پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ استاناداعى «جاستار» ساياباعىندا وتكەن «تازا قازاقستان» ەكولوگيالىق فەستيۆالىندە اعاش وتىرعىزىپ، ەكوبەلسەندىلەرمەن كەزدەستى. بۇل شارا «بۇكىل قازاقستاندىق اعاش ەگۋ كۇنى» اياسىندا ۇيىمداستىرىلىپ، ءۇش كۇن ىشىندە ەلىمىزدە 4،5 ميلليونعا جۋىق كوشەت وتىرعىزىلدى. مەملەكەت باسشىسى كورمەنى ارالاپ، وقۋشىلار مەن جاس كاسىپكەرلەردىڭ ەكولوگيالىق جوبالارىمەن تانىستى. پرەزيدەنت تازالىقتى ءومىر سالتى رەتىندە ۇستانۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتىپ، ەكولوگيانى جاقسارتۋ جولىنداعى ەرىكتىلەردىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. ونىڭ ايتۋىنشا، تابيعاتتى قورعاۋ - ءار ازاماتتىڭ پارىزى. قوقىس سۇرىپتاۋ، سۋ مەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋ، قوعامدىق ورىنداردى تازا ۇستاۋ سياقتى قاراپايىم ارەكەتتەر جاڭا ەكولوگيالىق مادەنيەتتىڭ نەگىزى بولۋعا ءتيىس. مەملەكەت باسشىسى «تازا قازاقستان» ناۋقانىنىڭ ەل مادەنيەتى مەن ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعىنا وڭ اسەر ەتەتىنىن دە اتاپ ءوتتى. ەكوبەلسەندى مەرۋەرت سالىقوۆا سەكىلدى تابيعاتتى قورعاۋعا بەلسەندى اتسالىساتىن ەرىكتىلەر ناۋقاننىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى بولىپ وتىر.
ەكومادەنيەتتىڭ باستى شارتى – ارتىق زاتتاردان ارىلۋ
– ءوزىڭىز ناسيحاتتاپ جۇرگەن ەكومادەنيەتتى ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، نەدەن باستاۋ كەرەك؟
–ەكومادەنيەت – ءار ادامنىڭ وزىنەن باستالادى. ياعني ءاربىر ازاماتتىڭ تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋى ماڭىزدى. بۇل - تەك قورشاعان ورتانى قورعاۋ ەمەس، ول – ءومىر ءسۇرۋ سالتى، سانا-سەزىم، جاۋاپكەرشىلىك. ءار ادام جاساعان ىس-ارەكەتىنە، تاستاعان قوقىسىنا، جۇرگەن، تۇرعان جەرىنىڭ تازالىعىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعاندا ەكومادەنيەت قالىپتاسادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلدە قورشاعان ورتانى قورعاۋدى كوپتەگەن ادامدار ءبىر رەتتىك، ناۋقاندىق اكسيالارعا قاتىسۋ دەپ تۇسىنەدى. «بۇل – مەملەكەتتىڭ مىندەتى» دەگەن كوزقاراس باسىم. شىندىعىن ايتساق، جەر-سۋىمىز ۋلانىپ جاتقاندا بيلىك تاراپىنان اكسيالار، زاڭدار، ەرەجەلەر كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. ونى ءوزىڭ اق كۇندەلىكتى ادەتكە اينالدىرىپ ىستەي بەرەسىڭ. زاتتاردى سانالى تۇردە تۇتىن، قاجەتسىز زات ساتىپ الما، پلاستيك قولدانۋدى قىسقارت، قوقىستى ازايت، اينالاڭدى لاستاما دەگەن سياقتى قاراپايىم ادەتتەردەن تۇرادى. ۆەلوسيپەدپەن ءجۇرۋ، اعاش ەگۋ، سۋ مەن قۋات كوزدەرىن ۇنەمدەۋ – بۇل دا ەكومادەنيەتتىڭ كورىنىسى. ەكولوگيالىق اكسيالارعا، ەرىكتىلەر قوزعالىسىنا قاتىسۋ دا قوعامدا ەكوسانا قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. ەكومادەنيەتتىڭ باستى شارتى – ارتىق زاتتاردان ارىلۋ.
