەيىن استانا ورتالىق ازياداعى بارلىق بەس مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن العا تارتۋ ءۇشىن وسى ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا قولدانۋعا تىرىستى.
2018 جىلدىڭ قاڭتارىندا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعالىعى تىزگىنىن العان قازاقستان اۋعانستانداعى احۋال مەن ورتالىق ازياداعى بەيبىتشىلىكتى، قاۋىپسىزدىك پەن دامۋدى نىعايتۋ جونىندەگى شارالاردى تالقىلاۋعا، تۇششىمدى ديسكۋسسيا قۇرۋعا نەگىز بولا ءبىلدى.
ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن شەكارانى حالىقارالىق-قۇقىقتىق دەڭگەيدە تىركەۋ ماسەلەسى بويىنشا دا ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلدى. بۇگىندەرى وڭىردەگى سىرتقى شەكارالارىمىز ءتاتۋ-تاتتى كورشىلىك قارىم-قاتىناس پەن ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ كوكجيەگى ىسپەتتى.
2017 جىلى وزبەكستانمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاسيالاۋ اياقتالدى. سامارقاندتا 2017 جىلدىڭ قاراشاسىندا قازاقستاننىڭ، تۇركىمەنستاننىڭ جانە وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكارالارىنىڭ ءتۇيىسۋ نۇكتەسى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ ارقىلى قازاقستانداعى قۇرعاق مەكەندەگى شەكارالارىنىڭ بۇكىل پەريمەترى بويىنشا دەليميتاسيالاۋ پروسەسىن تولىق اياقتاۋعا قول جەتكىزىلدى.
2017 جىلعى جەلتوقساندا قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆتىڭ استاناعا رەسمي ساپارى كەزىندە تاريحي ماڭىزداعى قۇجاتتارعا قول قويىلدى. اتاپ ايتقاندا، ولار - مەملەكەتتىك شەكارالاردى دەماركاسيالاۋ تۋرالى شارت پەن مەملەكەتتىك شەكارالار رەجيمى تۋرالى كەلىسىم.
ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ءوزارا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامىپ، ول وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتىڭ «لوكوموتيۆىنە» اينالۋدا. وتكەن جىلدىڭ 10 ايىندا قازاقستاننىڭ وسى ايماق ەلدەرىمەن ءوزارا ساۋدا-ساتتىق كولەمى 30% -عا ارتىپ، 3،4 ملرد دوللاردى قۇرادى. ءبىزدىڭ باعالاۋىمىز بويىنشا، تاۋار اينالىم كولەمىنىڭ ودان ارى وسۋىنە ءالى دە ۇلكەن پوتەنسيال بار. سونىڭ ىشىندە جەكە سەكتوردى، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى نىعايتۋ ارقىلى ءالى دە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە مۇمكىندىك بارىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى.
ايماقارالىق جانە ترانسشەكارالىق ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ وبلىستىق اكىمشىلىكتەرى اراسىندا دا ءوزارا بايلانىس ورناپ، بىر-بىرىنە جۇمىس ساپارلارىمەن بولۋى دا جيىلەپ كەلەدى. جىل سايىن اۋقىمدى ىسكەرلىك فورۋمدار وتكىزىلىپ، ساۋدا ۇيلەرى مەن بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرىلۋدا. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ كاسىپورىندارى اراسىندا ءتيىمدى ونەركاسىپتىك بايلانىستارى وڭ باعاعا يە بولۋدا.
ىسكەرلىك قاۋىمداستىقتار تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن وسى وڭىردەگى ەلدەردە ىسكەرلىك كەڭەستەر قۇرىلعان. ونىڭ العاشقى وتىرىسى وتكەن جىلى وتكىزىلىپ، جۇمىسى جەمىستى بولدى.
ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى ينۆەستيسيالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ الەۋەتى دە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي. سوڭعى 13 جىلدا قازاقستاننان ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تارتىلعان تىكەلەي ينۆەستيسيالار 1،1 ميلليارد دوللاردان اساتىن كولەمدى قۇرادى. بۇل باعىتتا ايماق مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا پەرسپەكتيۆالىق جوبالاردى زەرتتەۋ جانە ىزدەنۋ بويىنشا جۇمىستار ۇنەمى جۇرگىزىلىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ باعالاۋىمىز بويىنشا، تاۋ-كەن ونەركاسىبىندە، سۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىعى، ماشينا جاساۋ، ەنەرگەتيكا، تاماق ونەركاسىبى، كولىك جانە بايلانىس سالاسىنداعى بىرلەسكەن ينۆەستيسيالىق بايلانىس قۇرۋ ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار.
