قۇلبەك ەرگوبەك، تۇركىتانۋشىعالىم، جازۋشى:
«توپىراعىن ءتۇرتىپ قالساڭ، تاريح بوزداپ قويا بەرەدى.»
– 2018 جىلدىڭ 19 ماۋسىمىندا، ياكي بىلتىر مەن رەسەي جەرىندە التىن وردانىڭ استاناسى باتۋ-سارايدا ءجۇر ەدىم. ەلباسىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى، جۋرناليست ايدوس ۇكىباي ماعان تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، ءسۇيىنشى سۇرادى: «تۇركىستان وبلىس بولاتىن بولدى، پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارلىعى شىقتى. ءسىز قايدا ءجۇرسىز؟ «حابار» ارناسىنا ءوز پىكىرىڭىزدى ءبىلدىرىپ، «ەگەمەن قازاقستانعا» ماقالا جازساڭىز. ولار ماقالاڭىزدى شىعارۋعا دايىن وتىر» دەپ ايتتى.
سودان بىردەن اتىراۋعا ۇشىپ كەلىپ، ايدوستىڭ تىلەگىن ورىندادىم. سول مەنىڭ ماقالام: «تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋى» دەپ اتالادى. نەگە بۇلاي دەدىم؟ ءسوز جوق، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعى – تۇركىستان وبلىسىن قۇرۋ، ورتالىعىن تۇركىستان قالاسى ەتىپ بەكىتۋ تاريحي شەشىم. ونىڭ ۇستىنە، التىن وردانىڭ كەزىندە جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان قالا سالىنعان. استاناسى – سارايشىق قازاقستان اۋماعىندا، استاناسى – ساراي-باتۋ استراحان وبلىسىنداعى سەليترەننوە سەلوسىنىڭ قاسىندا توبە بولىپ جاتىر. ودان كەيىنگى قازاقتىڭ استاناسى سىعاناق، سوسىن تۇركىستان. التىن وردانىڭ كەزىندە تۇركىستان وبلىس بولعان قالا. ەلباسىنىڭ جارلىعىن قولداپ، «تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋى» دەپ ايتۋىمنىڭ سەبەبى وسىندا.
ءبىر جىل ءوتتى، قىزۋ تىرلىك. تۇركىستاندى وبلىس ەتۋ استاناداي قالانى سالعان، حالىقارالىق دارەجەدەگى ساياساتكەر ەلباسى باستاعان قايراتكەرلەرگە اسا قيىندىق ەتپەگەن بولار. تۇركىستان – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا قالاسى ەمەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني استاناسى.
سوندىقتان تۇركىستان جاڭارتۋ، تۇلەتۋ وڭاي ەمەس. تۇركىستاندى جاڭارتقاننان جاڭا قالۋ جەڭىل بولار. ويتكەنى، بۇل التىن وردا وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولعان، ونىڭ ءار جاعىندا تۇرىكتەردىڭ باس قالالارىنىڭ ءبىرى بولعان. كەيىنگى جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش عاسىر استاناسى بولعان قالا. تۇركىستان وسى كۇندەرى عاجايىپ ارحەولوگيالىق لاندشافت. توپىراعىن ءتۇرتىپ قالساڭ، تاريح بوزداپ قويا بەرەدى. كونەدەن قالعان كەز كەلگەن مۇرانى، ۇلكەندى-كىشىلى دەپ قاراماي، كوزدىڭ قاراشاعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. بىزدە جاڭا عيمارات سالعىمىز كەلسە، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە ماڭايىنا اپارىپ تىقپالاۋ باسىم. بۇل دۇرىس ەمەس. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق دارەجەدەگى ابىرويىن ۇستاپ تۇرعان ەكى ەسكەرتكىش بار. بىرەۋى – قوجا احمەت ياسساۋي، ەكىنشىسى – ايشا ءبيبى كەسەنەسى. ەكەۋى يۋنەسكو ارقىلى قورعالادى.
