1789 جىلى « ادام جانە ازامات قۇقىقتارى» تۋرالى دەكلاراسيا ەڭ العاش دەكلاراسيا قابىلدانعان.
بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراسياسى اياسىندا 1948 جىلدان باستاپ ايەلدەرگە داۋىس بەرۋ قۇقىعى حالىقارالىق قۇقىقتىڭ بولىگى بولدى.
ءبىر قىزىق ستاتيستيكا وقىدىم.
• دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ زەرتتەۋى كورسەتكەندەي، ەگەر وڭتۇستىك ازيا، افريكا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرى 1960-1992 جىلدار ارالىعىندا شىعىس ازيا ەلدەرىندەگىدەي قىزدار مەن ۇلدارعا مەكتەپ بىلىمىنە تەڭ قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتسە، وندا ولاردىڭ جان باسىنا شاققانداعى جىلدىق تابىسى 0.5–0.9%-عا وسەر ەدى.
• دامۋشى ەلدەردە شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇقىقتاردى ايەلدەرى پايدالانادى. وڭتۇستىك ازيادا، ساحارانىڭ وڭتۇستىگىندەگى افريكا ەلدەرىندە، سونداي-اق تاياۋ شىعىستا جانە سولتۇستىك افريكا ەلدەرىندە ايەلدەر ەڭ قۇقىقسىز بولىپ تابىلادى.
• جوعارى دەڭگەيدەگى كوماندانىڭ قۇرامىندا ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ ايەل بار كومپانيالار بارلىق كورسەتكىشتەر بويىنشا جوعارى رەيتينگكە يە.
• شەشىم قابىلداۋدى قاجەت ەتەتىن لاۋازىمدارداعى ايەلدەردىڭ ەداۋىر پايىزى جوعارى تاۋەكەلدى قارجىلىق وپەراسيالاردىڭ ازايۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.
قازىرگى جاعدايدا مەملەكەتتەردىڭ جان-جاقتى دامۋى كوبىنەسە ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋگە، ولاردىڭ الەۋەتىن تولىققاندى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋعا بايلانىستى.
ءوز مەملەكەتىمىزگە كەلسەك، قازاقستان حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ايەلدەر سانى 9،3 ملن.ادامدى (51،4%) قۇرايدى، ونىڭ ىشىندە قالادا تۇراتىندار – 6،18 ملن.، اۋىلدا تۇراتىندار - 3،67 ملن.، ەرلەر سانىنان - 536،3 مىڭ ادام كوپ. ورتاشا جاسى-33،5 جاس، نەكەگە تۇرۋدىڭ ورتاشا جاسى-24،8 جاس. كۇتىلەتىن ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى-75،5 جىل. ەلىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى ايەلدەر ەكەن.
ەلىمىزدە العاش رەت وتكەن پرايمەريز كەزىندە مەملەكەت باسشىسى سايلاۋ پارتيالىق تىزىمدەرىندە ايەلدەر مەن جاستارعا 30% كۆوتا ەنگىزگەن بولاتىن. سول ساتتە حالىقتىڭ جۇرەگىنە تەڭدىك تۋرالى سەنىم ۇيالادى.
قازاقستان ايەلدەردى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ تۇراقتى دەڭگەيىن قولدايدى جانە وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ەلدەردەن، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكاسى جوعارى دامىعان ەلدەردەن كەم تۇسپەيدى. سوڭعى ءۇش جىلدا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتتىڭ سالماقتىلىعى ايەلدەردىڭ ەڭبەك نارىعىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولۋىنا ىقپال ەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ايەلدەر ق ر ەڭبەك نارىعىندا ۇلكەن سالماققا يە:
- - ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ 48،5%
- - ەلدەگى بارلىق جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ 48،1%
- - جانە بارلىق جالدامالى جۇمىسشىلاردىڭ 48،9%.
ءبىر قۋانتاتىنى بيلىك باسىندا دا اياۋلى جاندارىمىز بار. بۇرىن دەپۋتتاتتىققا ايەلدەر سانى تەك ساناۋلى بولسا، بۇگىندە سەنات دەپۋتتارى قۇرامىندا ايەلدەردىڭ ۇلەسى-18،4 %، ماجىلىستە- 27،8 %. بۇل ۇلكەن كورسەتكىش دەپ بىلەمىن.
ەلدە ايەلدەردىڭ ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە، ءوز جۇمىسىن ىستەۋگە ەش شەكتەۋ جوق. ەل اۋزىندا جۇرگەن ءبىرشاما ۇكىمەتتىك ەسە ۇيىمدار دا بار. بۇكىل قازاقستانعا تانىمال انالار كەڭەسى بۇگىن ۇلكەن جۇمىستار اتقارىپ جاتىر.
ءبىرتۇتاس ەل بولىپ جامىلىپ، ءبىر-بىرىن قولداپ، قول ۇشىن سوزىپ جۇرگەن اقجاۋلىقتى جاندار جاسۇرپاقتى تاربيەلەپ وتىر، وساۋ جەرلەرىن تالقىلاپ، شەشىمىن بىرگە ىزدەۋدە. مۇنىڭ بارلىعى 2019 جىلدان باستاپ گەندەرلىك ساياسات ماسەلەلەرى مەن ايەلدىڭ قوعامداعى جاعدايى پرەزيدەنت ق.توقايەۆتىڭ تۇراقتى قامقورلىعىنىڭ ءمانى بولىپ تابىلادى، ۇكىمەتتىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا.