– ارتىق زاتتارعا نەنى جاتقىزامىز؟
– قازىرگى زاماندا بارىمىزدە كيىم كوپ. تاماقتى، تۇرمىستىق حيميانى دا بەيبەرەكەت الا بەرەمىز، ونىڭ ءبارىن پاكەتتەرگە، پلاستيك ىدىستارعا سالىپ پايدالانامىز. سوڭىندا ولار قوقىسقا اينالىپ، جەردى لاستايدى. جوعارى ساپالى، ۇزاققا جارايتىن زاتتار الساڭ ءۇيىڭ قاجەتسىز زاتتارعا تولىپ قالمايدى. ارتىق زاتتاردى مۇقتاج ادامدارعا بەرۋ كەرەك. مىسالى مەن كيىلمەيتىن كيىمدەردى مۇقتاج جاندارعا تاراتامىن. كوبىنەسە ءبىز ويلانباي كوپ نارسەنى ساتىپ الامىز، ادامنىڭ كوزى تويمايدى عوي، كەرەك بوپ قالار دەپ الا بەرەمىز. كەز كەلگەن دۇنيەنى ساتىپ الاردا وسى ماعان قاتتى قاجەت پە دەپ ويلانىپ بارىپ العان ابزال. بۇل تەك ەكولوگيالىق قانا ەمەس، ءارى قارجىلىق ساۋاتتىلىق بولىپ تابىلادى. ياعني كەرەك ەمەس زات ساتىپ الماساڭىز ءۇيىڭىز دە شاشىلمايدى، قايتا-قايتا قوقىس شىعارۋدىڭ قاجەتى بولمايدى.
قولدانىستى قىسقارتۋ – قوقىستى ازايتۋ
– قوقىس دەگەن ءبارىبىر شىعادى عوي، سول قوقىستان قالاي قۇتىلامىز؟
– قوقىستان تۇبەگەيلى قۇتىلماساق تا ونى اناعۇرلىم قىسقارتۋعا بولادى. قولدانىستى قىسقارتۋ ارقىلى قوقىستى دا ازايتامىز. قوقىستان قۇتىلۋدىڭ امالدارى بار: باس تارتۋ، قىسقارتۋ، قايتا وڭدەۋ، كومپوستاۋ. اتاپ ايتساق، پلاستيكتەن باس تارت، ارتىق زاتتى قولدانۋدى قىسقارت، قايتا وڭدە جانە كومپوستا دەگەندى نەگىزگە الامىز. بۇل ءۇشىن مەن ءوزىم ۇيىمدە شاعىن ەكوستانسيا ورناتىپ قويدىم، سول جاشىكتەرگە زاتتاردى سۇرىپتاپ سالامىن، قاعاز بولەك، شىنى ىدىستار بولەك، لامپوچكالاردى جەكە جاشىككە سالامىن، بارلىعىن 2-3 ايدا جيناپ-تەرىپ قايتا وڭدەۋگە تاپسىرامىن.
– 2-3 اي تۇرسا قالدىقتار بۇزىلىپ كەتپەي مە؟
– بۇل جەردە بۇزىلاتىنى - تاماق قالدىقتارى. مەن ازىق-تۇلىك قالدىقتارىن دەرەۋ كومپوستاپ جىبەرەم، كوگەرمەيدى، ساسىمايدى. ارنايى اپپارات تاماق قالدىقتارىن كەپتىرىپ، ۇگىتىپ تىڭايتقىش ەتىپ بەرەدى. ونى ءۇي وسىمدىكتەرىنە نەمەسە اۋلاعا توپىراققا توگەمىن. ال كيىلمەيتىن كيىمدەر مەن اياق كيىمدەردى تاپسىراتىن جەرلەر قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە بار. اراسىندا قيالىڭىزعا ەرىك بەرىپ، ەسكى كيىمنەن جاڭاسىن جاساپ الۋعا بولادى. قوقىستان ارىلۋدىڭ ءبىر جولى - قايتا وڭدەۋدى دامىتۋ. اسىرەسە پلاستيك بۇيىمدارىن قايتا وڭدەۋ ماسەلەسى بىزدە وزەكتى. ءبىزدىڭ نەگىزى جاۋىمىز - جاۋىمىز - ءبىر رەتتىك قولدانىلاتىن زاتتار. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ قايتا وڭدەۋ ءوندىرىسىن دامىتۋ تۋرالى ايتتى. ءقازىر بىزدە وسى سالاعا ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. ماسەلەن الماتىدا ءۇش جەردە قايتا وڭدەۋگە تاپسىرۋ ستانسيالارى بار، مەن وسى ستانسيالاردىڭ قىزمەتىن پايدالانامىن. سونداي اق كۇنىنە 1 مىڭ توننا تۇرمىستىق قالدىق قابىلدايتىن قوقىس وڭدەۋ زاۋىتى بار.