مەن 15 مامىردا يۋنەسكو-دا بايانداما جاسادىم. سوندا، الدىمەن قازاق حالقى، ودان كەيىن تۇرىك حالقى التىن وردانىڭ مۇراگەرى ەكەنىن ايتتى. تۇركىستاننان XX عاسىردىڭ باسىندا تايقازان مەن ەكى شىراعداندى الىپ كەتتى. تايقازان ەلگە قايتارىلدى. ال شىراعانداننىڭ بىرەۋى سانكت-پەتەربۋرگتە، ەكىنشىسى پاريجدەگى لۋۆر مۋزەيىندە تۇر. تۇرىكتىك مادەنيەت اسا جوعارى بولماسا، ۇلتتىق سيپاتقا يە بولماسا فرانسۋزدەر ءوز مۋزەيلەرىندە ساقتاماعان بولار ەدى.
لۋۆر دەگەن الەمدەگى تەڭدەسى جوق مۋزەي عوي. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءبىرسىپىرا جۇمىس اتقارىلدى. الدا دا قارقىن باسەڭدەمەۋى كەرەك. ءبىراق ءبىز تۇركىستاننىڭ ۇلتاراقتاي جەرىنىڭ وزىنە ۇلى جۇرەكپەن قاراپ، اباي بولۋىمىز كەرەك. تۇركىستاندى تۇلەتۋ – ۋاقىتپەن، قارقىنمەن جۇرەتىن نارسە ەمەس. بۇل حالىقارالىق تۇرىكتىك تۇتاستىقتىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس. سوندىقتان بۇعان اسا جاۋاپتى قاراۋ قاجەت. ءبىر جىلدا ىستەلىنگەن جۇمىسقا تۇركىستانتانۋشى، ادەبيەتشى رەتىندە كوڭىلىم تولادى. الايدا، الداعى ۋاقىتتا بايقاپ قيمىلداۋىمىز كەرەك. تۇركىستان – ۇلتتىڭ ۇلى ماحابباتىنا يە بولدىم.
[caption id="attachment_20549" align="alignleft" width="427"]
نۇرلان ورازالين[/caption]
نۇرلان ورازالين، اقىن:
«اللانىڭ بىزگە بەرگەن جالعىز تۇركىستانى بار»
– ستۋدەنت كەزدە تۇركىستاندا دۇنيەگە كەلگەن جىگىتتەر ارالاسىپ، بىرگە دوس-جاران بولدىق. شىن مانىندە سولاردىڭ بارلىعى دا باقىتتى جاندار. اتا-جۇرتتىڭ قازىق قاققان تۇركىستان قالاسىنا كەلگەن سايىن اياق-قولىڭ دىرىلدەيتىنى راس.
پرەزيدەنتىمىز سايلانعاندا ءبىرىنشى قولداعان، قۋاتتاعان تۇركىستان جۇرتى بولاتىن. مىنە، بۇل كيەلى شاھارداعى تۇرعىنداردىڭ رۋحاني مىقتىلىعى. ەلدەگى ەڭ بەلگىلى كومپانيالاردىڭ بارلىعى وسى تۇركىستاندا قۇرلىس جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل ايماقتىڭ كوركەيىپ كەتەتىنىڭ بەلگىسى. اللانىڭ بىزگە بەرگەن جالعىز تۇركىستانى بار. سول بايلىعىمىز دامىسا قۋانامىز. تۇركىستان تۋرالى ولەڭدى ءوزىمىز ءۇشىن جازامىز، كىتاپتى xالىق ءۇشىن جازارمىز.
تۇركىستان وبلىسىنداعى ارىس قالاسىنداعى اۋىر جاعداي ارقامىزدى ايازداي قارىدى. الاشتىڭ جۇرتىن، قازاقتىڭ ەلىن قاتتى قايعى-مۇڭعا باتىردى. ءبىز كۇتپەگەن نارسە ەدى عوي – بۇل. وسى كەزدە تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ اكىمى ءومىرزاق شوكەيەۆتىڭ حالقىن ءبىر ۇلكەن بىرلىككە شاقىرىپ، ارەكەت جاساعانى، سۋىت حابار استاناعا جەتكەن كەزدە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ارنايى ۇشىپ بارۋى، بۇكىل ەلدىڭ جۇمىلىپ جاتۋى – ۇلتتىق قايعىنى كوتەرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ الەۋەتى جەتەتىنىن كورسەتەدى. قۇر ايقاي-شۋ، داۋ-داماي ەشكىمگە پايدا بەرمەيدى. ءوز قايعىمىزدى ءوزىمىز جەڭۋىمىز كەرەك. قايعىنى جەڭۋدىڭ ەڭ باستى كۇشى – ىشكى بىرلىك. زيالى قاۋىم مۇنداي ساتتە قالىس قالعان ەمەس. قولىنان كەلگەنشە تۇركىستان جۇرتشىلىعىنا كومەگىن بەردى.
