Dalanews.kz cاۋالداسقان ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە ورتا ازيا ايماقتى ورنالاسۋ شەكاراسىمەن عانا شەكتەيتىن، جالقى اتاۋ. ال تۇركىستان اتاۋىنىڭ تاريحي-مادەني ءمانى بار.
ورتا ازيانى تۇركىستان دەپ ورىندى ما؟ ورىندى بولسا، جۋىر ارادا ورىندالا قويا ما؟ ايماقتىڭ تۇركىستان اتالۋىن تەرىسكەيدەگى كورشىمىز قالاي قابىلدايدى؟
ساياساتتانۋشى مارات شيبۇتوۆ ورتا ازيا تۋرالى ايتقاندا ءتۇرلى جاعرافيالىق جانە ساياسي تەرميندەردەن ارىلىپ، تۇركى دۇنيەسىن تىكەلەي تۇركىستانمەن بايلانىستىرۋ ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى.
«ورتا ازيا اتتى سىرت كۇشتەر تەلىگەن اتاۋدان ارىلىپ، تۇركىستان ءتوپونيمىن قايتا «ءتىرىلتۋىمىز» كەرەك. تۇركىستان دەمەك، «تۇركىلەر ەلى». تۇركىستان كۇللى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار ساياسي ينتەگراسياعا باستاماشى بولاتىن الەۋەتكە يە»، – دەيدى شيبۇتوۆ.
وزبەك ساياساتتانۋشىسى باحتيار ەرعاشيەۆ تا وسى ۇستانىمدا.
«ورتا ازيا اتاۋىن مارقۇم يسلام كارىموۆ ۇناتا بەرمەيتىن. اركەز «تۇركىستان – ءبىزدىڭ ورتاق ءۇي» دەپ وتىراتىن-دى. كىتابىندا دا وسى يدەيانى قولداپ «تۇركىستان – اسا قاستەرلى اتاۋ» دەگەندى قايتالاۋمەن بولدى.
ورتا ازيا تۇركىستان دەپ اتالار بولسا، بۇل ءوز كەزەگىندە ايماقتاعى ەلدەردىڭ ءبىر وداققا بىرىگۋىن جەدەلدەتەر ەدى. ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز دە، داعدىمىز دا، تاريحىمىز دا، تاعدىرىمىز دا ورتاق. تۇركىستان دەپ اتالار بولساق، بۇل بىرىگۋگە باستايتىن باۋىرلاستىقتىڭ باستى قادامى بولار ەدى»، – دەيدى ول.
شيبۇتوۆتىڭ پىكىرىنشە تۇركىستان جاي عانا قالا اتاۋى ەمەس، تۇتاس ايماق اتاۋى.
«تۇركىلەر ەلى» تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر VII عاسىرداعى تاريحي جازبالاردا كورىنىس بەرگەن. ۇلان-عايىر اتىراپتى شارلاپ شىققان اراب جانە پارسى ساياساتحاتشىلارى ايماقتى «تۇركىلەر ەلى» دەپ اتاعان. تۇركىلەردىڭ سانى كوبەيگەن سايىن تۇركىستاننىڭ اۋماعى دا كەڭەيە ءتۇستى. تۇتاستاي العاندا قازىرگى تۇركىستان (ورتا ازيا) قونىس تەپكەن جەر ءبىر كەزگى تۇركى قاعاناتىنىڭ اۋماعى»، – دەيدى ول.
الايدا باحتيار ەرعاشيەۆتىڭ ايتۋىنشا ورتا ازيانىڭ اتاۋىن اۋىستىرىپ، تۇركىستان اتتى تاريحي تۇسىنىكتى «ءتىرىلتۋ» تەرىسكەيدەگى كورشىمىزگە ۇناماۋى مۇمكىن.
«تۇركى ەلدەرىنىڭ تۇركىستان تۋىنىڭ استىنا بىرىگىپ، ايماقتاعى ءىرى ويىنشىعا اينالۋىن رەسەي استە قۇپتامايدى. بۇل ماسەلە ايماقتىق دەڭگەيدە كوتەرىلەر بولسا، ماسكەۋ «ورىس الەمىن» جەلەۋ ەتىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋگە كوشۋى ابدەن مۇمكىن».
ال مارات شيبۇتوۆتىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى كەزدە اقش بيلىگى «ۇلكەن ورتا ازيا» اتاۋىن قولدانىسقا ەنگىزۋگە تىرىسىپ باعۋدا.
«ۇلكەن ورتا ازياعا» اۋعانستاندى دا قوسىپ قويعان. مۇنىڭ ساياسي استارى ايقىن. اقش ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ اۋعانستاننىڭ «دەمەۋشىسى» بولعانىن قالايدى. اۋعانستاندى ەكونوميكالىق تىعىرىقتان شىعارۋعا ءبىزدىڭ ەلدەردى دە جاۋاپتى ەتكىسى كەلەدى»، – دەيدى ول.
زەرتتەۋشى، ەتنوگراف تىنىمباي دايراباي اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «تۇركىستان» اتتى تولعاۋىنان مىسال كەلتىرگەن ەكەن.
«تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي...» دەيدى ماعجان. دەمەك، تۇركىستان – تۇركى حالىقتارىنىڭ، ودان دا كەڭىرەك ايتساق، شىعىس حالىقتارىنىڭ اق ورداسى، استاناسى بولعانىن اڭعارامىز.
تاريحي قۇجاتتار تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ سول تۇستا-اق الەمگە بەلگىلى بولعانىن راستايدى.
تۇركىستان اتى شىعىس جازبالارىندا Vءىىى-ىح عاسىرلاردا اتالا باستاعان. اراب زەرتتەۋشىسى يبن حوردادبەك تۇركىستاندى «تۇركىلەر ەلى» دەپ جازسا، گەوگراف ال-ياكۋبا ءبىر ەڭبەگىنە: «تۇركىستان» دەپ ات قويعان»، – دەيدى ول.
دايرابايدىڭ پىكىرىنشە تۇركىستان اتاۋىنىڭ بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ءماشھۇر بولۋى – سوپىلىق ءىلىمنىڭ ءىرى وكىلى قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ ەتەك جايۋىمەن جانە اقساق تەمىردىڭ جارلىعىمەن سالىنعان بۇگىندە كۇللى تۇركى جۇرتىنا ايگىلى قوجا احمەت كەسەنەسىمەن بايلانىستى.
«قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى تۋرالى عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر حVءىى-حVءىىى عاسىردان بەرى جازىپ كەلەدى. وسى ءبىر عاجايىپ ەسكەرتكىش-كەشەن جايلى قاناتتى سوزدەر دە كەڭ تاراعان. «ءمادينادا – مۇحاممەد، تۇركىستاندا – قوجا احمەت» دەپ، تۇركىستاندى ەرەكشە قالا سانايتىندار دا از ەمەس. مۇنىڭ ءوزى تۇركى عانا ەمەس، شىعىس حالىقتارى اراسىندا دا تۇركىستاننىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتىن ايعاقتاسا كەرەك»، – دەيدى زەرتتەۋشى.
ال، ءسىز قالاي ويلايسىز، وقىرمان؟ ورتا ازيانى تۇركىستان دەپ ورىندى ما؟ ورىندى بولسا، جۋىر ارادا ورىندالا قويا ما؟ ايماقتىڭ تۇركىستان اتالۋىن تەرىسكەيدەگى كورشىمىز قالاي قابىلدايدى؟..
روللان مۇقامەتقالييەۆ