پلاستيكپەن كۇرەس – تابيعاتقا ۇلەس
– پلاستيك قولدانۋدى قىسقارتتىم دەدىڭىز. بۇل شەشىمىڭىز قيىندىق تۋدىرىپ جۇرگەن جوق پا؟
– بۇگىنگى زاماندا پلاستيكتەن تولىق باس تارتۋ قيىنداۋ، ويتكەنى ونى كوپتەگەن سالالاردا قولدانادى. دەگەنمەن ونى بارىنشا ازايتۋعا، ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشۋگە بولادى. پلاستيك ءقازىر بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الدى. بىرنەشە جىل بۇرىن عالىمدار بالىقتار مەن ۇلۋلاردىڭ اعزاسىنان ميكروپلاستيك تاۋىپ السا، ەندى ونى ادامنىڭ اعزاسىنان تاۋىپ جاتىر. پلاستيك قۇرامىنداعى توكسيندەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى قانداي؟ سوندىقتان ءبىز پلاستيكتان تولىقتاي باس تارتپاساق تا ونى قولدانۋدى مەيلىنشە قىسقارتا الامىز. مىسالى، كۇندەلىكتى ىشەتىن سۋدى پلاستيك ءبىر رەتتىك بوتەلكەسىمەن ساتىپ الا بەرمەي، قۇيىپ الۋعا بولادى. دۇكەنگە ماتادان تىگىلگەن ەكو-سومكە الىپ بارام، قاجەتتى ازىق-تۇلىكتى سوعان سالىپ الامىن. ارتىق پلاستيك قولدانباۋ ءۇشىن سۋسابىن، سابىن سەكىلدى تۇرمىستىق زاتتاردى zero waste دۇكەنىنەن ساتىپ الام. بۇل دۇكەندەر جەلىسىنىڭ كونسەپسياسى مەنىڭ ەكولوگيالىق داعدىلارىمدى قالىپتاستىرۋعا كوپ كومەگى ءتيدى. قالدىقتى بارىنشا از شىعارۋعا، جاۋاپتى تۇتىنۋعا باعىتتالعان پرينسيپتەر توپتاماسى كوكەيگە قونىمدى. ول جەردە بارلىعىن قۇيىپ الاسىڭ، ياعني ۇيدە سۋسابىن تاۋسىلسا، قۇتىسىن لاقتىرىپ تاستاماي قايتا بارىپ قۇيىپ الۋعا بولادى. وسىنداي ادەتتەر ارقىلى ەكولوگيالىق ءومىر سالتىن ساقتاۋدىڭ ەش قيىندىعىن كورگەم جوق.
پاكەت قاپتاعان ورتا ءقاۋىپتى
– پوليەتيلەن پاكەتتى پايدالانۋ ماسەلەسىنە توقتالساق؟
– جالپى قاي دۇكەنگە كىرسەك تە العان تاۋارىمىزدى پوليەتيلەن پاكەتتەرگە سالىپ بەرەدى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا ورتاشا ەسەپپەن 20 مينۋت قانا پايدالانىلاتىن پوليەتيلەن پاكەتتەر 400 جىلعا دەيىن شىرىمەي جەردى لاستاپ جاتا بەرەدى ەكەن. ءقازىر الەمنىڭ 120 دان استام ەلى زياندى پاكەتتەردەن باس تارتقان. ال 30 مەملەكەتتە پاكەتتى ساتىپ الادى. دانيا بۇل تىيىمداردى 1994 جىلى باستاپ كەتكەن. فينليانديادا پلاستيك پاكەتتەردى قابىلدايتىن اۆتوماتتار ورناتىلعان. قازاقستان دا پوليەتيلەن پاكەتتىڭ ءوندىرىسىن توقتاتۋدى جوسپارلاپ وتىر. ويتكەنى پوليەتيلەن پاكەت - ەڭ ءقاۋىپتى قوقىس. جىلىنا شامامەن 6 ملن 300 مىڭ توننا پاكەت تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردى لاستاپ، قۇستار مەن اڭداردىڭ، بالىقتاردىڭ اجالىنا تۇرتكى بولۋدا. پاكەتتەردى قولدانۋدى ازايتۋ ءۇشىن دۇكەندەردە تەگىن تاراتپاي، قىمباتقا ساتۋ كەرەك. سوندا عانا قوقىس ازايادى.