مارحابات بايعۇت، جازۋشى: «بەس-ون جىلدىڭ بەدەرىندە تۇركىستان تۇلەپ شىعادى»
– تاريحي تاعىلىمى تەرەڭ، تاڭعاجايىپ جاڭالىقتار ەلدىڭ، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ اتا-بابالار اماناتىنا دەگەن ادالدىعىنان، ەلباسىنىڭ بولاشاقتى بولجاي بىلگەن كورەگەندىگىنەن تۋىنداپ وتىر. وزگەشە وزگەرىستەردىڭ ءبارىن التىن قۇرساقتى ايماقتىڭ حالقى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ناقتىلى ناتيجەلەرى رەتىندە باعالاۋدا. ءوڭىرىڭىزدىڭ ءورىسى كەڭەيدى. ءومىرىڭىزدىڭ ورەسى بيىكتەدى. تەرەڭ تۇسىنگەن، تۇيسىنگەن، سەزىنگەن جاندارعا تاپ وسىلاي، ارينە.
البەتتە، استاناعا كوشەردە الاتاۋ باۋرايىنداعى ارۋ الماتىنى قيماعانداي، شىرايلى شۋاقتى، جىلى دا جايلى شىمكەنتتى قيمايتىندار دا از دەي المايمىز. ونى ايتاسىز، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى دەيتۇعىن اتاۋدى دا قيماي جۇرگەندەر كوپ. ونداي-ونداي باۋىرلارىمىزدى دا تۇسىنۋگە ابدەن بولادى. قيماستىق – قاسيەتتى سەزىم.
الايدا الاش ارداقتىلارى، ولاردان بۇرىنعى باعزىداعى بابالار تۋ ەتىپ كوتەرگەن تۇركىستاندايىن تەكتى ۇعىم – ۇلى ۇعىم! تۇركىستان دەگەندە تۇركى قاعاناتى، تۇركى جۇرتى، تۇركى الەمى، تۇركىلىك تەگىمىز، تۇركىلىك ءتۇبىرىمىز، تۇركىلىك تامىرىمىز قانىمىزدى قوزدىرىپ، رۋحىمىزدى اسقاقتاتپاعى ابزال. رۋحاني جاڭعىرۋىمىز تەكتەن، تۇبىردەن، تامىردان قايناپ، قاينارلانباعى ءلازىم-دۇر.
تۇركىستان وبلىسىنىڭ قۇرىلۋى تەك تۇركىستان قالاسى مەن شاھار توڭىرەگىندە تۇراتىن جۇرتشىلىقتىڭ عانا ەمەس، ۇلىستىڭ ۇيىتقىسى، التىن قۇرساقتى ايماق، قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان ولكە اتانعان ءوڭىر حالقىنىڭ قالا بەردى تۇتاس قازاقتىڭ، تۇگەل تۇركىنىڭ قۋانىشى! تاياۋداعى بەس-ون جىلدىڭ بەدەرىندە تۇركىستان تۇلەپ شىعا كەلەدى. بىرلىك پەن ىنتىماقتى، تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي بىلسەك، جۇمىلا جۇمىس ىستەسەك، ەل مەن جەر تاعدىرىنا جوعارى جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراساق بولعانى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءاربىر جىلى تۇركىستان وبلىسى ءۇشىن جەڭىس پەن جەتىستىككە تولى. ويتكەنى كەڭەستىك كەزەڭدە ايتۋعا تىيىم سالىنعان، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن رۋحاني دۇنيەلەرىمىز قايتا جاڭعىرىپ، ورتامىزعا ورالدى. بەلىگىلى جازۋشى مارحابات بايعۇت ول كەزدەردە حالىق وتىرار مەن تۇركىستاندى، ارىستانباب پەن ءياساۋيدى ايتۋعا، ولارعا زيارات جاساۋعا قورقاتىن.