ءوڭىر ەلدەرى اراسىنداعى كولىك قاتىناسى دا دامىپ كەلەدى، جاڭا اۋە رەيستەرى مەن قاتتى جىلدامدىقتاعى پويىزدار دا ىسكە قوسىلۋدا. ترانزيتتىك-كولىكتىك الەۋەتتى دامىتۋ ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرۋدە. بولاشاقتا ورتالىق ازيا سۋبكونتينەنتتەردى قوسىپ قانا قويماي، سونداي-اق ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى ەڭ ماڭىزدى ساۋدا-ساتتىق جەلىسىنىڭ بىرىنە اينالا الادى.
مادەني-گۋمانيتارلىق سالاداعى ءوزارا بايلانىس دەڭگەيى دە ەداۋىر ۇلعايىپ كەلەدى. بۇل باعىتتاعى ىنتىماقتاستىق ورتالىق ازيادا ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز اراسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىق احۋالىن قالىپتاستىرۋداعى تابيعي قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.
2018 جىلى ناۋرىزدا استانادا قازاقستانداعى وزبەكستان جىلى باستاۋ الدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىندا مۇنداي اۋقىمدى ءىس-شارا العاش رەت جۇزەگە اسىرىلدى. ال بيىل وزبەكستاندا قازاقستان جىلى وتكىزىلىپ جاتىر.
2018 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە شولپون اتادا ءىىى دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنى وتكىزىلدى. وعان ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرى قاتىستى. ونىڭ اياسىندا ۇلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان ماڭىزدى ءىس-شارالار دا وتكىزىلدى.
ايماق ەلدەرى مادەنيەت، سپورت، تۋريزم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىنداعى دەلەگاسيالارىمەن ءوزارا بايلانىسىپ، تۇراقتى تۇردە ءتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىپ جاتادى.
* * *
جالپىلاي العاندا، ءبىزدىڭ ءوڭىر - ماڭىزدى ستراتەگيالىق ۇستانىمعا يە، ادامي جانە جوعارى ەكونوميكالىق الەۋەتى، تابيعي جانە وندىرىستىك رەسۋرستارى بار الەمدەگى قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ايماقتاردىڭ ءبىرى.
قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا قويعان مىندەتتەرى تۇرعىسىنان الساق، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ورتالىق ازيانىڭ ماڭىزدىلىعى الدا ارتا بەرەتىندىگىنە سەنىمدىمىز.
بۇگىنگى تاڭدا حالىقارالىق ارەنادا ايماقتىڭ دەربەس اۆتونومدى سۋبەكت رەتىندە قۇرىلۋىنا نەگىزدەر قالىپتاسۋدا دەپ ناق ايتا الامىز. ورتالىق ازيا ەلدەرى ءتاتۋ-تاتتى كورشى، ءوزارا سىيلاستىق پەن ءوزارا ءتيىمدى مۇددەلەرگە نەگىزدەلگەن قاعيداتتارى بويىنشا بارلىق سالالاردا كونسترۋكتيۆتى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا زور الەۋەتى بارىن بارشاعا بايقاتىپ قالۋدا.
بۇل ەلدەردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جانە گۋمانيتارلىق سالالاردا دا تۇششىمدى مازمۇنعا يە تەرەڭ ستراتەگيالىق ارىپتەستىك دەڭگەيىنە جەتتى.
ورتالىق ازياداعى قازىرگى قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى تاعى وسى اراداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ، بىرلەسكەن كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋ جانە ايماقتاعى، سول سەكىلدى سىرتقى سەرىكتەستەرمەن دە ديالوگتى قولداۋ تۇرعىسىندا جاۋاپ تابۋعا بولادى.
وسىعان بايلانىستى قازاقستان ايماقتاعى تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداپ، وسى باعىتتا قولعا العان جۇمىستاردى ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن بولادى.
اۆتور تۋرالى: ءۋاليحان تورەحانوۆ – ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تمد دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى. ديپلوماتيالىق قىزمەت جولىن 1994 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاعان. ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا، رەسەي مەن وزبەكستانداعى قازاقستان ەلشىلىكتەرىندە ءتۇرلى لاۋازىمداردا جۇمىس ىستەگەن. ءىى دارەجەلى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى اتاعى بار.
روللان مۇقامەتقالييەۆ