ايەلدەردى ايتىپ باستاعانىممەن، باسقا تۇسىن ايتپاۋىم مۇمكىن ەمەس. پرەزيدەنت ق. توقايەۆتىڭ 2022 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى ەل حالقىنا جولداۋىنا سايكەس، ەل ءالى كۇنگە دەيىن تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ بىردە-بىر قۇربانى ۇمىتىلمايتىنىن اتاپ ءوتتى. قازاقستان وسىعان بايلانىستى بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى تەتىكتەرىمەن جانە مۇشە مەملەكەتتەرمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى جالعاستىرۋدا.
2019 جىلعى جەلتوقساندا مەملەكەت باسشىسى «ق ر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قىلمىستىق، قىلمىستىق-پروسەستىك زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جانە جەكە ادامنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. زاڭ جىنىستىق سيپاتتاعى زورلاۋ جانە زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرى ءۇشىن جازانى كۇشەيتەدى؛ جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتەدى؛ ايەلدەرگە قارسى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق، بالالارعا قارسى قىلمىستار جانە باسقا دا جەكە تۇلعاعا قارسى قىلمىستار ءۇشىن جازانى كۇشەيتەدى؛ قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا "نولدىك" توزىمدىلىكتى كۇشەيتەدى؛ جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردى رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ وتباسىلارىنا ورنالاستىرۋعا جاردەمدەسۋ جونىندەگى ۇيىمداردىڭ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قۇقىقتىق جاعدايلار جاسايدى.
بۇگىندە وتباسىلىق-تۇرمىستىق سالاداعى زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى قاتاڭداتىلىپ كەلەدى.
اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار بويىنشا قاماۋعا الۋ مەرزىمىنىڭ تومەنگى شەگىن 5 تاۋلىكتەن بەلگىلەنىپ، سونداي-اق قايتالاما قۇقىق بۇزۋشىلىقتار بويىنشا قاماۋعا الۋ مەرزىمىن 20 تاۋلىكتەن 25 تاۋلىككە دەيىن ۇلعايتىلادى. بۇرىن-سوڭدى ەسكەرتۋمەن شەكتەلسە، ەندىگى قوعامدىق جۇمىستارعا تارتىلاتىن بولادى.
كەشەندە بۇل پوليسياعا تۇرمىستىق زورلىق – زومبىلىق جاساۋ فاكتىسى بويىنشا جابىرلەنۋشىلەردىڭ ءوتىنىشىنسىز اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ءىس قوزعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوڭعى قۇقىقتىق باعالاۋدى سوت بەرەدى.
بۇل شارا جازانىڭ بۇلتارتپاۋشىلىق قاعيداتىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، الەۋەتتى بۇزۋشىلاردى ءوز مىنەز-قۇلقىن باقىلاۋعا بارىنشا ءتيىمدى ىنتالاندىرادى.
ايەل جانىن تۇسىنبەي، وعان قامقور بولماي مۇنداي وزگەرىستەر ورىن الماس ەدى. پرەزيدەنت 3 جىل بويى ايەل قۇقىعىن شەكتەمەۋدى، مەملەكەت تاراپىنان تولىققندى قورعاۋدى، كۆوتا ءبولۋدى نازارعا الىپ كەلەدى.
ايەلدەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك قورعالۋىن ارتتىرۋ جانە ءال-اۋقاتىنىڭ ناقتى ءوسۋى ءۇشىن بارلىق قاجەتتى شارالاردى قابىلداپ وتىر. وسىنداي قادامدار بولاشاققا سەنىمدى ارتتىرادى.
بۇل ۆەكتور سايلاۋالدى باعدارلامادا دا كورىنىس تابادى دەپ سەنگىم كەلەدى. سەبەبى، ايەلدەر ءۇشىن كۇندەلىكتى ءومىردى قالىپتاستىراتىن، ونى داعدىلايتىن، سونىڭ ىشىندە وتباسى ەكونوميكاسىن، بالاباقشالار مەن ونداعى ورىنداردى جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە قول جەتىمدىلىك شەگىندەگى بارلىق شارالاردى، بالالارعا ارنالعان ساپالى ءبىلىم مەن مەديسينانى ماڭىزدى. جاس انا رەتىندە مەن قازاقستاندىق پەرزەنتحانانىڭ نە ەكەنىن بىلەمىن جانە كوپتەگەن جاقسى جانە زاماناۋي پەريناتالدىق ورتالىقتار بولعانىن قالايمىن. ايەلدەرگە بولاشاققا دەگەن سەنىمدىلىك قاجەت جانە ول ايەلدەرگە قولداۋ مەن قامقورلىقتىڭ قاراپايىم نارسەلەرىنەن قالىپتاسادى.
ايسانا قاحارمان