ديحان قامزابەك ۇلى، الاشتانۋشى عالىم:
«تۇركىستان – تاريح پەن بۇگىنگى زامانداعى رۋحاني بايلانىستى ۇيلەستىردى»
– زيالى قاۋىم، اسىرەسە، تاريحتى جاقسى بىلەتىن ازاماتتار تۇركىستان اتاۋىنا، وبلىستىڭ اتاۋىنىڭ جاڭعىرعانىن جاقسى قابىلدادى. بۇل ۋاقىتى جەتكەن جانە تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن شەشىم. ويتكەنى، مۇنىڭ ءۇش-تورت نەگىزى بار. ماعجان اقىن ايتقانداي: «قاراشاڭىراققا يە بولىپ قالعان قازاق حالقىنىڭ» جاڭا زامانداعى، جاڭا الەمدەگى قازاقستاننىڭ بەت-پەردەسىن، ۇستانىمىن كورسەتەدى.
ەكىنشى جاعداي، ءبىز «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەپ جاتىرمىز. تاريح پەن ۇلتتىڭ اراسىنداعى بايلانىستى انىقتايدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ وبلىستاردىڭ اتاۋى جاسىرۋىپ قاجەتى جوق، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى اۋماقتىق ءبولىنىسى ءبارىبىر دە كەڭەستىك بولىسكە سايكەس كەلەدى. وڭتۇستىك قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، باتىس قازاقستان، شىعىس قازاقستان دەگەن سەكىلدى.
ارينە، ءبىر كەزدەرى شەكارامىزدى انىقتاۋ كەرەك بولدى، سول كەزدە ماڭىزدى بولعان شىعار. مەن تالاي جەردە ايتىپ ءجۇرمىن، وبلىستاردىڭ اتاۋىن بۇرىنعى تاريح اتتارىمەن قويساق دەگەن. مىسالى، ورتالىق قازاقستان – ۇلىتاۋ، باتىس قازاقستان – سارايشىق، شىعىس قازاقستان – التاي وبلىسى بولۋى كەرەك. سول كەزدە ەكىارادا بايلانىس بولادى. تاريح پەن بۇگىنگى زامانداعى رۋحاني بايلانىستى كورسەتەدى. كەزىندە ءتۇرلى فورماتتا وسىنداي ۇسىنىس بەرىلگەن دە ەدى.
ۇشىنشىدەن، «تۇركىستان» اتاۋى – تۇركىستان قالاسىنىڭ مارتەبەسى. تۇران زاماننان بەرگى بۇگىن زامانعا دەيىن تاريحي بەلەستەرىن انىقتايدى. سوعان ەكپىن تۇسىرىلەدى. بۇل تۇرعىدان دا زيالىلار دۇرىس قابىلدايدى دەپ ويلايمىن.
تورتىنشىدەن، تۇركىستان جاڭعىرعان تۇركى دۇنيەسى. جاڭعىرعان دۇنيە – ۇلكەن ۇعىم، جاڭعىرعان دۇنيە – يننوۆاسيا، تاريحقا دۇرىس قاراۋ، عىلىم-بىلىمگە جاۋاپتى بولۋ. وسىنىڭ ءبارى دە تۇركىستاننىڭ اتاۋىمەن جاقسى ءبىر كەزەڭدى باستايمىز با دەگەن وي-نيەت بار.
جالپى، تۇركىستاننىڭ جاڭعىرۋى، تۇركىستان يدەياسىنىڭ كوتەرىلۋى تۇركى دۇنيەسىنە دە جاقسى اسەرىن تيگىزەدى. تۇركىستان وبلىسىنىڭ پايدا بولۋى تاريحشىلارعا، جالپى قوعام تانۋشىلارعا جاڭا مىندەت جۇكتەيدى. سوندىقتان، ارينە، جۇمىس كوپ. قالانىڭ ساۋلەتى، قۇرلىسىنىڭ بارلىعى دا تاريحي نەگىزدە، ورتالىق ازيانىڭ مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە جاسالۋى كەرەك. تۇركىستاننىڭ تۇتاستىعىنا باعىتتالعان جاڭا عىلىمي جوبالار كەرەك. سول ارقىلى ورتالىق ازيا ەشقاشان بولىنبەيدى، اعايىنبىز دەگەن دۇنيەنى ۇستانامىز. تۇركىستاننىڭ وبلىس ورتالىعىنا اينالۋى ورتالىق ازيانىڭ ەشقاشان ءدۇردارازدىققا بارمايتىندىعىنا، بولىنبەيتىندىگىنە ناعىز قازىق بولادى.
مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، عالىم:
«تۇركىستاننىڭ ورنى استانادان دا بيىك»
– تۇركىستاننىڭ ورنى كەرەك بولاتىن بولسا، استانادان دا بيىك. ويتكەنى، نۇر-سۇلتان قالاسى – قازاقستاننىڭ استاناسى بولسا، تۇركىستان – بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ استاناسى. باعزى زاماننان بەرى الاتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ ورتاسى بۇكىل تۇركى دۇيەسىنىڭ ورتالىعى بولعان.
مىسالى، وعىزدار، قىپشاقتاردىڭ مەكەنى. اسىل ارماندار، ۇلكەن شىعارمالار تۋعان جەر. ماسەلەن، قورقىت بابامىز دا سول جەردە سىردىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. اناۋ ءبىر جىلدارى ورتالىق كوميتەتتە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە تۇركىستاننان تۇراتىن حالىقتان ءبىر ارىز ءتۇستى. بۇل 90-جىلداردىڭ باسى كەزى بولاتىن. ول حاتتا: «مىناۋ تۇركىستان – وزبەك قالاسى» بولىپ بارادى دەپ جازىلعان. سوسىن پرەزيدەنت ماعان تاپسىرما بەردى. «سەن بارىپ، ءوز كوزىڭمەن ءبارىڭ كورىپ، ءمان-جايىن ءبىلىپ قايت» دەپ ايتتى. شىنىندا دا، كافەلەر، اسحانالار ءبارى وزبەكشە بولىپ كەتكەن.
تاعامدارىنان بولەك، قويىلاتىن مۋزىكا دا باسقاسى دا وزبەك تىلىندە بولىپ كەتكەن. ەلمەن سويلەسكەندە دە وسىنداي اڭگىمەنى ەستىدىم. سوسىن كەلگەن سوڭ، جاعدايدى پرەزيدەنتكە باياندادىم. ول كىسىمەنەن نە ىستەيمىز دەپ سۇرادى. «قياتىن بولساڭىز، قىزىلوردادان ەكى اۋدان، وڭتۇستىك قازاقستاننان ەكى اۋدان، جامبىل وبلىسىنان ەكى اۋدان قوسىپ بەرىڭىز دە جاڭا وبلىس رەتىندە اشىڭىز. ورتالىعى – تۇركىستان قالاسى بولسىن» دەدىم.
ارينە، باسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تەلمىرىپ وتىراتىن، دوتاسيالىق وبلىس بولاتىنىن، ءبىراق كەيىن جەتىلىپ كەتەتىنىن دە ايتتىم. سوندا ەلباسى ويلانىپ وتىرىپ: «ايتىپ وتىرعانىڭ دۇرىس قوي، ءبىراق مۇنىڭ ءوز ۋاقىتى كەلەدى» دەگەن ەدى. مىنە، پىسىلىپ-جەتىلىپ، ۋاقىتى كەلدى. ول كەزدە تۇركىستاندى دامىتاتىن قازاقستاننىڭ اقشاسى دا جوق ەدى، قازىنانىڭ قالتاسى تەسىك بولاتىن. ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، قازاقستان جەتىلدى، تۇركىستاندى جان-جاقتان كوتەرەتىن مۇمكىندىك بار. ءسويتىپ، تۇركىستاننىڭ بولاشاعى وتە كۇشتى، زور.
ەڭ باستى، داميتىن سالاسى – تۋريزم. ىرگەسىندە، سىردىڭ بويىندا قورقىت اتا جاتىر. سول قورقىت اتانىڭ باسىنا ۇلكەن كومپلەكس سالىپ، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارىن جيناۋ كەرەك. ماسەلەن، ناۋرىز مەرەكسىندە شاقىرىپ جىبەرسە...
ولار قورقىت اتانىڭ باسىنا ءبىر ءتۇن زيارات ەتىپ تۇنەپ، ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭىندە تۇركىستانعا كەلۋ كەرەك. وندا قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ باسىنا بارىپ، ءارىقاراي ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاپ كەتەتىن دە بولۋ كەرەك. سوندا بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ پرەزيدەنتتەرىنىڭ باسىن قوساتىن ۇلكەن قالا بولاتىن ەدى. تۇركىستاندا باس قوسىپ تاراسىپ تۇرسا، بەرەكەمىز ارتىپ، تۋىستىعىمىز بۇگىننەن دە بەكي تۇسەر ەدى. تۇركىستان – ۇلكەن مادەنيەت ورتالىعىنا، ساۋدا ورتالىعى اينالادى. وعان ەشقانداي كۇمان جوق.