– ءبىزدىڭ ەلگە تازا قازاقستان بولۋ ءۇشىن بىزگە تاعى نە جەتىسپەيدى؟
– بىرىنشىدەن بىزگە ەكوبىلىم، ەكومادەنيەت جەتىسپەيدى. كوپتەگەن ادامدار ءالى دە ەكولوگيالىق نورمالارعا بەيجاي قارايدى. قوقىستى كەز كەلگەن جەرگە تاستاۋ، تابيعاتتى لاستاۋ - ءجيى كەزدەسەتىن جايت. بۇل – ەكوسانانىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. ەكولوگيالىق پروبلەمالار مەكتەپ باعدارلاماسىندا ءۇستىرت قاراستىرىلادى. ينفليۋەنسەر ۇلگى بولسا عانا ادامدارعا اسەر ەتەدى. شەنەۋنىكتەر، تانىمال ادامدار وسىنداي سانالى تۇتىنۋ ءومىر سالتىن ۇستانىپ ءجۇرمىن دەسە، حالىقا تا كورەدى. ادام ادەيى ىستەمەيدى، بىلىمسىزدىكتەن جاسايدى، سانالى قولدانۋ تۋرالى بىلمەيدى، سەبەبى اقپارات از. ەكىنشىدەن، بىزدە ينفراقۇرىلىم تاپشى. قوقىستى سۇرىپتايتىن جاشىكتەردىڭ ازدىعى، قايتا وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى كەدەرگى. ۇشىنشىدەن، جاسىل تەحنولوگيالارعا كوشۋ ماڭىزدى. مەنىڭشە، «تازا قازاقستان» جوباسى وڭ ناتيجە بەرەدى دەپ ويلايمىن، حالىققا ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىق وسىنداي اكسيالار ارقىلى كەلەدى دەپ ويلايمىن.
كەلەر ۇرپاققا جەرىمىزدى تازا كۇيىندە تاپسىرۋىمىز كەرەك
– ەكومادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءوزىڭىز قانداي ءىس-شارالارعا قاتىسىپ ءجۇرسىز؟
– كوپتەگەن ەكولوگيالىق ءىس-شارالاردان قالمايمىن. مەكتەپتەردە ەكوترەنەر رەتىندە وقۋشىلارعا دارىستەر وقيمىن. ايتقىم كەلەتىندى الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز بلوگىم ارقىلى جەتكىزەمىن. ەكوبلوگەر رەتىندە زاۋىتتارعا ەكسكۋرسيا جاسايمىن. ءوزىم تۇراتىن الماتى قالاسىندا ايىنا ءبىر رەت تابيعاتتى ايالاۋعا ۇيرەتەتىن «Recycle Birge» اكسياسى وتەدى، بۇل ءىس-شارا ماعان قاتتى ۇنايدى. اكسيا بارىسىندا قايتا وڭدەۋگە بولاتىن 18 ءتۇرلى شيكىزات جانە قايىرىمدىلىققا ارنالعان ءتۇرلى زاتتار قابىلدانادى. دارى-دارمەك، شىنى، پلاستيك، لامپا، باتارەيا، كىتاپ الماسۋ، كيىم، اياق كيىم، تۇرمىستىق زاتتار جانە ت.ب. وتكىزە الاسىز. ءبىر اكسيادا 4 ساعاتتىڭ ىشىندە 2،2 توننا شيكىزات پەن 2،7 توننا زات جينالدى. سونداي اق، ەكولوگيا تاقىرىبىنا قىزىعۋشىلىقتى ارتتىراتىن ەكوجارمەڭكە وتەدى. ماستەر كلاسس اۋماعى دا بار، قايتا وڭدەلگەن ماتەريالداردان جاسالعان تۇرمىستىق زاتتاردى جاساپ، كرەاتيۆتى يدەيالارىمەن بولىسەمىز، كوسمەتيكا قۇرامىنىڭ تازالىعىن تەكسەرەمىز. مىسالى وتكەندە ەكواكسياعا قىزىمدى ەرتىپ اپارىپ ەسكى دجينسىدان سىرعا جاسادىق. وسىلايشا ەكوتاربيە بالاعا سىرتتان كەلمەيدى، اتا-اناسىنىڭ ءومىر سالتى ارقىلى بەرىلەدى. ۇيدە ءبارىن كورسەتىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىرسا بالا سوعان داعدىلانادى. جالپى ەكوادەتتەردى سۋدى ۇنەمدەۋ، جارىقتى ءسوندىرۋ، قوعامدىق كولىكپەن ءجۇرۋ، دۇكەنگە شوپەرمەن بارۋ سەكىلدى اقىرىنداپ باستاعان ءتيىمدى. بۇل وڭاي ادەتتەر، سونى ورىنداۋعا بىرتىندەپ داعدىلانساق الەم تازارىپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا دا زيان كەلمەيدى. ادام ساناسى وزگەرگەندە، تانىم-تۇسىنىگى كەڭەيگەندە عانا وسى ەكوادەتتەرگە ءوزى كەلەدى. ويتكەنى جەر-انا بارشا ادامزاتقا ورتاق. ءبىز كەلەر ۇرپاققا جەرىمىزدى تازا كۇيىندە تاپسىرۋىمىز كەرەك.
سۇحباتتاسقان مەرۋەرت رايىم
